AzadlıqRadiosunun “Can Bakı” proqramının “İstiqlal mübarizlərini nə dərəcədə tanıyırıq?” mövzusunda açdığı müzakirəyə qatılan Cümhuriyyət tarixinin araşdırıcısı filologiya doktoru, professor Vilayət Quliyev Polşada “Adam Marszalek” nəşriyyatında rusca çıxan“Azərbaycan mühacirətinin Polşadakı siyasi irsindən” kitabından danışdı və bir sıra mətləblərə aydınlıq gətirdi.
- Vilayət bəy, 3 gündən sonra Cümhuriyyətin 93 yaşını qeyd edəcəyik. Böyük xoşbəxtlikdir, deyilmi? Mən bizim nəslimizi—Sovetlər zamanında böyümüş, formalaşmış insanları nəzərdə tuturam. Hətta Cümhuriyyətimizin 100 illiyini görmək şansımız da var...
- Şübhəsiz, çox böyük xoşbəxtlikdir. Mən həmişə fikirləşirəm ki, dünyada 5 mindən çox millət mövcuddur. Ancaq onlardan ancaq 200-ü dövlət qurmağa nail olub. Azərbaycan türkləri bu millətlərin arasında olduğu üçün həm qürur, həm xoşbəxtlik, həm də məsuliyyət duymalıdır.
- Sizə necə üz tutaq – cənab səfir, yoxsa sadəcə Vilayət bəy? Çünki Sizin tərtib etdiyiniz, ön söz yazdığınız “Azərbaycan mühacirətinin Polşadakı siyasi irsindən” adlı kitabdan söz açacağıq...
- (Gülür) Fərqi yoxdur...Vilayət bəy, Vilayət müəllim...Nə cür istəsəniz.
BİZ- O DÖVRÜN GƏNC CÜMHURİYYƏT AŞİQLƏRİ...
- Vilayət bəy, elə isə öncə söyləyin görək, Cümhuriyyət irsinin tədqiqinə necə başladınız?
- Bu məsələ məni 80-ci illərin sonlarından maraqlandırmağa başladı. Bakıda ilk mitinqlər başlayanda, bizim üçrəngli bayrağımız da Azadlıq meydanında göründü. O vaxta qədər çoxumuz bundan xəbərsizdik. Xəbəri olanlar da qətiyyətlə susurdu...Təbii ki, bu bayrağın ardından Cümhuriyyətin, onun liderlərinin, irsinin varlığı meydana çıxdı. O zaman mən EA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda çalışırdım, direktor müavini idim. Proseslərlə maraqlanırdım. Türkiyəyə yollar yenicə açılmışdı. Oradan sənədlər, materiallar, kitablar gəlməyə başlayırdı. Cümhuriyyət irsi o dövrdən diqqətimi çəkməyə başladı. 1991-ci ildə biz ilk dəfə İnstitutumuzda mühacirət irsinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans keçirdik. Onun işində Türkiyədən, Almaniyadan, Hollandiyadan və başqa ölkələrdən gəlmiş alimlər iştirak edirdilər və bir il sonra həmin konfransın materialları ayrıca kitab şəklində çap olundu. Bu, Cümhuriyyət irsini Azərbaycanda işıqlandıran ilk nəşr idi. İndiki zamandan baxanda, bir məsələ ilə də qürur duyuram. 1991-ci ildə mən Parisə- Versal Sülh Konfransına getmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinin hazırladığı və konfransın rəhbərliyinə təqdim etdiyi “Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının Paris Sülh Konfransından tələbləri”ni ingilis dilindən Azərbaycan dilinə çevirdim. Biz—o dövrün gənc Cümhuriyyət aşiqləri onu litoqrafiya üsulu ilə Akademiyada çap etdik və həmin mükəmməllikdən uzaq nəşr Azadlıq meydanında minlərlə insanın arasında yayıldı. Təbii ki, Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra bu məsələyə olan marağım daha da artdı. Həm də tədqiqat aparmaq üçün imkanlar genişləndi. Beləliklə, artıq 20 ildən çoxdur ki, siyasi mühacirlərimizin taleyi və irsi ilə bağlı məsələ məni həm maraqlandırır, həm də düşündürür.
ƏDƏBİ MÜHACİRƏTİN YAŞI 1000-DƏN, SİYASİ MÜHACİRƏTİNKİ
- Azərbaycan mühacirətinin tarixini XX əsrin əvvəllərinə- Əli bəy Hüseynzadənin və Əhməd bəy Ağaoğlunun Türkiyəyə gedişi ilə bağlayanlar da var, ötən əsrin 20-ci illərinə- bolşevik işğalından sonra köç edənlərə də. Siz hansılardansınız?.
- Mühacirət anlayışının əslində bizim dinimizin tarixi ilə bağlıdır. İslamın yeni meydana çıxdığı dövrdə öz əqidələri və inancları uğrunda mübarizə aparanlar, həqiqət axtaranlar, haqqın-ədalətin yanında olmaq istəyənlər Peyğəmbərə qoşularaq Məkkədən Mədinəyə hicrət, yəni mühacirət etmişdilər. Artıq 1500 ilə yaxındır ki, həqiqət axtaran insanlar bir çox hallarda doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalırlar. Azərbaycanda ədəbi mühacirətin min ildən çox tarixi var. X-X1 əsrlərdə Azərbaycan yazıçıları, filosofları müəyyən səbəblər üzündən öz vətənlərindən mühacirət edərək Bağdadda, Bəsrədə, Şamda yaşayıb yaratmışlar. Siyasi mühacirətin tarixi isə nisbətən yenidir. Mən hesab edirəm ki, Azərbaycan siyasi mühacirətinin tarixi XX əsrin əvvəllərindən başlayıb. 1905-ci ildən sonra Rusiya imperiyasının türklərə, müsəlmanlara qarşı yad, ögey münasibətinə qarşı, Velikorus şovinizminə qarşı mübarizə aparan Azərbaycan ziyalılarının, fikir adamlarının bir qismi etiraz əlaməti olaraq imperiyanı tərk etmişdi və qonşu Türkiyədə, yəni o zamankı Osmanlı İmperiyasında, habelə İranda fəaliyyət göstərirdi. Onların ən parlaq nümayəndəsi Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) idi. Habelə gənc Məmməd Əmin Rəsulzadə də bir müddət mühacirətdə yaşamalı olmuşdu. Amma bu, ədəbi yox, siyasi mühacirət idi. Çünki onlar rejimə olan müxaliflikləri üzündən ölkəni tərk etmişdilər və fərqli düşüncələrini öz əsərlərində açıqca bildirirdilər.
MÜHACİRƏTDƏ XAOS DÖVRÜ...
- Sizcə, Azərbaycan siyasi mühacirətinin Polşa dönəmini öyrənmək nə dərəcədə önəmlidir?
- Kifayət qədər önəmlidir. Çünki Azərbaycan mühacirətinin ikinci—daha böyük dalğası müstəqil Cümhuriyyətimizin süqutundan sonra başladı. Bolşeviklər hakimiyyəti təhvil alarkən Azərbaycan Parlamenti ilə bağladıqları 6 bəndlik anlaşmanın bütün şərtlərini elə ertəsi gündən etibarən pozmağa başladılar. Həmin anlaşmaya görə, dövlət idarələri fəaliyyətini davam etdirməli idi. Silahlı qüvvələr qalırdı, siyasi liderlər təqib olunmurdu və s. Amma mayın əvvəllərində Cümhuriyyətin sonuncu baş naziri olmuş Nəsib bəy Yusifbəyli sirli şəkildə yoxa çıxdı. Cümhuriyyət liderlərinə qarşı təqiblər və terror aktları başladı. Ermənilər də bu prosesdə fəal iştirak edirdi. İyunda Tiflisdə ilk baş nazir və Xarici İşlər naziri Fətəli Xan Xoyski, daha sonra parlamentin sədri Həsən bəy Ağayev öldürüldü. Ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov ağır yaralandı. Ardınca Daxili İşlər Naziri Behbud Xan Cavanşir İstanbulda ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. Nəticədə, Azərbaycan siyasi mühacirətində bir müddət xaos və çaşqınlıq hökm sürdü. Yalnız 1922-ci ildə M. Ə. Rəsulzadə Finlandiya üzərindən keçib əvvəlcə Parisə, sonra Türkiyəyə mühacirət etməsi nəticəsində bu sahədə sistemli fəaliyyət başlandı başladı. Siyasi mühacirətimiz təşkilatlandı və 1922-ci ildən sonra Milli Mərkəz, onun xarici bürosu yaradıldı. Mətbu nəşrlər meydana çıxdı. Mühacirətin Türkiyədəki fəaliyyət dövrü 1932-33-cü illərə qədər davam etdi. Təbii ki, Türkiyə dil, din, mentalitet baxımından bizə çox yaxın olduğundan bütün bu illər ərzində siyasi mühacirətimizin mərkəzi rolunu oynadı. Bu zamanlar ikinci bir mərkəz də var idi—bu, Paris idi. 1919-cu ildə Versal Sülh Konfransında iştirak etmək üçün Əlimərdan bəy Topçubaşovun (Topçubaşı) rəhbərliyi ilə Parisə gedən nümayəndə heyəti milli hökumətin süqutundan sonra geri qayıtmamışdı. Parlament nümayəndə heyəti milli hökumət devriləndən sonra da bütün çətinliklərə, məhrumiyyətlərə baxmayaraq öz fəaliyyətini, mübarizəsini davam etdirirdi. 1933-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin 10 illiyi qeyd olunanda, iki sovet marşalı—Budyonnı və Voroşilov Türkiyədə oldular və Stalindən Atatürkə mühüm mesajlar çatdırdılar. Bu mesajlardan biri də Sovet İttifaqına qarşı çıxan siyasi mühacirlərin, ilk növbədə də türk cümhuriyyətlərindən, eləcə də Azərbaycandan olanların Türkiyədən uzaqlaşdırılması ilə bağlı idi. Atatürk bu şərtləri qismən qəbul etməli oldu. Nəticədə Məmməd Əmin başda olmaqla Azərbaycan mühacirətinin nümayəndələri o ildən Türkiyədən çıxmaq məcburiyyəti qarşısında qaldılar...Yeni bir mərkəz axtarmaq lazım idi. Bu rolda Polşa çıxış etdi.
POLŞADA MÜHACİRLƏR ÜÇÜN MÜNBİT ZƏMİN VARDI
- Nədən Polşa seçildi?
- Çünki Polşa hələ 1920-ci ildən bolşevik Rusiyasının və sonra da Sovet Rusiyasının ən ardıcıl və barışmaz opponenti idi və marşal Pilsudski açıq şəkildə sovet quruluğunun, bolşevik ideyasının Şərqi Avropada, ümumiyyətlə Avropada yayılmasına qarşı çıxırdı. Elə bu ideoloji mübarizə məqsədi ilə də 1927-ci ildə Polşada ilk sovetoloji mərkəz sayılan Şərqi Avropa İnstitutu yaranmışdı. Bunun ardınca, “Prometey” jurnalının nəşrinə başlanmışdı. Burada mühacirlər üçün münbit zəmin vardı. Ona görə də, Polşa hökumətinin dəvətindən. yardımından istifadə edən Azərbaycan mühacirləri Polşada yerləşdilər.
VİLAYƏT QULİYEV NİYƏ ARAŞDIRMALARA BAŞLADI?
- Vilayət bəy, kitab üçün materiallar toplarkən hansı sürprizlərlə üzləşdiniz? Və qarşılaşdınızsa, xoş sürprizlər nə oldu və arzulamadıqlarınız nə oldu?
- Bilirsiniz ki, sovet dövründə bizim alimlərin xaricə çıxışı məhdud idi. Bu, daha çox siyasi amillərlə bağlı idi. Amma indi də alimlərimiz xarici arxivlərdə az çalışırlar. Doğrudur, siyasi amillər artıq aradan qaldırılıb. Di gəl ki, maddi sıxıntılar qaldığından, aylarla xarici arxivlərdə çalışmaq ciddi çətinliklərlə bağlıdır. Bilirsiniz ki, 2004-cü ildən başlayaraq mən Polşada Azərbaycan Respublikasının səfir kimi fəaliyyət göstərmişəm. Və təbii ki, həm keçmiş alim olduğumdan (bilmirəm, alimlikdən keçmiş zamanda danışmaq olarmı?), həm də mühacirət irsi ilə yaxından maraqlandığımdan qərara gəldim ki, boş vaxtlarımda Polşa arxiv və kitabxanalarında axtarış aparım. Demək olar ki, əksər şənbə və bazar günlərini Milli Kitabxanada, Universitet kitabxanasında və müxtəlif arxivlərdə çalışırdım. Nəticədə o zamana qədər tədqiqatçı nəfəsi dəyməyən çox sənədlər üzə çıxardım. Onların bir qismi Polşa rəsmiləri tərəfindən hələ 2005-ci ilin martında Azərbaycan Respublikasının prezidenti İ.Əliyevin bu ölkəyə ilk rəsmi səfəri zamanı dövlət başçısına təqdim edildi. Bu sənədlər əsasən Azərbaycan Milli Ordusunun zabitləri ilə bağlı idi. Onların bir qismi 1922-1923 -cü illlərdə Polşaya müraciət edərək marşal Pilsudskinin razılığı ilə Armiya Krayovada – Polşa ordusunda xidmətə başlamışdılar. Bu zabitlərin hər birinin maraqlı həyat yolu var və inanıram ki, onlar müstəqil Azərbaycanın hərb tarixində minnətdarlıqla anılmağa layiqdirlər.
ƏMİN BƏY POLŞADA YETƏRİNCƏ TANINIRDI
- Mühacirətdə olan Cümhuriyyət siyasi liderlərinin fəaliyyəti də təbii ki, hərbçilərdən heç də az maraqlı deyildi. Keçdikləri həyat və mübarizə yolu nəticəsində onlar qısa zaman ərzində Polşa, Avropa cəmiyyətinə uyğunlaşa bilmişdilər. Burada kifayət qədər yaxşı qəbul olunmuşdular. Xüsusilə, Məhəmməd Əmin bəy Polşada yetərincə tanınırdı, bu ölkə ilə, onun ziyalı elitası və siyasi adamları ilə yaxşı əlaqələrə malik idi. Həmin dövrdə Şimali Qafqazdan olan dağlı mühacirlər Polşada iki dildə--rus və Azərbaycan dilində çox mühüm bir dərgi çap edirdi. Bunlar müvafiq olaraq “Qafqaz dağlıları”-“Qortsi Qafqaza” “Severnı Kafkaz”—“Şimali Qafqaz” jurnalları idi. Dağlı mühacirlərlə bir sırada Azərbaycanlı mühacirlər də bu dərginin işində yaxından iştirak edirdi. Daha doğrusu istər mövzu, istər də dil baxımından əsas ağırlıq onların üzərinə düşürdü. Araşdırıcı kimi buradakı yazıları öyrənəndə, onları bir kitab halında çapa hazırlayanda mənə qürur verən məqamlarla birlikdə iztirab keçirməyinə əsas verən anlar da oldu...
- Vilayət bəyə özü demiş, “iztirab” verən nə idi?
- Siyasi mühacirlər necə yaşayırdılar? Bəzilərinin iddia etdiyi kimi, yağ-bal içində, yoxsa sıxıntıda?
- Bu kitabla tanışlıq nələrə işıq salır, nələri dəqiqləşdirməyə imkan verir və hansı mifləri-uydurmaları dağıdır?
- Kitabda Məmməd Əmin Rəsulzadənin məqalələrinə -- araşdırmalarına yetərincə yer ayrılıb? Onun Polşadakı fəaliyyəti bu kitabdakı materiallarla bitir, yoxsa öyrənib üzə çıxarmalı yenə nələrsə var?
- Daha hansı siyasi mühacirlər Vilayət Quliyevin diqqətini çəkdi?
- “Kitabı necə əldə etmək olar?” sualını qonağımız necə cavablaycaq?
- Kitabın Azərbaycan türkcəsində nəşrini gözləməyə dəyər?
“Can Bakı” qarşınızdadır. Maraqlı söhbəti elə bu səhifədən dinləyin.
- Vilayət bəy, 3 gündən sonra Cümhuriyyətin 93 yaşını qeyd edəcəyik. Böyük xoşbəxtlikdir, deyilmi? Mən bizim nəslimizi—Sovetlər zamanında böyümüş, formalaşmış insanları nəzərdə tuturam. Hətta Cümhuriyyətimizin 100 illiyini görmək şansımız da var...
- Şübhəsiz, çox böyük xoşbəxtlikdir. Mən həmişə fikirləşirəm ki, dünyada 5 mindən çox millət mövcuddur. Ancaq onlardan ancaq 200-ü dövlət qurmağa nail olub. Azərbaycan türkləri bu millətlərin arasında olduğu üçün həm qürur, həm xoşbəxtlik, həm də məsuliyyət duymalıdır.
- Sizə necə üz tutaq – cənab səfir, yoxsa sadəcə Vilayət bəy? Çünki Sizin tərtib etdiyiniz, ön söz yazdığınız “Azərbaycan mühacirətinin Polşadakı siyasi irsindən” adlı kitabdan söz açacağıq...
- (Gülür) Fərqi yoxdur...Vilayət bəy, Vilayət müəllim...Nə cür istəsəniz.
BİZ- O DÖVRÜN GƏNC CÜMHURİYYƏT AŞİQLƏRİ...
- Vilayət bəy, elə isə öncə söyləyin görək, Cümhuriyyət irsinin tədqiqinə necə başladınız?
- Bu məsələ məni 80-ci illərin sonlarından maraqlandırmağa başladı. Bakıda ilk mitinqlər başlayanda, bizim üçrəngli bayrağımız da Azadlıq meydanında göründü. O vaxta qədər çoxumuz bundan xəbərsizdik. Xəbəri olanlar da qətiyyətlə susurdu...Təbii ki, bu bayrağın ardından Cümhuriyyətin, onun liderlərinin, irsinin varlığı meydana çıxdı. O zaman mən EA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda çalışırdım, direktor müavini idim. Proseslərlə maraqlanırdım. Türkiyəyə yollar yenicə açılmışdı. Oradan sənədlər, materiallar, kitablar gəlməyə başlayırdı. Cümhuriyyət irsi o dövrdən diqqətimi çəkməyə başladı. 1991-ci ildə biz ilk dəfə İnstitutumuzda mühacirət irsinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans keçirdik. Onun işində Türkiyədən, Almaniyadan, Hollandiyadan və başqa ölkələrdən gəlmiş alimlər iştirak edirdilər və bir il sonra həmin konfransın materialları ayrıca kitab şəklində çap olundu. Bu, Cümhuriyyət irsini Azərbaycanda işıqlandıran ilk nəşr idi. İndiki zamandan baxanda, bir məsələ ilə də qürur duyuram. 1991-ci ildə mən Parisə- Versal Sülh Konfransına getmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinin hazırladığı və konfransın rəhbərliyinə təqdim etdiyi “Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının Paris Sülh Konfransından tələbləri”ni ingilis dilindən Azərbaycan dilinə çevirdim. Biz—o dövrün gənc Cümhuriyyət aşiqləri onu litoqrafiya üsulu ilə Akademiyada çap etdik və həmin mükəmməllikdən uzaq nəşr Azadlıq meydanında minlərlə insanın arasında yayıldı. Təbii ki, Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra bu məsələyə olan marağım daha da artdı. Həm də tədqiqat aparmaq üçün imkanlar genişləndi. Beləliklə, artıq 20 ildən çoxdur ki, siyasi mühacirlərimizin taleyi və irsi ilə bağlı məsələ məni həm maraqlandırır, həm də düşündürür.
ƏDƏBİ MÜHACİRƏTİN YAŞI 1000-DƏN, SİYASİ MÜHACİRƏTİNKİ
- Azərbaycan mühacirətinin tarixini XX əsrin əvvəllərinə- Əli bəy Hüseynzadənin və Əhməd bəy Ağaoğlunun Türkiyəyə gedişi ilə bağlayanlar da var, ötən əsrin 20-ci illərinə- bolşevik işğalından sonra köç edənlərə də. Siz hansılardansınız?.
- Mühacirət anlayışının əslində bizim dinimizin tarixi ilə bağlıdır. İslamın yeni meydana çıxdığı dövrdə öz əqidələri və inancları uğrunda mübarizə aparanlar, həqiqət axtaranlar, haqqın-ədalətin yanında olmaq istəyənlər Peyğəmbərə qoşularaq Məkkədən Mədinəyə hicrət, yəni mühacirət etmişdilər. Artıq 1500 ilə yaxındır ki, həqiqət axtaran insanlar bir çox hallarda doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalırlar. Azərbaycanda ədəbi mühacirətin min ildən çox tarixi var. X-X1 əsrlərdə Azərbaycan yazıçıları, filosofları müəyyən səbəblər üzündən öz vətənlərindən mühacirət edərək Bağdadda, Bəsrədə, Şamda yaşayıb yaratmışlar. Siyasi mühacirətin tarixi isə nisbətən yenidir. Mən hesab edirəm ki, Azərbaycan siyasi mühacirətinin tarixi XX əsrin əvvəllərindən başlayıb. 1905-ci ildən sonra Rusiya imperiyasının türklərə, müsəlmanlara qarşı yad, ögey münasibətinə qarşı, Velikorus şovinizminə qarşı mübarizə aparan Azərbaycan ziyalılarının, fikir adamlarının bir qismi etiraz əlaməti olaraq imperiyanı tərk etmişdi və qonşu Türkiyədə, yəni o zamankı Osmanlı İmperiyasında, habelə İranda fəaliyyət göstərirdi. Onların ən parlaq nümayəndəsi Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) idi. Habelə gənc Məmməd Əmin Rəsulzadə də bir müddət mühacirətdə yaşamalı olmuşdu. Amma bu, ədəbi yox, siyasi mühacirət idi. Çünki onlar rejimə olan müxaliflikləri üzündən ölkəni tərk etmişdilər və fərqli düşüncələrini öz əsərlərində açıqca bildirirdilər.
MÜHACİRƏTDƏ XAOS DÖVRÜ...
- Sizcə, Azərbaycan siyasi mühacirətinin Polşa dönəmini öyrənmək nə dərəcədə önəmlidir?
- Kifayət qədər önəmlidir. Çünki Azərbaycan mühacirətinin ikinci—daha böyük dalğası müstəqil Cümhuriyyətimizin süqutundan sonra başladı. Bolşeviklər hakimiyyəti təhvil alarkən Azərbaycan Parlamenti ilə bağladıqları 6 bəndlik anlaşmanın bütün şərtlərini elə ertəsi gündən etibarən pozmağa başladılar. Həmin anlaşmaya görə, dövlət idarələri fəaliyyətini davam etdirməli idi. Silahlı qüvvələr qalırdı, siyasi liderlər təqib olunmurdu və s. Amma mayın əvvəllərində Cümhuriyyətin sonuncu baş naziri olmuş Nəsib bəy Yusifbəyli sirli şəkildə yoxa çıxdı. Cümhuriyyət liderlərinə qarşı təqiblər və terror aktları başladı. Ermənilər də bu prosesdə fəal iştirak edirdi. İyunda Tiflisdə ilk baş nazir və Xarici İşlər naziri Fətəli Xan Xoyski, daha sonra parlamentin sədri Həsən bəy Ağayev öldürüldü. Ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov ağır yaralandı. Ardınca Daxili İşlər Naziri Behbud Xan Cavanşir İstanbulda ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. Nəticədə, Azərbaycan siyasi mühacirətində bir müddət xaos və çaşqınlıq hökm sürdü. Yalnız 1922-ci ildə M. Ə. Rəsulzadə Finlandiya üzərindən keçib əvvəlcə Parisə, sonra Türkiyəyə mühacirət etməsi nəticəsində bu sahədə sistemli fəaliyyət başlandı başladı. Siyasi mühacirətimiz təşkilatlandı və 1922-ci ildən sonra Milli Mərkəz, onun xarici bürosu yaradıldı. Mətbu nəşrlər meydana çıxdı. Mühacirətin Türkiyədəki fəaliyyət dövrü 1932-33-cü illərə qədər davam etdi. Təbii ki, Türkiyə dil, din, mentalitet baxımından bizə çox yaxın olduğundan bütün bu illər ərzində siyasi mühacirətimizin mərkəzi rolunu oynadı. Bu zamanlar ikinci bir mərkəz də var idi—bu, Paris idi. 1919-cu ildə Versal Sülh Konfransında iştirak etmək üçün Əlimərdan bəy Topçubaşovun (Topçubaşı) rəhbərliyi ilə Parisə gedən nümayəndə heyəti milli hökumətin süqutundan sonra geri qayıtmamışdı. Parlament nümayəndə heyəti milli hökumət devriləndən sonra da bütün çətinliklərə, məhrumiyyətlərə baxmayaraq öz fəaliyyətini, mübarizəsini davam etdirirdi. 1933-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin 10 illiyi qeyd olunanda, iki sovet marşalı—Budyonnı və Voroşilov Türkiyədə oldular və Stalindən Atatürkə mühüm mesajlar çatdırdılar. Bu mesajlardan biri də Sovet İttifaqına qarşı çıxan siyasi mühacirlərin, ilk növbədə də türk cümhuriyyətlərindən, eləcə də Azərbaycandan olanların Türkiyədən uzaqlaşdırılması ilə bağlı idi. Atatürk bu şərtləri qismən qəbul etməli oldu. Nəticədə Məmməd Əmin başda olmaqla Azərbaycan mühacirətinin nümayəndələri o ildən Türkiyədən çıxmaq məcburiyyəti qarşısında qaldılar...Yeni bir mərkəz axtarmaq lazım idi. Bu rolda Polşa çıxış etdi.
POLŞADA MÜHACİRLƏR ÜÇÜN MÜNBİT ZƏMİN VARDI
- Nədən Polşa seçildi?
- Çünki Polşa hələ 1920-ci ildən bolşevik Rusiyasının və sonra da Sovet Rusiyasının ən ardıcıl və barışmaz opponenti idi və marşal Pilsudski açıq şəkildə sovet quruluğunun, bolşevik ideyasının Şərqi Avropada, ümumiyyətlə Avropada yayılmasına qarşı çıxırdı. Elə bu ideoloji mübarizə məqsədi ilə də 1927-ci ildə Polşada ilk sovetoloji mərkəz sayılan Şərqi Avropa İnstitutu yaranmışdı. Bunun ardınca, “Prometey” jurnalının nəşrinə başlanmışdı. Burada mühacirlər üçün münbit zəmin vardı. Ona görə də, Polşa hökumətinin dəvətindən. yardımından istifadə edən Azərbaycan mühacirləri Polşada yerləşdilər.
VİLAYƏT QULİYEV NİYƏ ARAŞDIRMALARA BAŞLADI?
- Vilayət bəy, kitab üçün materiallar toplarkən hansı sürprizlərlə üzləşdiniz? Və qarşılaşdınızsa, xoş sürprizlər nə oldu və arzulamadıqlarınız nə oldu?
- Bilirsiniz ki, sovet dövründə bizim alimlərin xaricə çıxışı məhdud idi. Bu, daha çox siyasi amillərlə bağlı idi. Amma indi də alimlərimiz xarici arxivlərdə az çalışırlar. Doğrudur, siyasi amillər artıq aradan qaldırılıb. Di gəl ki, maddi sıxıntılar qaldığından, aylarla xarici arxivlərdə çalışmaq ciddi çətinliklərlə bağlıdır. Bilirsiniz ki, 2004-cü ildən başlayaraq mən Polşada Azərbaycan Respublikasının səfir kimi fəaliyyət göstərmişəm. Və təbii ki, həm keçmiş alim olduğumdan (bilmirəm, alimlikdən keçmiş zamanda danışmaq olarmı?), həm də mühacirət irsi ilə yaxından maraqlandığımdan qərara gəldim ki, boş vaxtlarımda Polşa arxiv və kitabxanalarında axtarış aparım. Demək olar ki, əksər şənbə və bazar günlərini Milli Kitabxanada, Universitet kitabxanasında və müxtəlif arxivlərdə çalışırdım. Nəticədə o zamana qədər tədqiqatçı nəfəsi dəyməyən çox sənədlər üzə çıxardım. Onların bir qismi Polşa rəsmiləri tərəfindən hələ 2005-ci ilin martında Azərbaycan Respublikasının prezidenti İ.Əliyevin bu ölkəyə ilk rəsmi səfəri zamanı dövlət başçısına təqdim edildi. Bu sənədlər əsasən Azərbaycan Milli Ordusunun zabitləri ilə bağlı idi. Onların bir qismi 1922-1923 -cü illlərdə Polşaya müraciət edərək marşal Pilsudskinin razılığı ilə Armiya Krayovada – Polşa ordusunda xidmətə başlamışdılar. Bu zabitlərin hər birinin maraqlı həyat yolu var və inanıram ki, onlar müstəqil Azərbaycanın hərb tarixində minnətdarlıqla anılmağa layiqdirlər.
ƏMİN BƏY POLŞADA YETƏRİNCƏ TANINIRDI
- Mühacirətdə olan Cümhuriyyət siyasi liderlərinin fəaliyyəti də təbii ki, hərbçilərdən heç də az maraqlı deyildi. Keçdikləri həyat və mübarizə yolu nəticəsində onlar qısa zaman ərzində Polşa, Avropa cəmiyyətinə uyğunlaşa bilmişdilər. Burada kifayət qədər yaxşı qəbul olunmuşdular. Xüsusilə, Məhəmməd Əmin bəy Polşada yetərincə tanınırdı, bu ölkə ilə, onun ziyalı elitası və siyasi adamları ilə yaxşı əlaqələrə malik idi. Həmin dövrdə Şimali Qafqazdan olan dağlı mühacirlər Polşada iki dildə--rus və Azərbaycan dilində çox mühüm bir dərgi çap edirdi. Bunlar müvafiq olaraq “Qafqaz dağlıları”-“Qortsi Qafqaza” “Severnı Kafkaz”—“Şimali Qafqaz” jurnalları idi. Dağlı mühacirlərlə bir sırada Azərbaycanlı mühacirlər də bu dərginin işində yaxından iştirak edirdi. Daha doğrusu istər mövzu, istər də dil baxımından əsas ağırlıq onların üzərinə düşürdü. Araşdırıcı kimi buradakı yazıları öyrənəndə, onları bir kitab halında çapa hazırlayanda mənə qürur verən məqamlarla birlikdə iztirab keçirməyinə əsas verən anlar da oldu...
- Vilayət bəyə özü demiş, “iztirab” verən nə idi?
- Siyasi mühacirlər necə yaşayırdılar? Bəzilərinin iddia etdiyi kimi, yağ-bal içində, yoxsa sıxıntıda?
- Bu kitabla tanışlıq nələrə işıq salır, nələri dəqiqləşdirməyə imkan verir və hansı mifləri-uydurmaları dağıdır?
- Kitabda Məmməd Əmin Rəsulzadənin məqalələrinə -- araşdırmalarına yetərincə yer ayrılıb? Onun Polşadakı fəaliyyəti bu kitabdakı materiallarla bitir, yoxsa öyrənib üzə çıxarmalı yenə nələrsə var?
- Daha hansı siyasi mühacirlər Vilayət Quliyevin diqqətini çəkdi?
- “Kitabı necə əldə etmək olar?” sualını qonağımız necə cavablaycaq?
- Kitabın Azərbaycan türkcəsində nəşrini gözləməyə dəyər?
“Can Bakı” qarşınızdadır. Maraqlı söhbəti elə bu səhifədən dinləyin.