“Ağ paltarlı qadınlar” hərəkatı atası, qardaşı, əri, oğlu siyasi məhbus olan qadınların təşkilatıdı...
Vahid QAZI
Ağ paltarlı qadın
(“Kuba dəftəri” silsiləsindən)
Günəş milyon illərdi gördüyü işi elə 2006-cı ilin dekabr səhərində də görürdü; tələsmədən gecənin yaxasını açır, qucaqlayıb boynuna sarılır, nəvazişlə bağrına basırdı.
Bu izdivacdan dünyaya ağappaq, tər-təmiz işıq gəlirdi. İşıq ürkək-ürkək özünə yer axtarırdı.
Pərdənin pəncərə küncünü tutmayan yerindən onun bir zolağı da yatağıma sarı sürünürdü.
Yuxunun ağırlığı o zolağın üzümə toxunuşuyla əriyirdi.
Gün işığı oğrun-oğrun gəlsə də, gözlərimi qəfil yaxaladı.
Gözümün acısını ovuşdura-ovuşdura dağıtdım. Əzələ-oynaqların haray-həşirinə fikir verməyib ayağa qalxdım. Pərdəni çəkib eyvana çıxdım.
Gün işığı bədənnüma dərimə yapışdı. Günəşin şüaları sanki okeanın sonsuz çöllüyündə böyük bir ocaq qalamışdı, sular alışıb yanırdı, “ocağ”ın nəfəsi üz-gözümü yalayır, canıma istilik verirdi.
Hotelin eyvanından açılan mənzərənin bir hissəsi Meksika körfəzi, bir hissəsi də Havananı tuturdu.
Səhər okeanın o başından şəhəri oyatmağa gəlmişdi. Şəhər stola sərilən xəritə kimi kvartal-kvartal, küçə-küçə aydın görünürdü.
Burda “kommunizm günəşi” vaxtilə bizdəki kimi şimaldan doğmamışdı, elə çıxacağı yerdən - Şərqdən çıxmışdı.
Çıxmışdı ki, bütöv bir adaya, onun sakinlərinə işıq bəxş eləsin, xoşbəxt gələcək yolunda çıraq olsun. Milyon-milyon insanı ağappaq günə çıxarsın. Hər gələn işıq adamı xoşbəxt eləsəydi, nə vardı ki...
O milyonlardan biriylə görüşəsiyəm bu gün.
Otağa qayıdıb əynimi geyindim, şalvarın dar, dərin “piston cibin”dən ünvan yazılan kağızı iki barmağımın arasına güclə keçirdim.
Havanada ünvan Bakıdakından fərqli yazılır, evin və mənzilin nömrəsiylə yanaşı hansı iki küçənin kəsişməsində yerləşdiyi də qeyd olunur.
***
Tərcüməçi Elnuru restoranda tapdım. Təyyarəsi gecəyarısı gəldiyindən görüşə bilməmişdik.
Elnur universiteti bu il bitirib, bir neçə dil bilir. Bakıda ispandilli tərcüməçi tapmaq asan deyil. Bəxtim gətirmişdi. Elə onunku da. İspan dilini mükəmməlləşdirmək üçün əlinə əla fürsət düşmüşdü.
Naməlum qəhrəmanımızı tapmağa getmək üçün vədələşdiyimiz vaxtda hotelin çöl qapısı ağzında görüşdük.
Üzümüzə gülən taksi sürücülərini görmürükmüş kimi yan keçdik. Kubada taksilər dövlətə məxsusdu.
Şəxsi maşınlarından taksi kimi istifadə edənlər də az deyil, amma bu maşınlar çox köhnədilər.
Ümumiyyətlə, burda 1940-50-ci illərin ABŞ, 60-80-ci illərin sovet istehsalı olan avtomobillər əksəriyyət təşkil edir.
Maşınların on illər boyu bir ailədə qalmasının tək səbəbi odur ki, adamlar özünün olan bu maşınları sata bilməzlər, ona görə də nəsildən-nəslə ötürülərək qalıb.
Mənə burda taksi sürücülərinin təhlükəsizlik orqanları ilə əməkdaşlığını demişdilər. Odur ki, dostuma “Biz maşını yoldan tutacağıq” dedim.
Kommunizmi dirigözlü görən gənc dostum məni təcrübəli bilib dediklərimə həvəslə əməl edir, tarixi missiyanın iştirakçısı olmaqdan zövq alırdı.
Nuh əyyamından qalmış “Şevralet” arxadan gömgöy tüstü buraxa-buraxa Havananın küçələri ilə şütüyürdü.
Sürücü nəsə danışır, basıb bağlayırdı. Elnur onun dediklərini maşını başına götürən ritmik “Mambo” musiqisindən necə ayırırdı, bilmirəm.
Anlamasam da görürdüm ki, dedikləri Elnura maraqlı gəlir, ona tez-tez suallar verirdi. Binalarda peyk antenlərinin yoxluğunu Elnurun gözü almışdı.
Sürücü bunu belə izah elədi ki, Kubada peyk antenləri qadağandı, bunun üçün həbs cəzası da var.
Bəzi hallarda adamlar gizlində belə antenalar quraşdırırlar. Amma təhlükəsizlik orqanları xüsusi cihazlarla onları tez tapa bilir.
Bəli, Elnur kommunizmlə ilk görüşünə beləcə başlayırdı. Mən də haçansa bu “xoşbəxtliyi” yaşamış sovet xalqının övladı kimi onu maraqla müşahidə edirdim.
Getdiyimiz evə iki tin qalmış maşından düşdük. Sürücünün hansı ünvana gəldiyimizi bilməsini istəmirdim.
Bir qədər piyada getdik. Vedado Havananın çoxu bir-birinə oxşayan iki mərtəbəli evlərdən ibarət yaşayış məhəllələrindəndi.
Şəhərin bu hissəsində yaşayanları sosial statusuna görə ortabab təbəqə hesab eləmək olar. Burda bu “ortabab”larla birgə “inqilab keşikçiləri” də ömür sürürlər. Əslində onlar da sadə kubalılardı, amma bir qədər fərqli.
Kubada hər məhəllədə “inqilab keşikçiləri” kontoru var. Kontorlar bir növ bizim JEK-ə oxşayır, amma qeyri-rəsmi işi sakinləri nəzarətdə saxlamaq, şübhəli işlər barəsində siyasi polisə xəbər verməkdi.
Vəzifələri inqilaba təhlükəni görüb xəbər eləmək olsa da başqa işlərə də burunlarını soxurlar.
Bir sözlə, qorxulu adamlardılar, onlardan nə qədər uzaq dursan o qədər yaxşıdı.
Qorxu və şübhənin insanların taleyində yaratdığı çatlar bizə otuzuncu illərin bolşevik dönəmindən tanışdı - heç kimə bel bağlamaq olmaz, hətta ailə üzvlərinə də.
Ünvanı tapmışdıq, qalırdı diqqəti cəlb eləmədən binaya girmək. Yerli olmadığımız balaca uşaqlara da aydın idi.
Turistlər kimi geyinməyimiz diqqəti bizdən yayındıra bilməzdi, çünki buralar turistlərin hələm-hələm gəldiyi yer deyildi.
İkinci mərtəbənin eyvanında yaraşıqlı bir qadın paltar sərirdi. Mehriban çöhrəsi vardı, əlini bir anlıq saxlayıb çoxdanın tanışı kimi bizə elə xoş təbəssümlə baxdı ki, açığı ilk anda ağlımdan başqa fikirlər keçdi.
Qəşəngliyinə söz ola bilməzdi.
Binanı ötüb keçdik. Ünvanı bir daha dəqiqləşdirməyə, blokun qapısının bağlı olmadığına əminliyə, bir sözlə şəraiti aydınlaşdırmağa vaxt lazım idi. Geri qayıdanda eyvandakı qadın bizə daha diqqətlə baxdı.
- Odur! - dedim.
- Nə bilirsən? - bu, Elnurun mənim təcrübəmə ilk şübhəsiydi.
- Fəhmim belə deyir. Bura məşhur dissidentin yaşadığı binadı. Bizim kimilər buralara az gəlmir yəqin.
- Onda bizi güdürlər ki...
- Özünü o yerə qoyma! Soruş görək!
Elnur 360 dərəcə çevrə vurub guya ətrafa turist marağı ilə baxdı. Sonra üzünü eyvandakı qadına tutdu. Anladığım qədər belə deyirdi: “Salam. Bizə xanım Dalqado lazımdır!”
Elə bil eyvandakı bir dəstə qızıl gülün qönçəsi ilahi bir əfsunla hərəkətə gəldi, qadının təbəssümü qızıl gülün ləçəkləri kimi qat-qat açıldı.
Valehedici, iri, parlaq gözləri güldü. Əli ilə bloku göstərib, nəzakətlə “4-cü mənzilə qalxın” dedi.
Qapını açıb bizi içəri dəvət elədi. Qara dərili qədimi divanda yer göstərdi, içindəki son paltarları da sərib vannanı ortalıqdan götürdü.
Yüngül yır-yığışdan sonra döşlüyünü çıxardı. Bizi yuxudan təzəcə durana oxşayan cavan bir qızla tanış eləyib gülə-gülə yan otağa keçdi. Qızı olduğunu deməsəydi, bacısı, yaxud başqa tay-tuşu zənn edərdim.
Bir neçə dəqiqə keçmiş saçına, üz-gözünə, əyin-başına yüngül əl gəzdirib iki fincan qəhvəylə qayıtdı.
Fincanları balaca mizin üstünə qoyub bizimlə qabaq-qənşər kresloda oturdu. “Gisela Dalqado”. Özünü belə təqdim elədi.
Ağzını açıb danışmasaydı, elə bilərdin ki, gözəl bir şərqli qadınla üz-üzə dayanmısan. Gözlərinin iriliyi onu cənublu məşhur müğənni Ququşa bənzədirdi.
Üzü hamar, qırışsız idi. Boğaz, çiyin, qol dərisinin tarımlığı ətin bərkliyindən xəbər verirdi. Ətin bərkliyi isə göz parıltısından sonra qadınlarda həyat eşqinin ikinci zahiri əlamətidi.
Əyninə yaşıl rəngli qolsuz, yaxası açıq kofta, bir də uzun yubka geyinmişdi. Bəzənib eləmədən də gözəlliyi göz deşirdi.
Bədən ölçüləri bizim vərdiş elədiyimiz iyirmi yaşlı qız anasının bədən ölçülərinə oxşamırdı. Saçına dən düşməsəydi, elə onu da tələbə sayardım.
Yəqin bu qız ərinin əvvəlki arvadındandı, deyə düşünmüşdüm. Yanıldığımı isə səhəri gün biləcəkdim.
Söhbətimiz elə ilk sözlərdəncə tutdu. Bir saat sonra bizi görən olsaydı, elə bilərdi ki, yüz ilin tanışlarıyıq.
Xəritədə Azərbaycanı tapıb uzaqlığına təəccüblənən qızı Giselle bizə ekzotik varlıq kimi baxırdı. Elnurdan gözünü çəkmirdi. Anası ilə söhbətimizdə kiçik pauza yaranan kimi girəvələyib suallar verirdi.
Qəhvəni üç qurtuma içdim. Şirinliyi Krım tatarlarının dəmlədiyi qəhvəni xatırladırdı. Ayağa qalxıb danışa-danışa müxtəlif yöndən onun şəklini çəkir, maraqlı anlar tutmağa çalışırdım.
Gisela kompüter mütəxəssisidi. Amma bu sahədə işləmək ona qadağandı. Səbəb də sadədi - siyasi məhbusun, “xalq düşməni”nin arvadı işləyə bilməz, özü də kompüter kimi strateji texnika ilə.
İxtisasca fizik olan əri tanınmış dissidentdi. Xarici mətbuatda Kastronu davamlı kəskin tənqid etdiyi üçün iyirmi beş illik həbsə məhkum olunub.
Bu illərin hələ dördünü yatıb. Kubada iyirmi beş illik həbs adi cəzadı. Giselanın da üzv olduğu “Ağ paltarlı qadınlar” hərəkatı bütün dünyaya səs salmasaydı, bəlkə ərinə “vətən xaini” kimi ölüm hökmü çıxarardılar, ya da ömürlük iş verərdilər.
“Ağ paltarlı qadınlar” hərəkatı atası, qardaşı, əri, oğlu siyasi məhbus olan qadınların təşkilatıdı.
Hərəkatın aksiyalarından sonra ağ paltar geyinmək yasaq olunub. Amma qorxmayan etirazçılar həmişə tapılır.
Bir dəfə küçədə belə bir qadına rast gəldim. Şəklini çəkmək istəyəndə elə götürüldü ki, elə bil quşu yuvasından perik salırdım. Cəmi bir foto çəkə bildim, kameraya dikilən gözündəki qorxu bütün çılpaqlığı ilə düşüb.
Kuba türməsi dünyanın ən dözülməz məhbəslərindən sayılır. Min bir xəstəliyin tüğyan etdiyi, işgəncə və təhqirlərin ölçüyə sığmadığı bu yerdən salamat çıxmaq hər adama nəsib olmur.
Buranın işgəngə üsullarını faşıstlərin gestaposuna, bolşeviklərin NKDV-sinə tay tuturlar.
Elə Gisela da ərinin sağlamlığı sarıdan narahatdı. Deyirdi ki, karserdən bu
yaxınlarda çıxıb. Ayaqları şişib, yeriyə bilmir.
Meksikalı dostlar dərman göndəriblərmiş, həbsxanaya aparıb, amma ərinə çatmasına ümidi azdı.
Bu vaxt Giselle divardakı qəfəsə yaxınlaşır. Quşları doğma bir səslə əzizləyib yedirtməklə diqqətimizi cəlb edir. Deyir ki, bunları yedizdirəndə elə bilir həbsdə olan xəstə atasına qulluq edir.
Giselle Havana Universitetində oxuyur, təbii ki, istədiyi diplomatiya fakültəsində yox, dövlətin məsləhət bildiyi fakültədə.
Dissident qızını diplomat olmağa qoymazlar. Səbəbini soruşanda bir himə bənd imiş kimi ürəyini boşaltmağa başladı.
Öyrəndik ki, Havana Universiteti 1793-cü ildə yaradılıb. İnanılmaz səslənir, amma belədi: 55 fakültəsi var. Kubada tədris məcburidir. Təhsildən yayınma qanunla təqib olunur.
Məktəbə getməyən şagirdlərin valideynlərini dörd ilədək həbs gözləyir. Bir sözlə, hamı oxumalıdı, amma ixtisas seçmək hüququ dövlətin əlindədi. Onun da ixtisasını universitet özü seçib.
Sonra Gisela bizi kitabxanası ilə tanış elədi. O, ölkənin hər yerində fəaliyyət gostərən 137 ictimai kitabxananın koordinatorudu.
Bura kitabxanaların ən böyüyüdü. Kubada kitabxanalar QHT-ləri əvəz eləyir. İndi 83 kitabxana qalıb. O birilərini hökumət bağlayıb.
Siyasi polis vaxtaşırı bu kitabxanaları “lazımsız ədəbiyyatdan” təmizləyir. Hər halda, burda dövlət kitabxanalarında rastlamadığın maraqlı kitab tapmaq mümkündü.
Siyasi polis dissidentlər, onların ailələri, ümumiyyətlə ictimai-siyasi işlərlə məşğul olanlar üçün bir kabusdu.
Kompüter, printer, yazı makinası, siyasi ədəbiyyat polislərin kefinə soğan doğrayan şeylərdi. Odur ki, vaxtaşırı basqın eləyib onları götürürlər.
Bizim gəlişimizin onlar üçün təhlükə olacağından narahatlığımı bildirdim. Səsini bir qədər qaldırıb cavab verdi: “Onsuz da hökumət xaricilərlə görüşən hər kəsi müxalifətçi sayır.
Siz qonaq gəlmisiniz, görüşməyimizi istəmirlər, zəhmət çəkib qapının ağzına qarovul qoysunlar.
Sizin kimi dostların gəlişindən də xəbər tuturlar. Sizdən sonra ola bilər gəlsinlər”. Bu sözləri elə səlis deyirdi ki, sanki dediklərini kiməsə eşitdirirdi.
Bəlkə də mənzilində “juçok” (dinləmə aparatı) olduğunu bilirdi və sözünü qorxmadan “juçok” yiyələrinə çatdırırdı.
Bu söhbətdən sonra ona gətirdiyimiz noutbuku, ispanca siyasi ədəbiyyatı, filmlər olan diskləri və DVD pleyeri sabah şəhərdə görüşəndə verməyi qərara aldım.
***
Səhəri gün qaldığımız “Havana Libre” hotelində onlarla görüşdük, nahara dəvət elədik. Yerli əhalinin turistlər olan yerlərə icazəsiz girməsi yasaqdı.
Gisela hər gün bu hotelin yanından keçib gedir, amma indiyəcən içəridə olmayıbmış. Bizimlə gəldikləri üçün içəri girə bilərdilər.
Bunun onlar üçün nə qədər riskli olduğunu soruşub, başqa yerə getməyi təklif elədim. Dedi ki, bütün yerlər eynidi, onsuz da harda xarici ilə nahar eləsək biləcəklər.
“Siz qorxursunuzsa, başqa, mən qorxmuram onlardan” deyib gülə-gülə hotelin qapısını açıb bizə yol verdi. İlk dəfə hotelin içini görürdülər, ətrafa elə heyranlıqla baxırdılar ki...
Onları ən çox heyrətləndirən menyüdəki qiymətlər oldu. Elnur ana-balanın söhbətini qorxurmuş kimi pıçıltıya tərcümə edir: “Heç nə yemək istəmirlər, deyirlər ki, burda ən ucuz yeməyin qiyməti bir kubalının aylıq qazancı qədərdi”.
Biz təkid edirik. Demək olar, dinib-danışmırlar. Hər kəsin - ofisiantdan tutmuş qapıçıyadək - xüsusi xidmət orqanları ilə əməkdaşlığına şübhə yoxdu. Odur ki, elə mən danışası oldum.
Onlara Azərbaycan haqda, onun tarixi, azadlıq mücadiləsi, Qarabağ davası, indiki durumundan danışırdım. Diqqətlə dinləyir, hərdən sual verirdilər.
Dünənki sözlərindən, bugünkü suallarından Giselanın geniş dünyagörüşlü, məlumatlı qadın olduğuna əminliyim artdıqca onunla söhbətdən aldığıım zövq də yüksəlirdi (Ümumiyyətcə, ağıllı qadınlarla söhbət həmişə xoşdu, beləsi üstəlik gözəl olsa, adam tək ağlıyla deyil, qəlbiylə də bağlana bilər).
Çox oxumuşdu. Xalqların azadlıq, demokratiya uğrunda mübarizəsi, xüsusilə Polşanın “Solidarnost” hərəkatı, postkommunist ölkələrin keçid dövrü üzləşdiyi problemlər onu daha çox maraqlandırırdı.
Suallarından belə başa düşürdüm ki, onu mövcud rejimlə mübarizədən çox, rejimdən sonrakı vəziyyət daha çox düşündürür.
Keçmiş sovet ölkələrində siyasi azadlıqlar, çoxpartiyalı demokratiya, vətəndaşların siyasi fəallığı, mətbuat və seçki azadlığı mövzusunda suallar verirdi. Cavabım isə onu təəccübləndirirdi.
Onun təsəvvüründə Azərbaycan qarışıq, əksər postsovet ölkələri bu illər ərzində xeyli qabağa getməliydilər.
Ona demokratik cəmiyyət quruculuğunun nə qədər çətin bir proses olduğunu, buna uzun illər, yeni nəsillər gərəkliyini deyirdim. Məni axıracan dinləyəndən sonra gözləmədiyim belə bir sual verdi: “Bəs onda ölkənizin Kubadan fərqi nədir? Bununçün bu qədər mübarizə aparmağa, qurbanlar verməyə dəyərdimi?”
Həmin gün bu sualını cavablandırmadım, geniş məktub yazacağıma söz verdim. Giselanın ayda bir dəfə İsveçrə səfirliyindəki informasiya mərkəzinə getməyə icazəsi vardı və internetə çıxışı da bu vaxt mümkün olurdu.
Gələn məktubları yalnız orda oxuyur və cavablandıra bilirdi.
***
Ayrılanda bizi yüz ilin dostu kimi qucaqladı. O, necə də sadə, səmimiydi...
Kasıb, qapalı ölkələrin adamları belə olurlar. Onların gözləri də təmiz olur, dibini göstərəcək qədər təmiz.
Bu adamların özlərindən xoşbəxt və azad zənn elədikləri insanlara baxışlarını dilə gətirmək olmur, görmək lazımdı.
Bu, sovet adamının ilk illər avropalı, amerikalılara baxışını görənlərə tanış mənzərədi. Özümü bir anlıq Gisela üçün uzaq, okean dalğalarının bitdiyi yerdəki o məchul azad ölkənin bəxtəvər vətəndaşı sandım.
Əla duyğudu. Amma heyif ki, bu, sadəcə bir duyğudu, yarpaqlar arasındakı bir əlcə göy üzündən bir andaca keçib gedən bulud kimi ötəri duyğu...
Əllərimlə hər iki çiynindən tutub gözlərinə baxdım. “Əriniz tezliklə azad olacaq. 21 il yox, heç 21 ay da qalmayacaq orda” dedim.
Verdiyin təsəllinin təsiri dediyin sözə özünü nə qədər inandırmağından asılıdı...
Kubaya qısamüddətli ilk səfərim beləcə başa çatdı.
Bakıya qayıdanda ona geniş məktub yazdım. Sonra “Ağ paltarlı qadına” adı ilə tərcümə olunub Kubanın demokratik kəsimi arasında yayılacaq bir məktub...