Səlim Babullaoğlu "Oxu zalı"na göndərdiyi bu məqaləsi ilə yazıçı Məqsəd Nurun Milli Kitab Mükafatında ikincilik qazanmış "Şəhər meri" romanının müzakirəsinə qoşulur.
İstənilən roman həyata çox oxşayırsa, naturalistcəsinə onu təqlid və təkrar edirsə, insana, deməli həyata təsir imkanını azaltmış olur, heç oxşamırsa onda həyatı dəyişməli olan adamın –oxucunun diqqətindən kənarda qalacaq.
Məqsədin insanı göstərmək və bununla da dəyişmək cəhdində (məncə həm də gücündə) olan romanı, real olduğu qədər də qədər rəmzidir, bəzən impressionist təsvir, bəzən də sürreal görümlərlə, metaforalarla zəngindir.
Roman bir nəfərin (eyni zamanda böyüyün və uşağın) həyatını anladır, bir gün içində yaşanan hisslər və baş verən hadisələr nəql olunur romanda:
“Bu yarım gün ərzində bir yay kinoteatrı sökülüb, bir sıra sənaye obyektinin sökülməsi və yerində bulvar salınması barədə qərar verilib, çox önəmli arxiv lentlərinin taleyi həll edilib və nəhayət, Şəhər Merinin avtomobilindən görünən yaşantılar yaşanıb”.
"Mənim “Şəhər merini” bu böyük əsərləri və qərbli müəllifləri xatırlamaqla müqayisə etməyim bir tərəfdən “Şəhər meri”nin də dəyərli olduğunu qeyd etməkdisə, digər tərəfdən, onun “qərb tipi”, çağdaş roman olduğunu deməkdir; bizdə təəssüf ki, sakit üsluba belə, sonadək sadiqliklə yazılan romanlar demək olar yoxdur..."
Amma razılaşın, hər bir adamın ölüm və doğum ilini, tarixini göstərməklə səkkiz (və ya on altı) rəqəmli bir “cümləyə” də sığışdırmaq olar həyatını (amma bir ildə, bir gündə, bir saatda nə qədər adam anadan olur və ölür ?!).
Yaxşı, onda o uşaq və o qəhrəman kimdir?
Gəlin, bu suala əsərin qısa məzmununu danışaraq cavab verək: sərt, bir qədər soyuqqanlı (bunu doğuran səbəblər var), savadlı anasının himayəsində böyüyən bir uşaq; təbii ki, ürəksiz və daha çox qapalı; o böyüyüb, kinotetrda arxiv müdiridir, amma paralel, daha artıq pul qazansın deyə kinoteatrda gözətçi funksiyasını da yerinə yetirir; bir gün onu həyatında güc sahibi olan Şəhər Meri peyda olur və onun bütün həyatı bir gün içində dəyişir; o sonucda kinoteatrın rəhbəri təyin olunur.
Amma o vaxta qədər Şəhər Merinin avtomobilinə dəvətlə və səyahətlə başlayan romanda çoxlu məsələlərə elə avtomobilin içində aydınlıq gəlir; o uşaqlığını xatırlayır; anasıyla keçən günləri, hakimi-mütləq merin anasıyla və üzünü görmədiyi atasıyla bir sinifdə oxuduğunu, merin anasını sevdiyini, amma qədərin ironiyası və yazısıyla (zorən, qaçırdılaraq) atasına qismət olması, atasının ölümü, merin onun bu vaxta qədər, görünməsə belə taleyində (Moskva təhsilində və sair) rol oynaması, onun dayəsi- anasının xasiyyətcə eyni olan Anya xala ilə bağlı təəssüratları, əmisiylə görüşü və sair və ilaxır.
Amma bu faktoqrafik zənginliyin arxasında ən yadda qalan (həm də yadda qalmalı olan) merin avtomobilindən adi sıravi insanların heyvan başlı görüntüləridir ki, əsər, vəzifəyə təyin olunandan sonra onun özünün belə avtomobilə minən gözətçi tərəfindən heyvan başlı görünməsiylə bitir.
Açar da məhz budur.
Çünki bu əsər güc və gücsüzlük, həyat və yaddaş haqqındadır. Amma daha qısa yazsaq, “Şəhər meri” romanı güc və yaddaş haqqındadı.
Təsadüfi deyil ki, gücü – Şəhər Meri, yaddaşı isə- kinoteatrın arxiv (!) müdiri (arxiv müdiri həm də gözətçidir; ən doğru gözətçi isə elə yaddaşımızdır da demək olar) təmsil edir, bəlkə bu səbəbdəndir ki, romanda uzun müddətə qədər birinci dərəcəli personajların adı çəkilmir, yalnız düz ortada (bu təsadüfi simetriklik yox, ahəngdar yazı prosesinin doğurduğu əlamətdir), 52 səhifəlik romanın 25-26-cı səhifəsində təsadüfən oxunan “Xatirə dəftərin”də (qəhrəman bunu xatırlayır) həm oxucu, sanki həm də əsərin baş qəhrəmanın özü (yaddaş-həm də özünü bərpadır) və atası daxil olmaqla diqər adamların (=personajların) adını birlikdə öyrənirik:
“...Şəhər Meri çoban Abbasın oğludur. O, Alimlə (atamın adıymış, sonradan bildim) dostdur.
Alim də Qəzənfərin oğludur. Qəzənfər kəndimizin böyüyü, qurd oğlu qurddur.
Qəzənfər kolxozun sədridir. Şəhər Meri Alimlə çox bərk dostdurlar. Lakin hər ikisi eyni qızı sevir.
Qızın adı Leyladır (anamı deyir). Leyla onlardan heç birinə razılıq vermir. Amma məktəbdə bunlardan başqa qolu bərk, dizi möhkəm cahıl yoxdu...
Məktəbi bitirənə yaxın, Boz ayda, Alim Şəhər Merinə deyir:- Gəl, belə bir şərt kəsək, əgər sən instituta girsən, Leyla sənindir, mən girsəm mənim.
Şəhər Meri deyir: – Birdən ikimiz də girsək?
Alim cavab verir: – Düz deyirsən... Onda gəl, belə danışaq, hansımız daha yüksək fakültəyə girsək, Leylanı da o alsın.
– Birdən ikimiz də eyni fakültəyə girsək? – Şəhər Meri yenə iradını bildirir.
– Onda kim daha yüksək qiymət alsa, o aparsın! – deyə, Alim cəld cavab verir.
– Danışdıq! – deyə Şəhər Meri cavab verir.
...Alim, igid, ər oğlu ər, özü qəsdən, həmin il instituta girmədi. Dədəsini qəzəbləndirdi.
Sonra da arağa-çaxıra qurşandı. Şəhər Meri isə Moskvada Ali Hüquq məktəbinə girdi.
Xəbəri ona dedilər. Qəzənfərin qurdu tərpəndi. Dedilər ki, Alim bilə-bilə dədəsini xar elədi.
Özü də Leylanın üstündə. Qəzənfər götürdüb Leylanı evinə qaçırtdı. Leylanın dədəsi İmamverdi ilə barışıq elədi.
Ona bir sürü qoyun cehiz verdi. Qəzənfər Alimi o ki var budadı, bir neçə gün sonra da Alimlə Leylaya toy vurdurdu.
Alimin Leyladan bir oğlu oldu. Adını Fərəc qoydular (məni deyir.). Amma Şəhər Meri də kişi oğlu kişi kimi bir də kəndə dönməyəsən, bir də bu yerin adını çəkməyəsən.
Dədəmoğlu Alim də Fərəcdən sonra təzədən içki içəsən, kef çəkəsən, qayadan yıxılıb tələf olasan. Leyla da üç gün ağlayasan, beş gün ağlayasan...
Fərəci də götürüb Bakıya gedəsən, gözdən itəsən...”
Məqsəd Nur burda əslində ustacasına qrotesk edir, şişirtmə, qabartma aparır.
Məqsədin romanı texnikasına (Le nouveau roman) görə Alen Rob-Qriye, Jan Mark Roberin (“Özgə işlər”), bir az da Orxan Pamukun (“Bəyaz qala”) romanları ilə qohumdur, bu yönüylə bitkindir.
Atmosferinə görə “Qəsr” i xatırladır. “Şəhər meri” bir günün hadisələrini nəqletməyi və xatirələri ilə “Uliss”in “eyni”dir, sadəcə “Şəhər meri” “kamerniy roman”dır, şüur axını asketcə lüğət tərkibiylə müşahidə edilir, dialoqlar da azdır, bilərəkdən minimuma endirilib.
Mənim “Şəhər merini” bu böyük əsərləri və qərbli müəllifləri xatırlamaqla müqayisə etməyim bir tərəfdən “Şəhər meri”nin də dəyərli olduğunu qeyd etməkdisə, digər tərəfdən, onun “qərb tipi”, çağdaş roman olduğunu deməkdir; bizdə təəssüf ki, sakit üsluba belə, sonadək sadiqliklə yazılan romanlar demək olar yoxdur...
Roman çoxlu suallar qoyur. Məsələn, gücün aynasından niyə sıravi adamlar heyvanbaşlı görünür?
Bu sualın birmənalı cavabı yoxdur. Hə, biz tələsik cavab verib deyə bilərik ki, istənilən güc və hakimiyyət özündən aşağıya “heyvandır!” nəzəriylə baxır.
Bu cavabın yalnız az bir hissəsi olardı. Amma güc idarə eləmək üçündür, adamları yox, onların içindəki ehtiras və istəkləri.
Bəli, bizim hər birimiz ehtiras və istəklərimizlə məhz heyvaniyik, elə Merin özü də.
Sadəcə ona baxmaq üçün daha böyük gücün avtomobili və aynası lazımdı ki, bu borxessayağı situasiya artıq başqa romançündü.
Hərçənd bunu dolayı yolla müəllif də nişan verir: arxiv müdirindən kinotetrın müdirinə, yaddaşdan tamaşaya, gücə (güc isə daha çox nümayişçündür, ekstremal hallarda tətbiq olunur) çevrilən qəhrəman özü də heyvanbaşlı kimi görünür gözətçinin gözündə.
Gəlin gördüklərimizə və görümlərə baxaq:: “Salonun küncünə sığınmağa çalışsam da tez başa düşdüm ki, yox, içəridə gəzişməyə başlayan adamlar qan-qırmızı rəngli ayağaltı xalçanı sıxıb-saxlayan mərmər pillələrin künclərindəki dəmir saxlancları açıb qırağa qoyur.
Xalçanı bu dəmirlərin altından çəkib-çıxararaq uzunlamasına çırpmağa çalışdıqca ayağaltı üzü aşağı dalğalanır və elə təəssürat yaranır ki, bu bir qan selidi, üzüaşağı axıb giriş qapısını və səkilləri yuyacaq.”
Yaxud: “Ətrafda tükürpədici səhnələr görür və bu zaman dəhşətdən ürəyim bulanırdı. Bütün küçədən keçən – Çkalov küçəsiylə yuxarı qalxan və enən adamların hər birinin çiynində heyvan başı gəzirdi – bu adamların bir hissəsi qadın, digərləri kişiydi. Onlar çox səliqəli geyinmiş, asta addımlarla qənbərlik küçəylə üzüaşağı və yuxarı gedirdilər.”
Onun bu metamorfoz görümü ( eyni zamanda metaforası) yalnız başqalarına deyil, özünə (əslində roman boyu hadisələri nəql edən qəhrəmana), hətta anasına da münasibətdə də eynidir, var :
“Ürəyim döyünməyə, əllərim əsməyə başladı: mənə elə gəldi ki, yolumu Qaqarin körpüsündən salsam Şəhər Merinin korteji məni ötüb keçəcək və o avtomobilinin pəncərəsindən məni görəcək: mən də ördək başlıyam. Üstəlik, öz gölməçəsindən küsüb gedən və hara getdiyini özü də bilimədiyindən sallaq vəziyyətə düşən atılmış bir ördək balası...”
Bu əcayib, dəhşətli görüm yalnız uşaqlara münasibətdə doğru deyil və yalnız onlar həyatı dəyişə, təmizləyə, insaniləşdirə bilər: :
“Bu adamlar arasında bircə qadının yanında uşaq vardı. Uşağın başı öz yerindəydi – o, ceyran başlı anasına tərəf boylanır və onu qucağına almasını istəyirdi. Anası onu qucağına aldı. Yalnız bu anda uşağın sifəti bərabarində xoş üzlü – orta yaşlı bir qadın çöhrəsi görə bildim.”
Çünki yalnız uşaqlar təmizdir,məsumdur, pisliklərdən uzaqdır, əsərin qəhrəmanı (bu yerdə qəhrəmanı və yazarı birəbir eyniləşdirmək də olar) daha çox onlara ümid edir.
Hərçənd bu dəhşətli görümü doğuran insanlara olan sevgisizlik deyil, əsla: “Qoy, onlar hər şeyə çevrilsinlər: heyvana, daşa, ağaca, torpağa, suya – bircə itib-getməsinlər...”- bu Fellini sayaq (“8 ½” filmini xatırlayın) görüm bir az ovqatın, bir az da əsərin qəhrəmanının bütün əsər boyu xatırlama yolu ilə nəql edilən uşaqlığı ilə əlaqədardır.
Yeri gəlmişkən, romanın sonu da bu görümlə bitir ki, biz bunu dolayı yolla fanilik qarşısında bütün güclərin və hakimiyyətin məğlubiyyəti kimi də başa düşə bilərik.
Romanda çoxlu ikiqatlı, ikidibli, sərhəddi çətin sezilən ironiya ilə müşahidələr, gözəl məqamlar var, məsələn:
“Gözətçimiz yenə avtomobilə quyruq bulayacaq.”
Yaxud: “Ətraf bir neçə dildə xısınlaşır”
Bir başqası: “Hər kəsin üzündə böyük sevinc və bayram alışqanlığı vardı”
Daha biri: “Niyə insan hər zaman şərəfli ölmək istəyir – yəqin bunun cənnət və cəhənnəmlə birbaşa əlaqəsi var. Yoxsa, insan öləndə də komfort axtarır?..”
İndi diqqət yetirin. Avtomobilə quyruq bulamaq-yaltaqlığın gücüdürsə, onu göstərirsə, başqa tərəfiylə dünya malına quyruq bulamaqdır.
Çevrədə müxtəlif dildə danışan insanlar, kütlə varsa (əsərdə məhz belədir) onların müxtəlif dildə xısınlaşması əlbəttə, doğrudu, amma xısınlaşma, asta danışıq o şeydi ki, hamı eşitməsin, deməli bir az qeybətdir.
Burda isə adamların “mindilliliyi”nə də, “çoxüzlülüyü”nə də ustaca işarə var. Bayram sevinci və bayram alışqanlığı...həqiqi sevinc və təəssürat ilk dəfə yaşanan deyilmi?!
Bəs, bayrama alışqanlıq nədir? Sonuncu sitat etdiyim cümləni isə şərh etmirəm, Qaraoğlan yadıma düşür: “ Sufilərə söhbət gərək,/ Zahidlərə cənnət gərək,/Məcnunlara Leyla gərək,/Mənə səni gərək, səni”
İroniya məsələsi konkret cümələlərdə deyil,bəzən bütöv, müqayisə dolu passajlarda da sezilir, yenə də xəfif və asketcəsinə.
Tutalım qəhrəmanın Şəhər Merinin günəşə rəğmən “vəsfi”, “müqayisə “olunması – əsərdə bu bir çox yerlərdə, ümumiyyətlə əsər boyu inkişaf elətdirilən bir təşbehdir, əlbəttə əsər qəhrəmanının dilindən bu səmimiyyətdirsə, onun arxasında dayanan müəllifin dilindən bu ironiyadır həm də- məlum-məşum, tarixi, ümumiyyətlə bayağı siyasi plakata və janrın özünə xəfif təbssümdür.
Məqsəd Nurun romanında son qeyd eləmək istədiyim şey romanın dili bağlıdır. Yeri gəlmişkən, müəllifin əvvəlki əsərləri ilə müqayisədə bir fərqi və eyniyyəti qeyd eləməyi doğru sayıram.
Məqsəd dilin stixiyasına qoşularlaq, onunla ya bərabər, ya da bir adım geridə addımlayan yazıçıdır, nəbadə ondan qabaqda (bu isə təkcə Məqsədə yox, hamıya məncə şamil ediləcək həqiqi ədəbi düsturdu) ; əgər əvvəlki əsərlərində dildən qabağa qaçmaq məqamları vardısa (bundan Tomas Vulf əziyyət çəkiridi, nəticəsi də çoxsözlülüyün girdabında batan ideyasızlıq olurdu), “Şəhər Merində” Məqsəd dillə münasibətdə çox dürüst davranır; hətta bəzən o qədər axıcı, bəzi yerlərində isə ahəngdar, yüksək əyarlı şeir diliylə danışır ki:
“Siz bir işə baxın! Bəlkə bu qaraqabaq qadın Şəhər Merinin bacısıdır: olar! Sevgilisidir: olmaz, o ağıllı adamdı, bu boyda kişi aşkarda sevgilisinin yanına gəlməz. Qohumuymuş: olar... Yox, sən demə sinif yoldaşıymış!”
Yaxud: “Anamın üstündən gələn xoş ətir (o bu ətri heç vaxt dəyişmirdi), Qaraşəhərin bir kəsiyi, küləklər, məktəbə götürdüyüm çantaların üstündəki şəkillər, kitab-dəftərdəki yazılar, qapısının yanından keçərkən gözümün ucuynan anamın yataq otağında gördüyüm sehrli rənglər, kinoteatra getməyimiz, Anya xala, evimizin mətbəxi, Novruz Bayramı, anamın albomundakı foto, Moskva, kino-arxiv fakültəsinin yataqxanası, Moskvanın soyuq, Xuruşşovkalar kimi alçaq, sıxıcı səması, Bakıya qayıdan kimi işə düzəldiyim kinoteatr (bu da ona görə dərhal baş vermişdi ki, mənim göndərilmə kağızımda merin öz imzası vardı) yadıma düşsə də bu səhnələrin heç birinin arasından bir nəfəri – Şəhər Merini silib ata bilmirdim.”
Məqsəd Nurun təyinatında “Şəhər Meri”nin portretiylə bağlı qeydlərimi burda bitirirəm.
İnanıram ki, bu olduqca dəyərli əsər, ənənəvi roman üçün kiçik, amma kiçik şedevr hələ uzun müddət zövqümüzə “eşikaşası” olacaq.
Və siz də əziz oxucu, kitabın sonuna qoyulmaq üçün nəzərdə tutulan bu yazını oxuyanda , mənim “təşviqat” kompaniyamın səmimiliyinə şübhəniz qalmayacaq.
“525-ci qəzet”
08.01.2011-ci ildə
Həmçinin oxu
Elnarə Tofiqqızı. Qüsurlu ictimai baxışın natamam ədəbi ifadəsi
İradə Musayeva Məqsəd Nurun mükafat alan romanını tənqid edir
Cavanşir Yusifli. Sözün sükut forması
Məqsəd Nur "Şəhər meri" (Romandan parça)