Tənqidçi Tehran Əlişanoğlu bu məqaləsi ilə yazıçı Əli Əkbərin "Amneziya" romanının ("Qanun" nəşr.) Azadlıq Radiosunun "Oxu zalı"nda keçirilən müzakirəsinə qoşulur.
AMNEZİYADAN AYILANDA
Ətövbə, əgər mən kiməsə demişəmsə: roman yazma; heç inanmıram, həmkarlarımdan da kimsə bunu demiş ola.
Əksinə, bugünlərdə bir də xatırlatlatmalı oldum ki, hələ on bir il öncə gənc nəslə müraciətlə: Roman yaz! – söyləmişdim; və nə yaxşı ki, bu çağırış artıq yeriməyə başlayıb (bax: Roman: yazaqmı, yazmayaqmı? ANN.az, 21 aprel 2011).
Bunu mən əsla bir yazıya cavab olaraq demirəm (cavab hələ olacaq), elə yeri gəldi də deyirəm.
“Amneziya” romanında da var; Sevil Muradın Gündəliklərini oxuyub deyir:
“Xəbərin varmı ki, sən əməlli-başlı yazıçısan? ...Düz sözümdür, gündəliklərini oxuyanda elə bil həyəcanlı, maraqlı roman oxuyurdum. İstəsən orasını-burasını düzəldib, yaxşıca redaktə etdirib roman kimi çap etdirə də bilərsən...”
Sanki Əli Əkbər də elə buna şirniklənib, o-bu yazır: əvvəlcə “Mən əclafam” gəldi, sonra “Götenin röyası”, “93 –Tanrıların qürubu”, “Artuş və Zaur”, ən nəhayət “Amneziya”! – hərəsinin markası da üstündə: bax siz məni (mən əclafı, mən Namizədi, Artuş-Zauru) istəyirdiniz, mən də gəldim...
İndi tarix belə dönüb ki: əksərən belə də yazırlar; daha nə bilim: ciddi ədəbiyyat, ya qeyri-ciddi, yazıçılıq missiyası, peşə əzabı, yazmasam-ölləm və s. bu kimi metafiziki incəliklər getdikcə daha az adamı ilgiləndirir, ya da çox az ilgiləndirir.
Bu ki, Əli Əkbərin yazıçılığına iki münasibət ola bilər.
Birisi bu ki: dövrün, zamanın gətirdiyi ötəri havadır, həvavü həvəsdir; “Alatoran” radikalizmi dönəmində şeirdə epatajlarla (“Mən əclafam”) ortaya çıxdı, sonra keçdi aktual romançılıqda oxucu auditoriyalarını işğal eləməyə (1).
Digəri bu ki: ciddi hadisə bilib, ədəbiyyatın dəyər-ölçüləri ilə başlayaq mühakiməsinə (2).Əslində, “Amneziya”nı müzakirə müstəvisinə qaldırmaqla “Azadlıq radiosu” birinci münasibətə çox da yer qoymur; məsələn, moskvalı yazıçı Çingiz Hüseynov romanı Azərbaycan ədəbiyyatında heç olmayan esxatoloji perspektivlər janrında yozmaqla yüksək qiymətləndirdi.
Müzakirəyə Bakıdan qatılan İradə Musayeva isə əsərin əməlli-başlı, məhz ədəbiyyat kimi tənqidini verdi; o sıradan bu məsuliyyət bizim, digər roman müzakirəçilərinin də boynuna düşür.
Hərçənd çox istərdim yenə də ciddiyə almayıb Əli Əkbərin romançılığını buraxaq zamanın ixtiyarına, amma Azadlıq radiosuna da haqq verməmək olmur: “Artuş və Zaur”dan sonra “Amneziya” (həm də kitabın üz qabığında vurğulandığı tək məhz: “Artuş və Zaurun müəllifindən”!) – artıq ciddidir.
Hətta mətnin özü olmasa da, havası-tendensiyası-ideolojisi ciddidir; bu isə heç cür susmağa bəhanə vermir.
Çingiz Hüseynov “Amneziya”nı “esxatoloji perspektivdə avtoritarizmin anatomiyası”nı açan roman kimi qəbul etməyin mümkünlüyünü söyləyir.
Avtoritarizmi pisləmək cəhdlərinə görə, Moskvalı yazıçının pozitiv mövqeyini anlamaq olar; amma razılaşmıram ki, “Amneziya” nəyinsə anatomiyasını açan bir mətndir, əksinə, açıq-aşkar məsələlər üzərində gəzən-oynayan-uğur tutan bir əsərdir.
Bəli, sanki oxucunu yönləndirmək üçün romançı romanı C.Oruelin məşhur “1984”-ündən və M.A.Asturiasın “Sinyor prezident”indən sitatlarla açır.
Oxuyanlar bilir, C.Orueldə ümumən totalitarizmin dərindən dərin tədqiqi-təhlili, bədii anatomiyası var; Asturias isə milli avtoritarizmin köklərini açmağa çalışır.
Əndrəbadi bir kompozision qurmaqla guya “Amneziya” müəllifi də post-sovet məkanlarında (bu “post-sovet” məqamına da S.Türkmənbaşının və Y.Çauşeskunun adını ithaf yerinə dürtməklə müəllif özü diqqət çəkir) partlayan “milli bomba”ların mexanizmi-effekti-təsirlərini (qoy lap olsun “anatomiyası”nı!) üzə çıxarmağa çalışır.
Cidd-cəhdə baxmayaraq, “guya” dedim; çünki o fikirdəyəm ki: oxuduğumuz roman sadəcə o gücdə deyil. “Sinyor prezident”in (burda İslam Milli) bioqrafisindən məsələyə girişən roman(çı) əxz etdiyi təmkinli-ironik, eyham və aktual vurğularla bəzədilmiş publisist təhkiyənin dalında vur-tut Giriş səciyyəli bircə fəsildə dura bilir; milli avtoritarizmi bu məxrəcdə çözməyin zorluğunu görüb, cəhdini “trivial” adlandırmağa tələsir.
Və diqqət edin, daha bir - Q.Q.Markesin “Patriarxın payızı”ndan hakimiyyətin ləzzəti barədə göydə asılıb qalmış sitatı saymasaq, bununla da “avoritarizm nağılı” 446 səhifəlik romanın birbaşa təhkiyə planından sivişib-çıxarılır.
Əvəzində, bu dəfə (“Sinyor prezidenti” rahat buraxıb) roman(çı) məsələyə C.Oruelin qəhrəmanı sayaq hər hansı, təqribi seçdiyi (deyə bilərik: niyə məhz diş həkimi?) orta azərbaycanlının gözü ilə baxmağa cəhd edir: bəlkə bu yolla “milli avtoritarizmin anatomiyası” çözülə.
Amma C.Oruelin qəhrəmanı göründüyü qədər də “təsadüfi” deyil, yuxarı eşalondan olmasa da, yazıçı onu cəmiyyət zəncirinin elə bir orta həlqəsindən seçib ki, çözə-çözə totalitarizmin iç mahiyyətinəcən gedib çıxa bilsin.
“Amneziya”nın qəhrəmanı Murad isə məhz ixtiyaridir, təsadüfidir, cəmiyyət periferiyasında öz qazancı ilə dolanan bir diş həkimi olub, avtoritarizmi, “milli bomba partlayışı”nı yalnız kənardan müşahidə eləyə bilir; mahiyyətə girmək onun üçün çətindir, amma romançı roman boyu onu buna vadar edir.
Odur ki, artıq ədəbi tənqidin də diqqət yetirdiyi kimi mövzunun dərki emosiya-nifrət-söyüş, kafe-restoran-çayxana söhbətləri, dedi-qodu səviyyəsindən uzaq getmir; “hakimiyyətdən narazılığ”ın bu növ şərhi bizim çayxanalarda nə qədər desən, müəllif də bunu yaxşı bilir və əgər istəmirsə ki, roman sadəcə bu növ söhbətlərdə çeynənə, bura daha da nələrsə qatmalıdır.
Elə də edir. Gündəliklər, müsahibələr və əlavə publisistik material, yaddaş və yaddaşsızlıq, yuxular və gerçəklər, utopiya və antiutopiya süjetləri – bir sözlə, postmodernin açıq mətn prinsipinin yol və rəvac verdiyi hər növ üsullara romanda meydan açılması, zənnimcə, yalnız və yalnız mövzu ətrafında oynamalardır.
Hər biri özü özünə bərabər olub, heç də vacibən, bütöv roman məntiqinə, məsələn, Nəşriyyat ön sözündə qabardılan: “kəskin süjetli, siyasi satira”ya aparmır.
Bəlkə əksinədir, mövzunu (guya “milli avtoriyarizmin təcəssümü”nü) yığcam-mükəmməl formada ehtiva edə bilməyib, roman artırıldıqca artırılan əlavələr hesabına şişir, zahirən cəlbedici (“Hər şey belə başladı” – “Post revolution-1” – “Gündəliklər” – “Post revolution-2” – “Lapsus Memoriae” – “Əlavələr”) əndrəbadi forma belə yaranır.
Bir baxın, daha nə qədər məşhurlardan fəsillərə epiqraf qismində sitatlar, aforizmlər verilib: Oskar Uilde, Aristotel, Fridrix Nitsşe, Maks Fray, Hunter Tompson... – hər biri də daha bir məna-təfsir gətirməliymiş mətnə.
Bu cür forma oxucunu ovlamaq, kütləvi oxucu üzərində manipulyasiya eləmək üçün nə qədər əlverişli isə (hər kəs istədiyini oxusun!), daha dərin, mənəvi qida axtaran intellektual oxucunu yormalı, darıxdırmalıdır fikrindəyəm. Nədənmi?
Qayıdaq mətləb-mündəricə planına; zənnimcə, romanda “amneziya” məqamı metafora səciyyəli detal olub, elə poetik bəzək olaraq da qalır, təxminən belə: o yaddaş ki, milli cəmiyyət daşıyır, xilası bəlkə də elə yaddaşsızlıqdadır... (bir yazıçı demişkən: Unutmağa kimsə/nəsə yox-mu?)
Belə ki: müəllif bu metaforik ideyanın da mündəricəsinə-həqiqətinə çox da aşina olmayıb, yaddaşsızlığın hərfinə, quruluşuna, fizioloji təsvirinə aludə olur; bəlkə böyük bir qəza gərəkmiş ki, uzun müddət (komadamı?) yatıb, tam Avropalaşmış bir cəmiyyətdə ayılasan.
Amma “qəza” derkən nədənsə roman(çı) ideya planında heç simvolik qəzaya da (məsələn, SSRİ-nin, ya Milli rejimin devrilməsi aktına) etina etməyib, təsadüfi qəzaya (avtomobil) üstünlük verir.
Bəs (Gündəliklərdən boylanan) yaddaşın özünü kimə etibar edir romançı?; romanın mündəricəsindən göründüyü kimi: bir zaman nəsrimizdə daha çox neqativ planda yozumlanan, mənəvi təlatümlərdənsə eqoizmə, rahatlığa, rifaha meylli meşşan təbəqəsinin (şəhər mühitinin) yetirməsi və ifadəçisi olan Murad və dostlarına!
Bu insanların milli cəmiyyətə mənsubluğu kimi, müxalifliyində, narazılığında, üsyankarlığında da bir poza var; bu mənada hətta onların, ədəbi tənqidin dürüst şərh verdiyi kimi anti-milli mahiyyətdə olması fikri ilə də razılaşmaq olar.
Mən “bir zamanlar nəsrimizdə” ifadəsini əbəs işlətmədim; zaman dəyişmiş, “pozitiv-neqativ”lərə də yazıçının yeni və yenidən baxışına tam yer var.
Qəhrəmanlarını hansı zümrədən seçməsi, milli və ictimai dəyərlərin daşıyıcısı kimi məhz hansı azərbaycanlını (orta-mı?) hədəfə götürməsi məhz onun haqqıdır.
Hətta elə məqamlar var ki: məsələn, Millilik ifratına, milliliyin kulta çevrilməsinə qarşı, dini fanatizmin kökünü kor-koranə fanatizmdə yox, dinin özündə axtarılması məsələsində qəhrəmanın və dostlarının mövqeyinə şərik də çıxa bilərəm.
Deyim ki, romançı bu “hiylə”lərlə elə getdikcə daha çox avropalaşan gənc oxucu auditoriyalarını qazanmağa da oynayır.
Amma məni bir oxucu kimi daha çox darıxdıran odur ki, bu mövqelərdə təzə bir şey yoxdur, ardıcıllıq, axıracanlıq yoxdur ki: görək, bununla Murad və dostları nə demək istəyirlər.
Elə həmənki qınağa gələn “meşşan söhbətləri”dir ki, məişət dedi-qodusu çevrəsini aşmır; dinə münasibətdə Mirzə Fətəlini köməyə çağırmaq olar (necə ki, Sənan edir), bu məsələdə M.F.Axundzadədən dərin yanaşmamız hələ ki, olmayıb; amma həm də axı M.Fətəli mövqeyində durub millətə, cəmiyyətə alternativ, əməli nələrsə də təklif eləməlisən.
Tutaq ki, bu, “içdən yarımçıq” qəhrəmanın (Ə.Haqverdiyevin bir “uşkoladan yarımçıq” qəhrəmanı kimi), obrazların mövqeyidir.
Bu halda bəs müəllif nə deyir; qəhrəmanını ifşa-tənqid edirmi, ironiyamı bəsləyir ona, yoxsa əksinə, təbliğ edir, örnək göstərir?
Ya bəlkə bizim, oxucuların təhlilinə buraxır, buna yer qoyur?
Muradın bəraəti varmı?; onu bağışlamaq olarmı? Guya Murad obrazında romançı bizə hansı analitik məzmunu çatdırmış ki, indi də qarşımızda dilemma qoyur.
Təkrar olsa da, qəhrəmanın Milli Cəmiyyət(in)ə qarşı mücadiləsini xatırlayaq; bu, bir epataj səviyyəsində olan Nifrətdən və bir də bəlkə geniş (sanki acığa) Seksual azadlıq nümayişindən ibarətdir.
Corc Orueldə belədir ki: seksual azadlığın qadağan olunduğu rejimdə qəhrəman buna can atır və son halda bu, sevginin ifadəsinə, sevgiyə yüksəlir.
Bəs “Amneziya”da necədir; cəmiyyətin yuxarıları ilə nəinki aşağılar, hətta orta təbəqə arasında da uçurumlar var; bu halda bəlkə də ibtidai insan instinktləri, seks azadlığı fəlsəfəsindən (“1984”-də belədir) həmrəyliyə, uçurumlara etiraza can atmağa yer var. Şeyla obrazında buna cəhd də hiss olunur.
Amma xırdacıq üsyankar olan Murad sinfiliyi, sinfi barışmazlığı, Nifrəti seçir. Olsun! – dedik ki, bu, romançının haqqıdır; amma hardan doğur qəhrəmanın bu Nifrəti, məgər anatomiyası romanda varmı, izlənirmi, oxucu təhlilinə bir material verirmi?
Əfsus ki, yox; bədii yaşam səviyyəsində, düşüncəyə sövq edən belə bir materialı mən romandan ala bilmədim.
Zənnimcə, məsələ necədir. İlqar Fəhmi 2005-2010-cu illərin nəsrinə dair məqaləsində Əli Əkbərin yaradıcılığını hardasa təqlidə, imitasiona yozur.
Deyir ki: “Seymur Baycanla Əliəkbərin qələmindən çıxan əsərlərə nəzər yetirəndə isə Avropada, Amerikada, Rusiyada son onilliklərdə geniş yayılan və «kontrkultura» adı altında təqdim olunan ədəbiyyatının təsiri açıq-aydın görünür...” (ANN.az, 30 mart 2011).
Elə mən də Əli Əkbərin “Amneziya”da heç gizlətmədiyi, əksinə, geniş isnad verdiyi sitat, epiqraf, əsərlərin adlarını bu yazıda əbəs təkrarlamadım.
Deyirlər ki, postmodern mühitdə imitasiyalar, süjetlərin bir məkandan digərinə gəzərgiliyi eyb sayılmaz (bu “deyirlər” məqamını həmişə xatırladıram ki, babalı boynumda qalmasın); baxır ki, gəlmə motiv yeni şəraitdə nə məna verəcək; yəni axı məntiqi nədir?
Bu baxımdan düşünürəm ki, “Amneziya”nın bədii toxumasında hərəkətverici, canlı, diri olan heç də açıq-gizli imitasiyalar: nə guya milli avtoritarizmin ifşası ideyası, nə də oxucunu ələ almaq üçün növbənöv yuxu-gerçək oyunları deyildir; romançının köklərinə gərəyincə varmaq istəmədiyi, bəlkə də buna ürək eləmədiyi orta və müəyyən sub-kültürə mənsub azərbaycanlının həməncə Nifrətidir.
Romanda belə bir motiv də var; qəhrəman rus dilində danışan, özünü elit və intellektual hesab edən, guya azərbaycanlılara yuxarıdan aşağı baxan, getdikcə də mühitləri daralan, cəmiyyətdə rusdillilər adını almış zümrəyə lağ və hətta nifrət edir, onları fürsət düşən məqamdaca ifşa eləməyə çalışır.
Əslində, Murad özü də, dostları da elə həmin sub-kültürə mənsubdurlar; romanda həmin zümrənin nümayəndələri Murad və dostlarına guya Azərbaycan dilində danışdıqları üçün dodaq büzür, soyuq yanaşırlar.
Doğrudan da dili dəyişməklə guya çoxmu şey dəyişir, yoxsa bəlkə bununla qəhrəmanlar bugünəcən daşıdıqları mədəniyyəti, dünyabaxışı, tövr və rəftarı sadəcə ayrı düşdükləri milli cəmiyyətə, milli varlığa, milli düşüncəyə transfer etmək, qovuşdurmaq diləyində, arzusundadırlar?
Axı bunu nifrətlə etmək çətindir; istər nifrətin hədəfi göbəyinin bağlandığı sub-kültür olsun, istərsə də qovuşmağa çalışdığın Milli Cəmiyyət. Məsələnin mayası da elə burda gizlənir.
Romanda yazıçının üzə çıxardığı Murad hadisəsi epataj olaraq hər növ Milliyə qarşı bayraq edilməkdənsə, özü dərin analitika istəyən faciəvi bir təzahürdür...
Əslində, Əli Əkbərin özü də bir qələm sahibi kimi həmin sub-kültürdən gəlir.
Bunu romanın mündəricəsi də, obrazların avropayi düşüncə tərzi və sərbəst, psixoloji baryersiz ailə-məişət davranışı da hər addımda biruzə verir; necə deyərlər, milli rəng, çalar, mövzu milli dildə, milli ədəbiyyat sırasından təqdimlənsə də, prototiplərin rusdilli ədəbiyyatdan gəlməsini duymamaq da olmur.
Romanın dilinin publisist açıqlığı, az qala tərcüməyə bənzəməsi də, sadə, birqatlı (əslində, altqatsız) olması da burdandır. “Dolğun və səlis” adlandırdığı dilin bu cəhətini: “həm də kobud rus dili ilə sadə milli dilin bəsit və rəngsiz qarışığı şəklindədir” – deyə Çingiz Hüseynov da dəqiq qeydə almışdır.
Mən heç də cəmiyyətdə sub-kültürlərin əleyhinə deyiləm; bu bizim istəyimizlə olan bir şey deyil, tarixən gəlişən məsələdir, hərəkətvericisi də tarixdə gizlənir.
Əksinə, Nigar xanım Köçərlinin keçirdiyi MKM müsabiqəsində də: nə qədər ki var, rus dillilərin də müsabiqəyə qatılmasının lehinə söz demişəm.
Çünki müsabiqə gedişində bir çox rusdilli milli ədəbiyyatla tanış olub, gördüm ki, burda yad elementlərlə yanaşı (bu da faktdır), həm də elə məqamlar var ki (məsələn, XX əsr Bakısı, şəhər mühiti, avropalaşmaqla bahəm ənənəviliyini saxlayan insan obrazları), bütövlükdə azərbaycandilli milli ədəbiyyatda yeri görünür: Natiq Rəsulzadənin, Natella Osmanlının, Nərgiz Bağırzadənin, İlqar Cəfərquluzadənin, Azad Vəzirovun... əsərlərində olduğu kimi.
Əli Əkbər daha cəsarətli addım ataraq milli dildə yazmağa başlamış, bu ona böyük şans, həm də özəl oxucu auditoriyası vəd edir.
Sadəcə, nifrət yox, bəlkə daha da artıq səmimiyyət müstəvisinə köklənmək gərəkdir zənnindəyəm.
Hətta Nifrətin özünün də təsvirində səmimiyyət (niyə-nədən-nəyin naminə) olmazsa, ədəbiyyat olamaz; dəfələrlə qayıtdığımız məqamdır:
Ədəbiyyat yalnız və yalnız sevgidən yaranır. Odur ki, yazıçı roman boyu çevir tatı, vur tatı deyib, oxucunu “oynatmaq”dansa, həm İ.Musayevanın doğru qeydə aldığı kimi: sonda da qəhrəmanını qoyub-qaçmaqdansa, çəkinmədən sevgi dozasını (həm qəhrəmana, həm oxucuya qarşı) artırsa daha düz olar – fikirləşirəm.
Ədəbi tənqidlə razılaşıram: Əli Əkbərin roman səliqəsi yerindədir. Amma o bununla daha təhlükəlidir düşünürəm.
Qızıl suyuna salınmış bir şeyin qızıldan daha çox parlaması, ilk baxışda zənni aldatması yaxşı məlumdur.
Əli Əkbər Ədəbiyyatı imitasiyanın texnolojisini yaxşı bilir.
O gah psixoloji nəsri imitasiya edir, gah ictimai-aktual motivlərlə baş qatır, daha cəsarətli, kəskin, patriot görünmək istəyir, həm çılpaqlığa enməklə səmimiyyət nümayiş etdirir, gah da sanki çıxış yolu göstərir – utopik, antiutopik variantlar cızır.
Bir sözlə, Ədəbiyyatı oynayır, məharətlə oynayır.
Gəl ki, arıtlayanda, necə ki bu yazıda səy etdik, altından oxucunu əyləndirməklə qazanmaq niyyətindən özgə nəsə hasil olmur.
Nəsə hasil olursa, onu da göstərməyə çalışdıq. Bu növ romançılıqdan əsas qazanc əgər geniş oxucu auditoriyaları toplamaqdadırsa...
Bədəli də var: oxucunu düşünən və düşündürən Ədəbiyyatdan getdikcə kənar salır, yadırğadır; təhlükəlisi də elə bu – sonuncudur.
25-27 may 2011
Həmçinin oxu
Əli Əkbər "Amneziya" (Romandan parça)
İradə Musayeva. Ədəbiyatımızda travmatik amneziya sindromları
Çingiz Hüseynov. "Amneziya"ya dair
AMNEZİYADAN AYILANDA
Ətövbə, əgər mən kiməsə demişəmsə: roman yazma; heç inanmıram, həmkarlarımdan da kimsə bunu demiş ola.
Əksinə, bugünlərdə bir də xatırlatlatmalı oldum ki, hələ on bir il öncə gənc nəslə müraciətlə: Roman yaz! – söyləmişdim; və nə yaxşı ki, bu çağırış artıq yeriməyə başlayıb (bax: Roman: yazaqmı, yazmayaqmı? ANN.az, 21 aprel 2011).
Bunu mən əsla bir yazıya cavab olaraq demirəm (cavab hələ olacaq), elə yeri gəldi də deyirəm.
“Amneziya” romanında da var; Sevil Muradın Gündəliklərini oxuyub deyir:
“Xəbərin varmı ki, sən əməlli-başlı yazıçısan? ...Düz sözümdür, gündəliklərini oxuyanda elə bil həyəcanlı, maraqlı roman oxuyurdum. İstəsən orasını-burasını düzəldib, yaxşıca redaktə etdirib roman kimi çap etdirə də bilərsən...”
Sanki Əli Əkbər də elə buna şirniklənib, o-bu yazır: əvvəlcə “Mən əclafam” gəldi, sonra “Götenin röyası”, “93 –Tanrıların qürubu”, “Artuş və Zaur”, ən nəhayət “Amneziya”! – hərəsinin markası da üstündə: bax siz məni (mən əclafı, mən Namizədi, Artuş-Zauru) istəyirdiniz, mən də gəldim...
İndi tarix belə dönüb ki: əksərən belə də yazırlar; daha nə bilim: ciddi ədəbiyyat, ya qeyri-ciddi, yazıçılıq missiyası, peşə əzabı, yazmasam-ölləm və s. bu kimi metafiziki incəliklər getdikcə daha az adamı ilgiləndirir, ya da çox az ilgiləndirir.
Bu ki, Əli Əkbərin yazıçılığına iki münasibət ola bilər.
Birisi bu ki: dövrün, zamanın gətirdiyi ötəri havadır, həvavü həvəsdir; “Alatoran” radikalizmi dönəmində şeirdə epatajlarla (“Mən əclafam”) ortaya çıxdı, sonra keçdi aktual romançılıqda oxucu auditoriyalarını işğal eləməyə (1).
Digəri bu ki: ciddi hadisə bilib, ədəbiyyatın dəyər-ölçüləri ilə başlayaq mühakiməsinə (2).Əslində, “Amneziya”nı müzakirə müstəvisinə qaldırmaqla “Azadlıq radiosu” birinci münasibətə çox da yer qoymur; məsələn, moskvalı yazıçı Çingiz Hüseynov romanı Azərbaycan ədəbiyyatında heç olmayan esxatoloji perspektivlər janrında yozmaqla yüksək qiymətləndirdi.
Müzakirəyə Bakıdan qatılan İradə Musayeva isə əsərin əməlli-başlı, məhz ədəbiyyat kimi tənqidini verdi; o sıradan bu məsuliyyət bizim, digər roman müzakirəçilərinin də boynuna düşür.
Hərçənd çox istərdim yenə də ciddiyə almayıb Əli Əkbərin romançılığını buraxaq zamanın ixtiyarına, amma Azadlıq radiosuna da haqq verməmək olmur: “Artuş və Zaur”dan sonra “Amneziya” (həm də kitabın üz qabığında vurğulandığı tək məhz: “Artuş və Zaurun müəllifindən”!) – artıq ciddidir.
Hətta mətnin özü olmasa da, havası-tendensiyası-ideolojisi ciddidir; bu isə heç cür susmağa bəhanə vermir.
Çingiz Hüseynov “Amneziya”nı “esxatoloji perspektivdə avtoritarizmin anatomiyası”nı açan roman kimi qəbul etməyin mümkünlüyünü söyləyir.
Avtoritarizmi pisləmək cəhdlərinə görə, Moskvalı yazıçının pozitiv mövqeyini anlamaq olar; amma razılaşmıram ki, “Amneziya” nəyinsə anatomiyasını açan bir mətndir, əksinə, açıq-aşkar məsələlər üzərində gəzən-oynayan-uğur tutan bir əsərdir.
Bəli, sanki oxucunu yönləndirmək üçün romançı romanı C.Oruelin məşhur “1984”-ündən və M.A.Asturiasın “Sinyor prezident”indən sitatlarla açır.
Oxuyanlar bilir, C.Orueldə ümumən totalitarizmin dərindən dərin tədqiqi-təhlili, bədii anatomiyası var; Asturias isə milli avtoritarizmin köklərini açmağa çalışır.
Əndrəbadi bir kompozision qurmaqla guya “Amneziya” müəllifi də post-sovet məkanlarında (bu “post-sovet” məqamına da S.Türkmənbaşının və Y.Çauşeskunun adını ithaf yerinə dürtməklə müəllif özü diqqət çəkir) partlayan “milli bomba”ların mexanizmi-effekti-təsirlərini (qoy lap olsun “anatomiyası”nı!) üzə çıxarmağa çalışır.
Cidd-cəhdə baxmayaraq, “guya” dedim; çünki o fikirdəyəm ki: oxuduğumuz roman sadəcə o gücdə deyil. “Sinyor prezident”in (burda İslam Milli) bioqrafisindən məsələyə girişən roman(çı) əxz etdiyi təmkinli-ironik, eyham və aktual vurğularla bəzədilmiş publisist təhkiyənin dalında vur-tut Giriş səciyyəli bircə fəsildə dura bilir; milli avtoritarizmi bu məxrəcdə çözməyin zorluğunu görüb, cəhdini “trivial” adlandırmağa tələsir.
Və diqqət edin, daha bir - Q.Q.Markesin “Patriarxın payızı”ndan hakimiyyətin ləzzəti barədə göydə asılıb qalmış sitatı saymasaq, bununla da “avoritarizm nağılı” 446 səhifəlik romanın birbaşa təhkiyə planından sivişib-çıxarılır.
Əvəzində, bu dəfə (“Sinyor prezidenti” rahat buraxıb) roman(çı) məsələyə C.Oruelin qəhrəmanı sayaq hər hansı, təqribi seçdiyi (deyə bilərik: niyə məhz diş həkimi?) orta azərbaycanlının gözü ilə baxmağa cəhd edir: bəlkə bu yolla “milli avtoritarizmin anatomiyası” çözülə.
Amma C.Oruelin qəhrəmanı göründüyü qədər də “təsadüfi” deyil, yuxarı eşalondan olmasa da, yazıçı onu cəmiyyət zəncirinin elə bir orta həlqəsindən seçib ki, çözə-çözə totalitarizmin iç mahiyyətinəcən gedib çıxa bilsin.
“Amneziya”nın qəhrəmanı Murad isə məhz ixtiyaridir, təsadüfidir, cəmiyyət periferiyasında öz qazancı ilə dolanan bir diş həkimi olub, avtoritarizmi, “milli bomba partlayışı”nı yalnız kənardan müşahidə eləyə bilir; mahiyyətə girmək onun üçün çətindir, amma romançı roman boyu onu buna vadar edir.
Odur ki, artıq ədəbi tənqidin də diqqət yetirdiyi kimi mövzunun dərki emosiya-nifrət-söyüş, kafe-restoran-çayxana söhbətləri, dedi-qodu səviyyəsindən uzaq getmir; “hakimiyyətdən narazılığ”ın bu növ şərhi bizim çayxanalarda nə qədər desən, müəllif də bunu yaxşı bilir və əgər istəmirsə ki, roman sadəcə bu növ söhbətlərdə çeynənə, bura daha da nələrsə qatmalıdır.
Elə də edir. Gündəliklər, müsahibələr və əlavə publisistik material, yaddaş və yaddaşsızlıq, yuxular və gerçəklər, utopiya və antiutopiya süjetləri – bir sözlə, postmodernin açıq mətn prinsipinin yol və rəvac verdiyi hər növ üsullara romanda meydan açılması, zənnimcə, yalnız və yalnız mövzu ətrafında oynamalardır.
Hər biri özü özünə bərabər olub, heç də vacibən, bütöv roman məntiqinə, məsələn, Nəşriyyat ön sözündə qabardılan: “kəskin süjetli, siyasi satira”ya aparmır.
Bəlkə əksinədir, mövzunu (guya “milli avtoriyarizmin təcəssümü”nü) yığcam-mükəmməl formada ehtiva edə bilməyib, roman artırıldıqca artırılan əlavələr hesabına şişir, zahirən cəlbedici (“Hər şey belə başladı” – “Post revolution-1” – “Gündəliklər” – “Post revolution-2” – “Lapsus Memoriae” – “Əlavələr”) əndrəbadi forma belə yaranır.
Bir baxın, daha nə qədər məşhurlardan fəsillərə epiqraf qismində sitatlar, aforizmlər verilib: Oskar Uilde, Aristotel, Fridrix Nitsşe, Maks Fray, Hunter Tompson... – hər biri də daha bir məna-təfsir gətirməliymiş mətnə.
Bu cür forma oxucunu ovlamaq, kütləvi oxucu üzərində manipulyasiya eləmək üçün nə qədər əlverişli isə (hər kəs istədiyini oxusun!), daha dərin, mənəvi qida axtaran intellektual oxucunu yormalı, darıxdırmalıdır fikrindəyəm. Nədənmi?
Qayıdaq mətləb-mündəricə planına; zənnimcə, romanda “amneziya” məqamı metafora səciyyəli detal olub, elə poetik bəzək olaraq da qalır, təxminən belə: o yaddaş ki, milli cəmiyyət daşıyır, xilası bəlkə də elə yaddaşsızlıqdadır... (bir yazıçı demişkən: Unutmağa kimsə/nəsə yox-mu?)
Belə ki: müəllif bu metaforik ideyanın da mündəricəsinə-həqiqətinə çox da aşina olmayıb, yaddaşsızlığın hərfinə, quruluşuna, fizioloji təsvirinə aludə olur; bəlkə böyük bir qəza gərəkmiş ki, uzun müddət (komadamı?) yatıb, tam Avropalaşmış bir cəmiyyətdə ayılasan.
Amma “qəza” derkən nədənsə roman(çı) ideya planında heç simvolik qəzaya da (məsələn, SSRİ-nin, ya Milli rejimin devrilməsi aktına) etina etməyib, təsadüfi qəzaya (avtomobil) üstünlük verir.
Bəs (Gündəliklərdən boylanan) yaddaşın özünü kimə etibar edir romançı?; romanın mündəricəsindən göründüyü kimi: bir zaman nəsrimizdə daha çox neqativ planda yozumlanan, mənəvi təlatümlərdənsə eqoizmə, rahatlığa, rifaha meylli meşşan təbəqəsinin (şəhər mühitinin) yetirməsi və ifadəçisi olan Murad və dostlarına!
Bu insanların milli cəmiyyətə mənsubluğu kimi, müxalifliyində, narazılığında, üsyankarlığında da bir poza var; bu mənada hətta onların, ədəbi tənqidin dürüst şərh verdiyi kimi anti-milli mahiyyətdə olması fikri ilə də razılaşmaq olar.
Mən “bir zamanlar nəsrimizdə” ifadəsini əbəs işlətmədim; zaman dəyişmiş, “pozitiv-neqativ”lərə də yazıçının yeni və yenidən baxışına tam yer var.
Qəhrəmanlarını hansı zümrədən seçməsi, milli və ictimai dəyərlərin daşıyıcısı kimi məhz hansı azərbaycanlını (orta-mı?) hədəfə götürməsi məhz onun haqqıdır.
Hətta elə məqamlar var ki: məsələn, Millilik ifratına, milliliyin kulta çevrilməsinə qarşı, dini fanatizmin kökünü kor-koranə fanatizmdə yox, dinin özündə axtarılması məsələsində qəhrəmanın və dostlarının mövqeyinə şərik də çıxa bilərəm.
Deyim ki, romançı bu “hiylə”lərlə elə getdikcə daha çox avropalaşan gənc oxucu auditoriyalarını qazanmağa da oynayır.
Amma məni bir oxucu kimi daha çox darıxdıran odur ki, bu mövqelərdə təzə bir şey yoxdur, ardıcıllıq, axıracanlıq yoxdur ki: görək, bununla Murad və dostları nə demək istəyirlər.
Elə həmənki qınağa gələn “meşşan söhbətləri”dir ki, məişət dedi-qodusu çevrəsini aşmır; dinə münasibətdə Mirzə Fətəlini köməyə çağırmaq olar (necə ki, Sənan edir), bu məsələdə M.F.Axundzadədən dərin yanaşmamız hələ ki, olmayıb; amma həm də axı M.Fətəli mövqeyində durub millətə, cəmiyyətə alternativ, əməli nələrsə də təklif eləməlisən.
Tutaq ki, bu, “içdən yarımçıq” qəhrəmanın (Ə.Haqverdiyevin bir “uşkoladan yarımçıq” qəhrəmanı kimi), obrazların mövqeyidir.
Bu halda bəs müəllif nə deyir; qəhrəmanını ifşa-tənqid edirmi, ironiyamı bəsləyir ona, yoxsa əksinə, təbliğ edir, örnək göstərir?
Ya bəlkə bizim, oxucuların təhlilinə buraxır, buna yer qoyur?
Muradın bəraəti varmı?; onu bağışlamaq olarmı? Guya Murad obrazında romançı bizə hansı analitik məzmunu çatdırmış ki, indi də qarşımızda dilemma qoyur.
Təkrar olsa da, qəhrəmanın Milli Cəmiyyət(in)ə qarşı mücadiləsini xatırlayaq; bu, bir epataj səviyyəsində olan Nifrətdən və bir də bəlkə geniş (sanki acığa) Seksual azadlıq nümayişindən ibarətdir.
Corc Orueldə belədir ki: seksual azadlığın qadağan olunduğu rejimdə qəhrəman buna can atır və son halda bu, sevginin ifadəsinə, sevgiyə yüksəlir.
Bəs “Amneziya”da necədir; cəmiyyətin yuxarıları ilə nəinki aşağılar, hətta orta təbəqə arasında da uçurumlar var; bu halda bəlkə də ibtidai insan instinktləri, seks azadlığı fəlsəfəsindən (“1984”-də belədir) həmrəyliyə, uçurumlara etiraza can atmağa yer var. Şeyla obrazında buna cəhd də hiss olunur.
Amma xırdacıq üsyankar olan Murad sinfiliyi, sinfi barışmazlığı, Nifrəti seçir. Olsun! – dedik ki, bu, romançının haqqıdır; amma hardan doğur qəhrəmanın bu Nifrəti, məgər anatomiyası romanda varmı, izlənirmi, oxucu təhlilinə bir material verirmi?
Əfsus ki, yox; bədii yaşam səviyyəsində, düşüncəyə sövq edən belə bir materialı mən romandan ala bilmədim.
Zənnimcə, məsələ necədir. İlqar Fəhmi 2005-2010-cu illərin nəsrinə dair məqaləsində Əli Əkbərin yaradıcılığını hardasa təqlidə, imitasiona yozur.
Deyir ki: “Seymur Baycanla Əliəkbərin qələmindən çıxan əsərlərə nəzər yetirəndə isə Avropada, Amerikada, Rusiyada son onilliklərdə geniş yayılan və «kontrkultura» adı altında təqdim olunan ədəbiyyatının təsiri açıq-aydın görünür...” (ANN.az, 30 mart 2011).
Elə mən də Əli Əkbərin “Amneziya”da heç gizlətmədiyi, əksinə, geniş isnad verdiyi sitat, epiqraf, əsərlərin adlarını bu yazıda əbəs təkrarlamadım.
Deyirlər ki, postmodern mühitdə imitasiyalar, süjetlərin bir məkandan digərinə gəzərgiliyi eyb sayılmaz (bu “deyirlər” məqamını həmişə xatırladıram ki, babalı boynumda qalmasın); baxır ki, gəlmə motiv yeni şəraitdə nə məna verəcək; yəni axı məntiqi nədir?
Bu baxımdan düşünürəm ki, “Amneziya”nın bədii toxumasında hərəkətverici, canlı, diri olan heç də açıq-gizli imitasiyalar: nə guya milli avtoritarizmin ifşası ideyası, nə də oxucunu ələ almaq üçün növbənöv yuxu-gerçək oyunları deyildir; romançının köklərinə gərəyincə varmaq istəmədiyi, bəlkə də buna ürək eləmədiyi orta və müəyyən sub-kültürə mənsub azərbaycanlının həməncə Nifrətidir.
Romanda belə bir motiv də var; qəhrəman rus dilində danışan, özünü elit və intellektual hesab edən, guya azərbaycanlılara yuxarıdan aşağı baxan, getdikcə də mühitləri daralan, cəmiyyətdə rusdillilər adını almış zümrəyə lağ və hətta nifrət edir, onları fürsət düşən məqamdaca ifşa eləməyə çalışır.
Əslində, Murad özü də, dostları da elə həmin sub-kültürə mənsubdurlar; romanda həmin zümrənin nümayəndələri Murad və dostlarına guya Azərbaycan dilində danışdıqları üçün dodaq büzür, soyuq yanaşırlar.
Doğrudan da dili dəyişməklə guya çoxmu şey dəyişir, yoxsa bəlkə bununla qəhrəmanlar bugünəcən daşıdıqları mədəniyyəti, dünyabaxışı, tövr və rəftarı sadəcə ayrı düşdükləri milli cəmiyyətə, milli varlığa, milli düşüncəyə transfer etmək, qovuşdurmaq diləyində, arzusundadırlar?
Axı bunu nifrətlə etmək çətindir; istər nifrətin hədəfi göbəyinin bağlandığı sub-kültür olsun, istərsə də qovuşmağa çalışdığın Milli Cəmiyyət. Məsələnin mayası da elə burda gizlənir.
Romanda yazıçının üzə çıxardığı Murad hadisəsi epataj olaraq hər növ Milliyə qarşı bayraq edilməkdənsə, özü dərin analitika istəyən faciəvi bir təzahürdür...
Əslində, Əli Əkbərin özü də bir qələm sahibi kimi həmin sub-kültürdən gəlir.
Bunu romanın mündəricəsi də, obrazların avropayi düşüncə tərzi və sərbəst, psixoloji baryersiz ailə-məişət davranışı da hər addımda biruzə verir; necə deyərlər, milli rəng, çalar, mövzu milli dildə, milli ədəbiyyat sırasından təqdimlənsə də, prototiplərin rusdilli ədəbiyyatdan gəlməsini duymamaq da olmur.
Romanın dilinin publisist açıqlığı, az qala tərcüməyə bənzəməsi də, sadə, birqatlı (əslində, altqatsız) olması da burdandır. “Dolğun və səlis” adlandırdığı dilin bu cəhətini: “həm də kobud rus dili ilə sadə milli dilin bəsit və rəngsiz qarışığı şəklindədir” – deyə Çingiz Hüseynov da dəqiq qeydə almışdır.
Mən heç də cəmiyyətdə sub-kültürlərin əleyhinə deyiləm; bu bizim istəyimizlə olan bir şey deyil, tarixən gəlişən məsələdir, hərəkətvericisi də tarixdə gizlənir.
Əksinə, Nigar xanım Köçərlinin keçirdiyi MKM müsabiqəsində də: nə qədər ki var, rus dillilərin də müsabiqəyə qatılmasının lehinə söz demişəm.
Çünki müsabiqə gedişində bir çox rusdilli milli ədəbiyyatla tanış olub, gördüm ki, burda yad elementlərlə yanaşı (bu da faktdır), həm də elə məqamlar var ki (məsələn, XX əsr Bakısı, şəhər mühiti, avropalaşmaqla bahəm ənənəviliyini saxlayan insan obrazları), bütövlükdə azərbaycandilli milli ədəbiyyatda yeri görünür: Natiq Rəsulzadənin, Natella Osmanlının, Nərgiz Bağırzadənin, İlqar Cəfərquluzadənin, Azad Vəzirovun... əsərlərində olduğu kimi.
Əli Əkbər daha cəsarətli addım ataraq milli dildə yazmağa başlamış, bu ona böyük şans, həm də özəl oxucu auditoriyası vəd edir.
Sadəcə, nifrət yox, bəlkə daha da artıq səmimiyyət müstəvisinə köklənmək gərəkdir zənnindəyəm.
Hətta Nifrətin özünün də təsvirində səmimiyyət (niyə-nədən-nəyin naminə) olmazsa, ədəbiyyat olamaz; dəfələrlə qayıtdığımız məqamdır:
Ədəbiyyat yalnız və yalnız sevgidən yaranır. Odur ki, yazıçı roman boyu çevir tatı, vur tatı deyib, oxucunu “oynatmaq”dansa, həm İ.Musayevanın doğru qeydə aldığı kimi: sonda da qəhrəmanını qoyub-qaçmaqdansa, çəkinmədən sevgi dozasını (həm qəhrəmana, həm oxucuya qarşı) artırsa daha düz olar – fikirləşirəm.
Ədəbi tənqidlə razılaşıram: Əli Əkbərin roman səliqəsi yerindədir. Amma o bununla daha təhlükəlidir düşünürəm.
Qızıl suyuna salınmış bir şeyin qızıldan daha çox parlaması, ilk baxışda zənni aldatması yaxşı məlumdur.
Əli Əkbər Ədəbiyyatı imitasiyanın texnolojisini yaxşı bilir.
O gah psixoloji nəsri imitasiya edir, gah ictimai-aktual motivlərlə baş qatır, daha cəsarətli, kəskin, patriot görünmək istəyir, həm çılpaqlığa enməklə səmimiyyət nümayiş etdirir, gah da sanki çıxış yolu göstərir – utopik, antiutopik variantlar cızır.
Bir sözlə, Ədəbiyyatı oynayır, məharətlə oynayır.
Gəl ki, arıtlayanda, necə ki bu yazıda səy etdik, altından oxucunu əyləndirməklə qazanmaq niyyətindən özgə nəsə hasil olmur.
Nəsə hasil olursa, onu da göstərməyə çalışdıq. Bu növ romançılıqdan əsas qazanc əgər geniş oxucu auditoriyaları toplamaqdadırsa...
Bədəli də var: oxucunu düşünən və düşündürən Ədəbiyyatdan getdikcə kənar salır, yadırğadır; təhlükəlisi də elə bu – sonuncudur.
25-27 may 2011
Həmçinin oxu
Əli Əkbər "Amneziya" (Romandan parça)
İradə Musayeva. Ədəbiyatımızda travmatik amneziya sindromları
Çingiz Hüseynov. "Amneziya"ya dair