Tənqidçi Tehran Əlişanoğlu "Dolu" romanı haqda: "Mənə görə, Aqil Abbasın böyük uğuru: mövzunun məğzinə varıb da romanda Xalq Müharibəsini yazması, müəyyən uğursuzluğu isə: onu məhz sonacan yaza bilməməsindədir... "
Tənqidçi Tehran Əlişanoğlu bu məqaləsi ilə yazıçı Aqil Abbasın "Dolu" romanının "Oxu zalı"nda keçirilən müzakirəsinə qoşulur. Yazı üzrlü səbəbdən ləngisə də, (müzakirə artıq yekunlaşıb), onu dərc edirik.
Tehran bəyə indiyəcən "Oxu zalı"nda keçirilən müzakirələrdə fəal iştirakına görə dərin təşəkkürümüzü bildiririk. (O, işinin çoxluğu ilə əlaqədar müzakirələrdə iştirakına davam edə bilməyəcəyini bildirir).
Tehran Əlişanoğlu
BELƏ ROMANLARA HACƏTİMİZ VAR
Çox əcib, qəribə tale yaşayırıq biz; 20 ildir müstəqil bir dövlət-cəmiyyət, azad millət kimi özümüzü dünyaya tanıtmaqda, sübut etmədəyik.
Amma eyni zamanda 20 ildən də artıqdır ki, qurnaz qonşularımızın, yumşaq desək: tamahı ucbatından başımıza gələn oyunlar, əldən gedən Vətən torpaqları, dünya siyasətinin yağlı
Qarabağ savaşı başlarkən, Seymur Baycanın “Quqark” romanının qəhrəmanı o yaşda idi ki, bu ona “dava-dava oyunu” kimi gəlmişdi.
Bir az sonra bəlli olanda ki: yox, bu dava-dava deyilmiş, nəsə başqa, elə adına Müharibə dedikləri acı (bağırsaq kimi) bir şeymiş, – o bundan qaçmağa cəhd edir... Hara-nədən-niyə qaçır; işimiz yox, bu onun haqqıdır...
Qarabağ savaşına ürcah olan, başqa bir romanın – Aqil Abbasın “Dolu” romanının personajlarından Pələng də təxminən “Quqark”ın qəhrəmanı yaşda olarkən Müharibə görür; amma “dava-dava” kimi yox...
tikəsinə dönmüş Qarabağ düyünü, yaşadığımız acılar-ağrılar-müsibətlər bu sevincin dadını çıxarmağa qoymur.
Aya, biz azad-asudə nəfəs ala bilirikmi; yəni biz müstəqilliyin nə olduğunu bilə bilirikmi?
Bu trafaret publisist qeydləri etməyə məni Ədəbiyyat vadar etdi; məhz daim qeyri-trafaret düşünməyi təsir-təlqin edən, öyrədən Ədəbiyyat.
Təsəvvür edin, üstündən 20 il ötür; 20 il insan ömrüdür, İnsan doğulur-yaşayır- yaşadıqlarının ömürmü, yoxsa nə olduğunu bilməyə-qavramağa-anlamağa çalışır; Dərd gətirir və budur, dözməyib bunu özgələri ilə bölüşməyə girişir... Bölür-bölüşürsə, buna biz Ədəbiyyat deyirik; Qarabağ savaşı başlarkən, Seymur Baycanın “Quqark” romanının qəhrəmanı o yaşda idi ki, bu ona “dava-dava oyunu” kimi gəlmişdi.
Bir az sonra bəlli olanda ki: yox, bu dava-dava deyilmiş, nəsə başqa, elə adına Müharibə dedikləri acı (bağırsaq kimi) bir şeymiş, – o bundan qaçmağa cəhd edir... Hara-nədən-niyə qaçır; işimiz yox, bu onun haqqıdır, yaşamaq hüququ- ömür haqqıdır, ən azı mücərrəd məcəllələrdə deyildiyi kimi: “insan haqları”dır; biz bu barədə (habelə bununla ilgili başqa şeylər barədə də) yalnız düşünə bilərik və düşünürük də...
Qarabağ savaşına ürcah olan, başqa bir romanın – Aqil Abbasın “Dolu” romanının personajlarından Pələng də təxminən “Quqark”ın qəhrəmanı yaşda olarkən Müharibə görür; amma “dava-dava” kimi yox, televizordan: “Uşaq vaxtı televiziyada Livanı göstərəndə dəli olurdu: bir tərəfdə kəndlər, şəhərlər yanır, millət qırılır, bir tərəfdə də restoranlar, barlar, göbək rəqsləri. Uşaq ağlıyla fikirləşirdi ki, bu necə dövlətdi, bu necə millətdi, belə də müharibə etmək olar?”. Demək, onun yaşı bir nəsil irəlidədir; Qarabağ hadisələrini “dava-dava” kimi qarşılamaq onun yaşına düşmür: “Və heç cür nə onun, nə də kimsənin ağlına gələ bilməzdi, heç yatsalar yuxularına da girməzdi ki, bu televiziyada gördüklərini haçansa həyatda da görəcəklər və yaşadıqları ölkə elə Livan kimi olacaq...”; bircə seçimi var bu nəslin: bir zaman ekranlarda gördükləri çox qəribə, əcib, Müharibə deyilən şeyi birbaşa həyatlarında yaşamaq, ömürlərinə biçmək. Kimisi Pələng, Drakon kimi – amerikan filmlərindəki sayaq görünsələr də, zarafat yox, düşmənlə qabaq-qənşər, ölüm-dirim savaşında; kimisi də beləcə: “Ömürlərində kinolardan başqa bircə dəfə də güllə səsi eşitməyən bu uşaqların bəziləri döyüş başlayan kimi silahlarını atıb qaçır, bəziləri də səngərin içində qulaqlarını tutub uşaq kimi ağlayırdılar... Özlərini batıranlar da olurdu. Qınamaq da mümkün deyildi, ana uşaqları idi, çoxunun üzünə heç ülgüc də dəyməmişdi...” Təbii ki, dava-dava deyil bu artıq; oyundursa da, “müharibə-müharibə” oyunudur...
Belə ki, “Dolu” romanı həyatımızda bugün də aktual olan, artıq bir deyil, bir neçə nəsil insanların bölüşdüyü Qarabağ
müharibəsindən mövzu alır; hara qaçmaq olar, Aqil Abbas taleyimizin minalanmış ərazilərinə girməyə qərar verir. “Dolu” romanının bu mövzuda ilk böyük rezonans doğuran əsər kimi uğurunu yazıçının Qarabağ bölgəsindən olması, hadisələri birbaşa içdən görüb qələmə alması, az qala dar bir Vətənçilik hissi ilə izah edənlərlə mən razılaşmıram. İsti-isti, əsərin çapından (2007) sonrakı ilk reaksiyalarda məhz bu fikir aparıcı idi; əslində, həmin məqam romanın özündə də böyük ağrı ilə fiksə olunmuşdur: “...xalqın çoxu bu müharibəyə Ermənistanın Azərbaycana müharibəsi kimi deyil, Ermənistanın Dünyanın Ən Varlı Şəhəri ilə müharibəsi kimi baxırdı...” Hadisələrdən iyirmi il ötür, romanın yazılıb-başa gəlməsindən sonra isə beş il; emosiyalar soyumuş, bütün bunlar məhz belə olmuş – heyrəti keçib-getmişdir; amma roman yenə də gündəmdədir...
Mənimcə: “Dolu”nun ideya mündəricəsi daha əhatəlidir; “Dolu” milli varlıq barəsində, milli varlığımıza ayna tutan bir roman kimi düşünülmüşdür.
Yazıçı ilk dəfə olaraq, “Qarabağ müharibəsi”ni sadəcə müharibə kimi təsvir etməklə qalmayıb, roman panoramı, roman düşüncəsi səviyyəsində bu Müharibənin xarakterinə, nəmənəliyinə varmağa, hətta “müharibə”liyini şübhə altına almaq qədərincə cəhd edir.
Müharibə və milli varlığımız, bir xalq-millət-cəmiyyət olaraq son əsrlərdə artıq neçənci dəfə özümüzü təsdiq etmək zərurətində qalmağımız roman müstəvisinə gəlir; Müharibədirsə də bu, heç də məhəlli yox, daha çox bizim Dünya ilə savaşımızdır: “Bu dəhşətli Kinonun ssenarisini dünyanın Böyük Dövlətlərinin Böyük Saraylarında yazmışdılar... Bu Kinonun iştirakçılarının isə nə ssenaridən, nə də rejissor işindən xəbərləri yox idi. Və bu Kino əvvəllər gördükləri kinodan təkcə onunla fərqlənirdi ki, burda partlayan bombalar həqiqi bombalar idi, insanlar doğrudan güllələnir, uşaqların başı doğrudan kəsilir, qadınlar doğrudan zorlanırdı. Bu Kino əvvəllər gördükləri kinodan bir də onunla fərqlənirdi ki, bu Kino sona çatmırdı və bu Kinonun sonu heç üfüqdə də görünmürdü...”
Müsahibələrinin birində Aqil Abbas deyəndə ki: XX əsrin sonunun Mirzə Cəlili mən özüməm! – xeyli təəccüblə qarşılanmışdı; inanmıram ki, yazıçı bu sözü deyəndə tək gündəlik publisistikasını nəzərdə tutmuş olsun; yəqin ki, o ilk olaraq açıq-sərt yazıçı mövqeyinə, toxunduğu həqiqətlərin gücünə güvənərək, belə müştəbehlik sevdasına düşür. O sıradan “Dolu” romanında da Mirzə Cəlil həqiqətləri aşıb-daşır: günün Azərbaycanında məmurlar var ki, Xudayar bəylər, Qurbanəli bəylər, yanında yalandır, tipik misal – At belində olan adam; həqiqətlər var ki, müqayisədə Danabaş toya getməlidir: “Get də! Get o həkimi tap, o binamusdan yaz. Yaz ki, biri canını verir, biri də canını verən oğulun anasından pul istəyir...”; yaxud bu: “Onların çoxunu Bakıda küçələrdən tutub milisə gətirir, pulluları buraxır, imkansızları isə Müdafiə Nazirliyinin adamlarına təhvil verirdilər. Bəzilərinin üstündə heç sənədi də olmurdu. Bir də görürdün ağlayırdılar ki, vallah, biz uşağıq, orta məktəbdə oxuyuruq. Kim idi baxan? Və Müdafiə Nazirliyi də ömründə bircə dəfə də silah görməyən bu burnufırtılıqlı uşaqlara heç bir təlim keçmədən, döyüşə hazırlamadan, hətta əyinlərinin ölçüsünə-filanına baxmadan əsgər paltarı geyindirib doldururdular avtobusa və göndərirdilər ermənilərin ət maşınının ağzına, elə bil millətin qəsdinə durmuşdular...”
Müstəmləkəçilik nəyə deyirik; yüz il əvvəl Naçalnik oturmuşdu Tiflisdə, heç olmasa Millətin idarəçiliyini tapşırmışdı Qaziyə, o da şəriətə-Kitaba salıb, Danabaşda nələr eləyirdi: göz qabağında. Bəs XX əsrin sonunda? Polyaniçko gəlib oturur birbaşa Qarabağda, Şəddadın divanını eləyir, “kimini vəzifəyə gətirir, kimini vəzifədən götürür, kiminə də torba tikirdilər”: “Başqa yerlərdə Ağ Ev partiya komitələrinin binalarına deyirdilər – bu şəhərdə isə Qonaq evinə. Bakıdan ermənilərin qabağını almaq üçün yox, camaatın başının altına yastıq qoymaq məqsədilə göndərilən bütün yüksək vəzifəlilər də, yaxın, ya uzaq rayonlardan kömək adıyla, əslində yüksək vəzifəlilərə yarınmağa gələn rəhbərlər də bura yığışırdı...” Və bütün bu gerçəkləri görə-görə, bilə-bilə, Millət öz hayında deyil-ha, elə bil yüz il öncə olduğu kimi, Qurbanəli bəy Naçalnikin arvadının ad gününə təşrif gətirmiş: “Həyət qazan kimi qaynayırdı. Kənardan baxana elə gəlirdi ki, hökumətin başbilənləri bu qaynar qazanda Qarabağ məsələsini həll edirlər... –Ağcabədidən turac göndəriblər, neyləyək?/ –Verin
“Qaç oğlan, qaç, at basdı, Millət, gəlir...” – Allah, sənə rəhmət eləsin, Sabir! Qarabağ müharibəsi (düyünü-problemi- oyunumu?) bir açardır; Millətin varlığına, nəmənəliyinə salınan açar... Roman boyu yazıçı Millət kəlməsini işlətməkdən, millətin varlığı-yoxluğu məqamlarını tərpətməkdən usanmır: “Bu boyda rayonda iki tank var, birini camaat pul yığıb alıb, Qarağacı qəbristanlığında ermənilərin qabağın kəsib. O birini də Mütəllibov göndərib özününkülərə, guya biz nemesik. Ağ evin qabağındadı, ordakıları qoruyur...” Millətin dövləti yoxdur, daha doğrusu, özünün deyil, özünə yadlaşıb, özgələşib: “Bu hadisələrin hansı sonluqla bitə biləcəyindən heç özlərinin də xəbəri olmayan bu vəzifəlilər də bezmişdilər hər şeydən, axı bu millətə nə qədər yalan danışmaq olar? Axı bu milləti nə qədər aldatmaq olar? Camaat üzlərinə deyirdi ki, siz ermənidən pissiniz. Bu yazıqlar ermənidən pis deyildilər, onları ermənidən pis eləyən əllərindən buraxmağa qorxduqları vəzifələriydi. Onları yığmışdılar bu vəzifə torbasının içinə, ağzını da bağlamışdılar, çıxa bilmirdilər bu torbadan. Partlaya-partlaya qalmışdılar bu torbanın içində...”
Bir toplum olaraq Millət nəinki özünü qorumaq instinktini itirmiş: “Qorbaçov silahları yığmaq əmrini verəndə Ermənistan bu əmrlə gündöyməzini silib atmışdı tualetə. Bizdə isə rəislər daha artıq silah təhvil vermək üçün özlərini öldürürdülər, elə bil pambıq planı doldururdular...”; parçalanma-hakimiyyət savaşına ürcah olmuş: “Bir mərəkə də Ağ Evlə üzbəüz Çayxanaydı. Bura da Bakıdan gələnlərlə - gələcək mərkəzikomitəçilərlə dolu olurdu. Anadilçilər, çənlibelçilər, yurdçular, cəbhəçilər, bozqurdlar, demokratlar, sosial demokratlar...”; və artıq kütlələşmə təhlükəsi ilə üz-üzədir: “Yardım gətirənlər Leninin çoxdan yuyulmadığından kir-pas basmış heykəlinin altında bir-iki nitq irad edib, Birincini o ki var öyür, salamını da camaata çatdırandan sonra yardımpaylama mərasimi başlanırdı – undan, kartof-soğandan, yemiş-qarpızdan. Ermənilərin yandırdığı kəndlərdən qaçıb bu şəhərə pənah gətirənlər, artıq Dünyanın Ən Varlı Şəhərindən ən kasıb şəhərinə çevrilməkdə olan bu şəhərin öz imkansızları tökülürdü meydana. Bir mərəkə qopurdu, insanlar insanlıqlarını itirirdilər. Lap yaxın günlərədək mal-mülk sahibi olmuş adamlar bir kisə unun üstə yumruq davasına çıxırdı. Dünənə görə adi bir söyüşə görə adam öldürülən şəhərdə söyüşün biri bir qəpik, nə ağsaqqala baxan olurdu, nə arvad-uşağa...”
Millət məzmununun yuxarıdan-üstdən başlayıb, cəmiyyətin bütün səviyyələrində sarsıldığı, az qala yoxaldığı, yoxa çıxdığı belə bir zamanda Müharibə, istər-istəməz, onun, Millət şüurunun altqatında, altşüurda olan, daha dərin, genetik kodları oyadır, hər cür yalançı ictimai təsisatlardan xali torpaq-yurd duyğularını, milli mənəviyyat-qeyrət hisslərini hərəkətə gətirir: “Qeyrətinizə qurban olum! Möhkəm dayanın! Arxamızda ana-bacılarımızdı!” Bu artıq “oyundan kənar”, əsl xalq müharibəsinin başlandığı məqamdır: “Və heç kəs – nəinki at belində olan özümüzünkülər, hətta bu Kinonun Böyük Dövlətlərin Böyük Saraylarında oturan ssenariçiləri də, rejissorları da bunu gözləmirdilər. Və ağıllarına belə gəlməzdi ki, onların həyatın dibində saydıqları bu ipə-sapa yatmazlar əliyalın topun-tüfəngin qarşısına çıxacaqlar, yazılan ssenarini pozacaq, rejissorları pis vəziyyətdə qoyacaq və bu Kinonu tezliklə başa çatdırmağa imkan verməyəcəklər...”
Nizami Cəfərov “Dolu” haqqında yazısında (“Dolu” ədəbiyyatın “Qarabağnamə”sidir – Tənqid.net jurnalı, № 5, 2008) Aqil Abbasın kriminal aləmin insanlarını qəhrəmanlar qismində almasını bir “kəşf” adlandırır; belə ki, bu zümrə saxta ictimai statuslardan lap
əvvəldən azaddırlar, öz sərbəst qanunları var, milli mənlik məqamında daha çox özləri ola bilirlər; və mən əlavə edirəm: vaxtilə hakimiyyətdən narazı “qaçaqlar” kimi, “Koroğlu dəliləri” kimi... “Müharibə başlayanda bu şəhərin təyinatlıları Xədim ölkənin Xədim rəhbərinin günahı ucbatından ermənilərin topunun-tüfənginin qabağında aciz qalıb bu şəhəri qoruya bilməyəndə təyinatsızlar bu şəhərin ağırlığını öz üzərlərinə götürmüşdülər və şəhər onların əlindəydi...” Şükür edəkmi ki, bu xalq-toplum enerjisi bizdə hələ diridir; milli ruhun yuxarıdan dağıldığı yerlərdə aşağıdan onu bərpa eləməyə girişir?!
Aqil Abbas bir az da buna fəlsəfə qatmağa çalışır: “Qulaq as, Nitşe deyir ki, öləcəm, məni bu torpağa basdıracaqsız, sonra bu torpağı mənə görə daha çox sevəcəksiz. İndi biz nə qədər ölürük, sizlərə bu torpağı sevdirə bilmirik ki, bilmirik! Gərək bu millətin yarısı qırıla ki, bu torpağı sevəsiniz...” Kişilik, qəhrəmanlıq, mərdlik fəlsəfəsi! Orta əsrlərin cəngavərlik romanlarından, romantizmin “qaçaqlar”ı və “Cəmiyyətdən qaçaqları”ndan üzü bəri nə qədər də örnəkləri var! Nəsrimiz üçün də yad mövzu deyil; 1960-1980-ci illər nəsrində rəngarəng obrazlarda estetikası gərəyincə (o cümlədən Aqil Abbasın “Batmanqılınc” romanında) işlənmiş, mənəvi imperativlər yazmışdır oxucu yaddaşına...
Hərçənd Müharibə mətnində bunu həzm etmək, gerçəkləşdirmək həmən-həmən deyilsə də, “Dolu”nun roman konflikti də, çoxsəsliliyi də eynən həmin mənəviyyat düsturu üzərində durur, gəlişir: bir yanda Kişilik, mərdlik, cəsurluq, vətənpərvərlik (və bunun təcəssümü olan obrazlar: Komandir, Drakon, Pələng, Pələngin anası, könüllülər batalyonu...); digər tərəfdə: nadanlıq, namərdlik, nakişilik, şəxsi eqoizm... Həm də bu mənəvi toqquşma romanda təkcə süjetin-hadisələrin əsasında durub, insanları ayırmır; eyni zamanda insanların içindən keçir, içləri parçalayıb mənən qohum olan insanları üzə çıxarır, birləşdirir də: Katib, Rəis, Səhiyyə Nazirinin Müavini, Müdafiə Naziri çox yerdə At belindən düşüb, camaatının, xalqının yanında durmağa hazır görünürlər: “Özü də məni vəzifəylə hədələməyin.Bura mənim şəhərimdi, bu qırılan camaat da mənim camaatımdı. Tabut düzəltməyə taxta da tapmıram. Tüpürüm sizin vəzifənizə. İşdən çıxararsınız, əlimə bir
***
Bəs nədən tənqidi mündəricəsindən romantik pafosunacan patriotik ruhu bu qədər aydın-qabarıq görünən roman eyni qədər də küy doğurmuş. Görünür, ondan ki: roman mətninin özündə də çöxlu küy var; birbaşa həyat materialından gələn, realizə olunub da, bəzən tam realizə oluna bilməyən mənəvi küylər, emosiyalar... Adı çəkilən yazısında N.Cəfərov bunu Müharibəni yaxından yazmağın üstünlüyünə yozur: “Məncə, bu əsər daha çox obrazları ifadə edir. Deyək ki, burada Dünyanın Ən Varlı Şəhərinin də, həmin şəhərə müdaxilənin də obrazı var. Çünki müdaxilə proses kimi verilmir, obraz kimi təqdim olunur. Həmçinin Qarabağın işğalının özü də, o işğala kömək edənlərin özləri də obraz kimi təqdim olunur. Burada ayrı-ayrı obrazlardan daha çox birləşmək meyli var və bu da bizim qarşımızda bir mənzərəni canlandırır...” (Tənqid.net, № 5, 2008).
Böyük hadisələr adekvat yanaşma istəyir; mənə görə, Aqil Abbasın böyük uğuru: mövzunun məğzinə varıb da romanda Xalq Müharibəsini yazması, müəyyən uğursuzluğu isə: onu məhz sonacan yaza bilməməsindədir... Axı cəngavərlik dövrünün qanunları, mənəvi imperativləri ilə çağdaş Müharibələrə girmək hardasa elə məğlubiyyət də vəd edir: “...Qeyrət bədbəxt oğlu bədbəxt neyləsin! Qeyrətin gücü pulemyotun , avtomatın güllələri qarşısında çox aciz idi. Qeyrət nə qədər özünü öldürürdü, gücü BMP-nin gücünə çatmırdı. Qeyrətin gücü sinəsi ilə o güllənin, o mərminin qarşısına sipər olmağa çatırdı, bu torpağın yolunda ölməyə çatırdı və o ölürdü...” Amma mən başqa məğlubiyyəti, Folknerin dediyi mənada: Aqil Abbasın romandakı “gözəl məğlubiyyəti”ni nəzərdə tuturam...
Romanın poetikası qrotesk realizmi üzərindədir; hadisələrin bilavasitə təsvirinə deyil, arxasında duran mənalara köklənmiş, mənaları danışır bu realizm... Belə ki: burda nə epik ardıcıllığı gözləyən təsviri realizm, nə də bilavasitə insan içinin analizinə yönəlik psixoloji və yaxud sosial-psixoloji realizm məxrəci keçərli deyil, həmin məqamlar roman təhkiyəsində tərkib, ünsür mənziləsindədir. Təhkiyə olanların, gerçəklərin məğzindən-mənasından qurulub da təsvirinə-açmasına doğru gedir: bütövlükdə və hər epizodda ayrıca...
Qrotesk realizmini (magik, yaxud mistik realizm də deyirlər) dünya ədəbiyyatına başlıca olaraq Latın Amerikası nəsri vermiş. Odur ki, romanın əvvəlində ağır-batman dərd-kədərlə, Dolu rəmzi üzərində gəlişən hadisələrdə Yusif Səmədoğlu nəfəsini duyanlar (İradə Musayeva http://www.azadliq.org/content/article/24448639.html), məncə də, yanılmır. Y.Səmədoğluda da, habelə Elçin nəsrində də Latın Amerikası nəsrinin üslubi təsirlərini görməmək mümkün deyil; amma bu, bir qədər 1960-80-ci illər nəsrinin psixoloji realizminə qarışmış şəkildədir. Qrotesk realizminin milli variantlarını isə bizdə daha çox sırf modernistlərimiz: Ramiz Rövşən (hekayələrində), Mövlud Süleymanlı və Aqil Abbas yaratmağı bacarmışlar. Sözü ora çəkirəm ki: əgər müqayisə gərəkirsə, “Dolu”da ən çox Q.Q.Markeslə analogiyalar axtarmaq düz olar.
Mən C.Yusiflinin romanı estetik-nəzəri planda təhlili və tənqidi ilə, demək olar ki, bütünlüklə razıyam; sadəcə bu istiqamətdə qeydlərimlə onu dəstəkləmək istərdim. Razıyam ki: “Romanın daxili quruluşunda ilkin diqqəti cəlb eləyən işarələr və rəmzlərdir. Bu simvollar romanın adından tutmuş son səhifəsinə, son hadisəyə qədər davam edir...”; bu elə həmincə qrotesk realizminin poetikasıdır. Başlıcası: mövzuya tətbiq səciyyəsində olmayıb, üzvi yanaşma ilə gəlir; razıyam ki, romanda ən uğurlusu “dolu” simvol-motividir, “roman boyu bütün “qırıq” süjet xətlərini calayır, mənalandırır...”, məna planını (Xalq müharibəsinə təhrik) bütövükdə içinə alır; amma məsələn, razılaşıram ki: Qədir Rüstəmovun səsi romanda göydəndüşmədir, məna kontekstində gəlişməyib, nə qədər təkrarlansa belə, poetik bəzək olaraq qalır.
Mən də düşünürəm ki, romanda Drakon və Pələng obrazları (müəyyən idealizə ilə olsa belə) alınıb; çün birbaşa məna planında: Xalq müharibəsinə yaraşan romantik jestləri, fantastik qəhrəmanlıq, milli xarakter və şücaət simvollarını ortaya qoyur; odur ki: “onlar şəhid olduqdan sonra da bu xətt qırılmır”, simvolizə “qanlı köynək” bayraq kimi, anasının Pələngin xatirəsini yaşatması, milli qəhrəman adına münasibəti detallarında da davam tapır... Amma məncə, Xalq müharibəsini hədəfə alan roman üçün bu, çox azdır: Drakon, Pələng (və hər birinə aid müəyyən süjetlər)... – üçüncüsü yoxdur; hətta kütləvi döyüş səhnəsində komandanlığını çıxsaq, Komandir belə romanda ayrıca qəhrəmanlığı ilə görünmür...
Razılaşıram: “məsələn, At belində olan Adam uğursuzdur. Dolğunluq mənasında ona yardımçı olan, süjetqurma kontekstində bu ifadə-rəmzin semantikasını açan, bir sözlə onu şaxələrə bölən mətləblər yoxdur...” Yəni At belində olan Adam romanda əlahiddə qalıb, At belində olan adamların mücəssəminə çevrilə bilmir. Məhz
Razıyam ki, roman düşüncəsi ən çox Komandir obrazına münasibətdə işləyir; nə qədər yüksək və romantik plankada verilsə də, romanda “sxematik olmayıb”, “Komandir canlı və bütöv obrazdır”. Əlbəttə, tək ona görə yox ki, romançı belə istəyir; şahidlər də Obrazı prototipinə yaraşan deyirlər. Nəhəng, romantik fiqurları Müharibə, ekstremal şəraitin özü irəli çəkir. Müharibə mahiyyətcə absurd bir şeydir, insanların bir-birini qırması, başdan-başa ölüm səhnələri ilə müşaiyət olunur; burda mübaliğəyə hacət yoxdur, qrotesk mənzərələrini hər addımda Müharibənin özü verir; qələm istəyir bunun qabağında dura. Bu mənada Aqil Abbasın qələmi qənirsiz, az qala kino-kamera gücündədir, desək yalan olmaz. Hətta deyərdim: “Dolu”dan qabaq yazdığı yığcam “Qarda açan qan çiçəyi” hekayətində (2005) döyüşən Komandir və onun komandasının obrazı daha bitkin, bütövdür.
“Məni güllələmək lazımdı! Bu torpağı qoruya bilmədiyimə görə... Ölmək doğulduğun torpağı düşmən tapdağı altında görməkdən min dəfə şərəflidi...” – bu, əslində, romanın İdeya leytmotivini daşıyan sözlərdir; məğlub Şəhərin məğlub Komandiri İdealı öz ölümü ilə təsdiqləməli olur. Eynən “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz” əsərinin (1999) qəhrəmanı, çadırda yaşamaqdansa Xankəndinə gedib, öldürüb və ölməyi daha üstün tutan Müəllim kimi: “İnsanı hər an öldürə biləcək bu ağrılarla əl uzatsa çatacaq Dünyanın ƏnVarlı Şəhərinin əl boyda məsafəsində dayanmışdı. Bu şəhərin minlərlə şəhidindən – ölüb canlarını qurban verdikləri şəhərin öldüyündən xəbərsiz xoşbəxtlərdən biri ola bilməməsi onu yandırdı... ”
Digər əsərlərini əbəs anmadım, Aqil Abbas sanki sevimli qəhrəmanını romanda daha da gəlişdirib, bütünlükdə Xalq müharibəsinin mücəssəmi kimi yaratmağa cəhd edir; “sanki” dedim, çün yazıçı buna axıracan ürək eləmir... Çün Komandir obrazının özü də bu yükü axıracan çəkməyə hazır görünmür – nə intellektual olaraq: doğrudur, romançı qəhrəmanına Bayıldan Maqadanacan dustaqlıq görmüş, hardasa “Elçibəyin şagirdi” imicini qazandırmağa çalışır, hardasa onu Aydın Məmmədovla bağlayır, başına “şahmat üzrə dünya çempionu ola biləcək” qədər dəyər verir, Avropadan gələnlərlə görüşdə milli qeyrət örnəyi kimi təqdim edir, ümumən xalq arasında Adını kultlaşdırırsa da – bütün bunlar faktik material olub, məhz Xalq Müharibəsi aparan Komandir obrazına nəsə əlavə eləmir... Nə də elə faktik olaraq: bir halda ki, ortada Elçibəy faktoru var, yaxud Naxçıvandan gələn səslərə eyhamlar var, o halda Xalq Müharibəsi gerçəksə də, mücəssəmini beləcə - dar məkanda deyil, daha geniş koordinatlarda aramaq doğru olmazmı?!
Eyni qədər də: Dünyanın Ən Varlı Şəhəri; döyüşən Şəhərin simasında bəlkə də bütövlükdə Qarabağın, Vətən torpağının, Azərbaycanın obrazından danışmaq olardı; amma yenə də mən tənqidçi həmkarımla razılaşasıyam: “Dünyanın Ən Varlı Şəhəri” roman boyu nə qədər sıx-sıx işlənsə də, necə deyərlər, içindəki mənaya çatmır, elə bil ki, müəllif bilir, amma bunu kənar şəxsə bildirmək istəmir...”. Nədənsə, romanı oxuyarkən, Komandir və onun Şəhəri obrazları mənim yadıma bir anlıq Q.Q.Markesin polkovnik Aurelino Buendia və onun Mokondasını saldı (“Yüz ilin tənhalığı”). Siyasi çaxnaşmalar doğma Şəhərini az qala düşmən qarşısında diz çökdürürkən, Komandir hərbi durumu ələ alır, təlim görməmiş könüllülərdən dəstə yaradaraq, tez bir zamanda onu düşmən qabağında əsl sipərə çevirir və s. Amma axı: Mokonda roman konsepsiyasında milli tarix gəlişmələrini bütünlükdə içinə almış rəmzi bir obrazdır; Qarabağ hadisələrinə gətirərsək, Dünyanın Ən Varlı Şəhəri iddiaçı olsa belə, həmin mənaya sahib dura bilməz; olsa-olsa, romançı bu məqamda paytaxt Bakını yazmalıydı; ki, artıq qeyd elədyimiz kimi: bu qədər uzaq getməyə Aqil Abbas ürək eləmir...
Hərçənd, milli varlıq barədə gəzişmələri ansaq, bütövlükdə “Dolu”nun roman konsepsiyasında potensial olaraq bu var, - demişdik. Deyirlər, “Dolu”da yazıçı hadisələrə müdaxilə edir, qəhrəmanları sərbəst davranmağa, “görünməyə” qoymur (İradə Musayeva), Məncə, hələ daha da artıqdır; roman elə başdan-başa müəllif müdaxiləsi-yozumu-mənalandırması üzərindədir; yox, qəhrəmanlar romanda elə görünən qədərdirlər, hələ bəzi məqamlarda romançı daha artıq görünmək üçün onlara əl də uzadır: Komandirin məhkəmə nitqinə Rəşid paşadan sitatlar daxil edir, Bayıl həyatını 1937-ci il qurbanları haqqında düşüncələrlə zənginləşdirir; uçulmuş evini tikmək üçün Musanın qardaşına pul yardımı etməklə sanki həm də anasını əmanət edən Pələngin comərdliyini daha da qabardır; ümumən roman boyu bütün Pul və Millət qarşılaşmalarında həmişə qəhrəmanlarının yanında olub, milli heysiyyəti, qüruru itirməməyə sövq edir; çadır düşərgəsinə sığınmış Analarda (Pələngin Anası, Musanın Anası) milli Ursulaları görür, türk sevgisi yaşayan camaatdan hər zaman türklük sevdasında olan bir Millət ucalığı gözləyir; Xalq Müharibəsinin keçdiyi hər yerdə olub bundan ümumxalq kədərini əxz etməyə çalışır...
Ümumən qrotesk realizminin xüsusiyyəti budur: ən müxtəlif səciyyəli hadisələr arasında (epik təsvirlər, psixoloji situasiyalar, gərgin mükalimələr, insanların iç etirafları...) çevikliklə sivişib-gəzişib, ən yaxın məsafədən hər birinə və cəmisinə nəzər salmaq, böyüdüb-böyüdüb məna işığına tutmaq, roman həqiqətinin malı etmək... Elə ki, qəhrəmanlarının gücü xaricində görür, yazıçı bu həqiqətləri öz əlinə alır: publisist haşiyələrə, millət ricətlərinə yer verir; şouya uğramış xalqa acığı tutur, yazığı gəlir, bəzən hətta çımxırır da. Müharibədə uduzub, türk futbolçularının qələbəsinə sevinən, alman və yəhudi yardımları arasında qalan, “yaralardan axan qanlar qurumamış hər şeyini unudan” millətə ironiya edir və s. Təmkinini saxlaya bilməyib hayqırır da: axı niyə biz beləyik, özgə ola bilmirik?!- deyə.
Əvvələmi qayıdırıq?! Ax, amansız Mirzə Cəlil həqiqətləri, bu həqiqətlərə qalib gəlmək nə qədər də çətindir! Bəlkə elə həm də ona görə ki: özgə cürə olmağın romanını yaza bilmirik; təxminən belə, dəli-dolu sayağı...
Şəksiz ki, “Dolu” dəyərli bir romandır, ən azı bu qədərincə mənəvi küyə, emosiyalara meydan verdiyinə görə...
3-6, 11-12 fevral 2012
Tehran bəyə indiyəcən "Oxu zalı"nda keçirilən müzakirələrdə fəal iştirakına görə dərin təşəkkürümüzü bildiririk. (O, işinin çoxluğu ilə əlaqədar müzakirələrdə iştirakına davam edə bilməyəcəyini bildirir).
Tehran Əlişanoğlu
BELƏ ROMANLARA HACƏTİMİZ VAR
Çox əcib, qəribə tale yaşayırıq biz; 20 ildir müstəqil bir dövlət-cəmiyyət, azad millət kimi özümüzü dünyaya tanıtmaqda, sübut etmədəyik.
Amma eyni zamanda 20 ildən də artıqdır ki, qurnaz qonşularımızın, yumşaq desək: tamahı ucbatından başımıza gələn oyunlar, əldən gedən Vətən torpaqları, dünya siyasətinin yağlı
Qarabağ savaşı başlarkən, Seymur Baycanın “Quqark” romanının qəhrəmanı o yaşda idi ki, bu ona “dava-dava oyunu” kimi gəlmişdi.
Bir az sonra bəlli olanda ki: yox, bu dava-dava deyilmiş, nəsə başqa, elə adına Müharibə dedikləri acı (bağırsaq kimi) bir şeymiş, – o bundan qaçmağa cəhd edir... Hara-nədən-niyə qaçır; işimiz yox, bu onun haqqıdır...
Qarabağ savaşına ürcah olan, başqa bir romanın – Aqil Abbasın “Dolu” romanının personajlarından Pələng də təxminən “Quqark”ın qəhrəmanı yaşda olarkən Müharibə görür; amma “dava-dava” kimi yox...
Aya, biz azad-asudə nəfəs ala bilirikmi; yəni biz müstəqilliyin nə olduğunu bilə bilirikmi?
Bu trafaret publisist qeydləri etməyə məni Ədəbiyyat vadar etdi; məhz daim qeyri-trafaret düşünməyi təsir-təlqin edən, öyrədən Ədəbiyyat.
Təsəvvür edin, üstündən 20 il ötür; 20 il insan ömrüdür, İnsan doğulur-yaşayır- yaşadıqlarının ömürmü, yoxsa nə olduğunu bilməyə-qavramağa-anlamağa çalışır; Dərd gətirir və budur, dözməyib bunu özgələri ilə bölüşməyə girişir... Bölür-bölüşürsə, buna biz Ədəbiyyat deyirik; Qarabağ savaşı başlarkən, Seymur Baycanın “Quqark” romanının qəhrəmanı o yaşda idi ki, bu ona “dava-dava oyunu” kimi gəlmişdi.
Bir az sonra bəlli olanda ki: yox, bu dava-dava deyilmiş, nəsə başqa, elə adına Müharibə dedikləri acı (bağırsaq kimi) bir şeymiş, – o bundan qaçmağa cəhd edir... Hara-nədən-niyə qaçır; işimiz yox, bu onun haqqıdır, yaşamaq hüququ- ömür haqqıdır, ən azı mücərrəd məcəllələrdə deyildiyi kimi: “insan haqları”dır; biz bu barədə (habelə bununla ilgili başqa şeylər barədə də) yalnız düşünə bilərik və düşünürük də...
Qarabağ savaşına ürcah olan, başqa bir romanın – Aqil Abbasın “Dolu” romanının personajlarından Pələng də təxminən “Quqark”ın qəhrəmanı yaşda olarkən Müharibə görür; amma “dava-dava” kimi yox, televizordan: “Uşaq vaxtı televiziyada Livanı göstərəndə dəli olurdu: bir tərəfdə kəndlər, şəhərlər yanır, millət qırılır, bir tərəfdə də restoranlar, barlar, göbək rəqsləri. Uşaq ağlıyla fikirləşirdi ki, bu necə dövlətdi, bu necə millətdi, belə də müharibə etmək olar?”. Demək, onun yaşı bir nəsil irəlidədir; Qarabağ hadisələrini “dava-dava” kimi qarşılamaq onun yaşına düşmür: “Və heç cür nə onun, nə də kimsənin ağlına gələ bilməzdi, heç yatsalar yuxularına da girməzdi ki, bu televiziyada gördüklərini haçansa həyatda da görəcəklər və yaşadıqları ölkə elə Livan kimi olacaq...”; bircə seçimi var bu nəslin: bir zaman ekranlarda gördükləri çox qəribə, əcib, Müharibə deyilən şeyi birbaşa həyatlarında yaşamaq, ömürlərinə biçmək. Kimisi Pələng, Drakon kimi – amerikan filmlərindəki sayaq görünsələr də, zarafat yox, düşmənlə qabaq-qənşər, ölüm-dirim savaşında; kimisi də beləcə: “Ömürlərində kinolardan başqa bircə dəfə də güllə səsi eşitməyən bu uşaqların bəziləri döyüş başlayan kimi silahlarını atıb qaçır, bəziləri də səngərin içində qulaqlarını tutub uşaq kimi ağlayırdılar... Özlərini batıranlar da olurdu. Qınamaq da mümkün deyildi, ana uşaqları idi, çoxunun üzünə heç ülgüc də dəyməmişdi...” Təbii ki, dava-dava deyil bu artıq; oyundursa da, “müharibə-müharibə” oyunudur...
Belə ki, “Dolu” romanı həyatımızda bugün də aktual olan, artıq bir deyil, bir neçə nəsil insanların bölüşdüyü Qarabağ
Mənimcə: “Dolu”nun ideya mündəricəsi daha əhatəlidir; “Dolu” milli varlıq barəsində, milli varlığımıza ayna tutan bir roman kimi düşünülmüşdür.
Yazıçı ilk dəfə olaraq, “Qarabağ müharibəsi”ni sadəcə müharibə kimi təsvir etməklə qalmayıb, roman panoramı, roman düşüncəsi səviyyəsində bu Müharibənin xarakterinə, nəmənəliyinə varmağa, hətta “müharibə”liyini şübhə altına almaq qədərincə cəhd edir.
Müharibə və milli varlığımız, bir xalq-millət-cəmiyyət olaraq son əsrlərdə artıq neçənci dəfə özümüzü təsdiq etmək zərurətində qalmağımız roman müstəvisinə gəlir; Müharibədirsə də bu, heç də məhəlli yox, daha çox bizim Dünya ilə savaşımızdır: “Bu dəhşətli Kinonun ssenarisini dünyanın Böyük Dövlətlərinin Böyük Saraylarında yazmışdılar... Bu Kinonun iştirakçılarının isə nə ssenaridən, nə də rejissor işindən xəbərləri yox idi. Və bu Kino əvvəllər gördükləri kinodan təkcə onunla fərqlənirdi ki, burda partlayan bombalar həqiqi bombalar idi, insanlar doğrudan güllələnir, uşaqların başı doğrudan kəsilir, qadınlar doğrudan zorlanırdı. Bu Kino əvvəllər gördükləri kinodan bir də onunla fərqlənirdi ki, bu Kino sona çatmırdı və bu Kinonun sonu heç üfüqdə də görünmürdü...”
Müsahibələrinin birində Aqil Abbas deyəndə ki: XX əsrin sonunun Mirzə Cəlili mən özüməm! – xeyli təəccüblə qarşılanmışdı; inanmıram ki, yazıçı bu sözü deyəndə tək gündəlik publisistikasını nəzərdə tutmuş olsun; yəqin ki, o ilk olaraq açıq-sərt yazıçı mövqeyinə, toxunduğu həqiqətlərin gücünə güvənərək, belə müştəbehlik sevdasına düşür. O sıradan “Dolu” romanında da Mirzə Cəlil həqiqətləri aşıb-daşır: günün Azərbaycanında məmurlar var ki, Xudayar bəylər, Qurbanəli bəylər, yanında yalandır, tipik misal – At belində olan adam; həqiqətlər var ki, müqayisədə Danabaş toya getməlidir: “Get də! Get o həkimi tap, o binamusdan yaz. Yaz ki, biri canını verir, biri də canını verən oğulun anasından pul istəyir...”; yaxud bu: “Onların çoxunu Bakıda küçələrdən tutub milisə gətirir, pulluları buraxır, imkansızları isə Müdafiə Nazirliyinin adamlarına təhvil verirdilər. Bəzilərinin üstündə heç sənədi də olmurdu. Bir də görürdün ağlayırdılar ki, vallah, biz uşağıq, orta məktəbdə oxuyuruq. Kim idi baxan? Və Müdafiə Nazirliyi də ömründə bircə dəfə də silah görməyən bu burnufırtılıqlı uşaqlara heç bir təlim keçmədən, döyüşə hazırlamadan, hətta əyinlərinin ölçüsünə-filanına baxmadan əsgər paltarı geyindirib doldururdular avtobusa və göndərirdilər ermənilərin ət maşınının ağzına, elə bil millətin qəsdinə durmuşdular...”
Müstəmləkəçilik nəyə deyirik; yüz il əvvəl Naçalnik oturmuşdu Tiflisdə, heç olmasa Millətin idarəçiliyini tapşırmışdı Qaziyə, o da şəriətə-Kitaba salıb, Danabaşda nələr eləyirdi: göz qabağında. Bəs XX əsrin sonunda? Polyaniçko gəlib oturur birbaşa Qarabağda, Şəddadın divanını eləyir, “kimini vəzifəyə gətirir, kimini vəzifədən götürür, kiminə də torba tikirdilər”: “Başqa yerlərdə Ağ Ev partiya komitələrinin binalarına deyirdilər – bu şəhərdə isə Qonaq evinə. Bakıdan ermənilərin qabağını almaq üçün yox, camaatın başının altına yastıq qoymaq məqsədilə göndərilən bütün yüksək vəzifəlilər də, yaxın, ya uzaq rayonlardan kömək adıyla, əslində yüksək vəzifəlilərə yarınmağa gələn rəhbərlər də bura yığışırdı...” Və bütün bu gerçəkləri görə-görə, bilə-bilə, Millət öz hayında deyil-ha, elə bil yüz il öncə olduğu kimi, Qurbanəli bəy Naçalnikin arvadının ad gününə təşrif gətirmiş: “Həyət qazan kimi qaynayırdı. Kənardan baxana elə gəlirdi ki, hökumətin başbilənləri bu qaynar qazanda Qarabağ məsələsini həll edirlər... –Ağcabədidən turac göndəriblər, neyləyək?/ –Verin
Aqil Abbas
aşağıda arvadlar təmizləsinlər. / –Şəmkirdən konyak göndəriblər. / –Ay uşaq, qoyun zirzəmiyə./ –Salyandan gəlmişəm, katib ikra göndərib./ –Qalxın, qoyun soyuducuya./ –Bu cəmdəkləri neyləyək?/ –Ə, nə bilim neynəyəsiniz, verin aşpaza da...”“Qaç oğlan, qaç, at basdı, Millət, gəlir...” – Allah, sənə rəhmət eləsin, Sabir! Qarabağ müharibəsi (düyünü-problemi- oyunumu?) bir açardır; Millətin varlığına, nəmənəliyinə salınan açar... Roman boyu yazıçı Millət kəlməsini işlətməkdən, millətin varlığı-yoxluğu məqamlarını tərpətməkdən usanmır: “Bu boyda rayonda iki tank var, birini camaat pul yığıb alıb, Qarağacı qəbristanlığında ermənilərin qabağın kəsib. O birini də Mütəllibov göndərib özününkülərə, guya biz nemesik. Ağ evin qabağındadı, ordakıları qoruyur...” Millətin dövləti yoxdur, daha doğrusu, özünün deyil, özünə yadlaşıb, özgələşib: “Bu hadisələrin hansı sonluqla bitə biləcəyindən heç özlərinin də xəbəri olmayan bu vəzifəlilər də bezmişdilər hər şeydən, axı bu millətə nə qədər yalan danışmaq olar? Axı bu milləti nə qədər aldatmaq olar? Camaat üzlərinə deyirdi ki, siz ermənidən pissiniz. Bu yazıqlar ermənidən pis deyildilər, onları ermənidən pis eləyən əllərindən buraxmağa qorxduqları vəzifələriydi. Onları yığmışdılar bu vəzifə torbasının içinə, ağzını da bağlamışdılar, çıxa bilmirdilər bu torbadan. Partlaya-partlaya qalmışdılar bu torbanın içində...”
Bir toplum olaraq Millət nəinki özünü qorumaq instinktini itirmiş: “Qorbaçov silahları yığmaq əmrini verəndə Ermənistan bu əmrlə gündöyməzini silib atmışdı tualetə. Bizdə isə rəislər daha artıq silah təhvil vermək üçün özlərini öldürürdülər, elə bil pambıq planı doldururdular...”; parçalanma-hakimiyyət savaşına ürcah olmuş: “Bir mərəkə də Ağ Evlə üzbəüz Çayxanaydı. Bura da Bakıdan gələnlərlə - gələcək mərkəzikomitəçilərlə dolu olurdu. Anadilçilər, çənlibelçilər, yurdçular, cəbhəçilər, bozqurdlar, demokratlar, sosial demokratlar...”; və artıq kütlələşmə təhlükəsi ilə üz-üzədir: “Yardım gətirənlər Leninin çoxdan yuyulmadığından kir-pas basmış heykəlinin altında bir-iki nitq irad edib, Birincini o ki var öyür, salamını da camaata çatdırandan sonra yardımpaylama mərasimi başlanırdı – undan, kartof-soğandan, yemiş-qarpızdan. Ermənilərin yandırdığı kəndlərdən qaçıb bu şəhərə pənah gətirənlər, artıq Dünyanın Ən Varlı Şəhərindən ən kasıb şəhərinə çevrilməkdə olan bu şəhərin öz imkansızları tökülürdü meydana. Bir mərəkə qopurdu, insanlar insanlıqlarını itirirdilər. Lap yaxın günlərədək mal-mülk sahibi olmuş adamlar bir kisə unun üstə yumruq davasına çıxırdı. Dünənə görə adi bir söyüşə görə adam öldürülən şəhərdə söyüşün biri bir qəpik, nə ağsaqqala baxan olurdu, nə arvad-uşağa...”
Millət məzmununun yuxarıdan-üstdən başlayıb, cəmiyyətin bütün səviyyələrində sarsıldığı, az qala yoxaldığı, yoxa çıxdığı belə bir zamanda Müharibə, istər-istəməz, onun, Millət şüurunun altqatında, altşüurda olan, daha dərin, genetik kodları oyadır, hər cür yalançı ictimai təsisatlardan xali torpaq-yurd duyğularını, milli mənəviyyat-qeyrət hisslərini hərəkətə gətirir: “Qeyrətinizə qurban olum! Möhkəm dayanın! Arxamızda ana-bacılarımızdı!” Bu artıq “oyundan kənar”, əsl xalq müharibəsinin başlandığı məqamdır: “Və heç kəs – nəinki at belində olan özümüzünkülər, hətta bu Kinonun Böyük Dövlətlərin Böyük Saraylarında oturan ssenariçiləri də, rejissorları da bunu gözləmirdilər. Və ağıllarına belə gəlməzdi ki, onların həyatın dibində saydıqları bu ipə-sapa yatmazlar əliyalın topun-tüfəngin qarşısına çıxacaqlar, yazılan ssenarini pozacaq, rejissorları pis vəziyyətdə qoyacaq və bu Kinonu tezliklə başa çatdırmağa imkan verməyəcəklər...”
Nizami Cəfərov “Dolu” haqqında yazısında (“Dolu” ədəbiyyatın “Qarabağnamə”sidir – Tənqid.net jurnalı, № 5, 2008) Aqil Abbasın kriminal aləmin insanlarını qəhrəmanlar qismində almasını bir “kəşf” adlandırır; belə ki, bu zümrə saxta ictimai statuslardan lap
Aqil Abbas bir az da buna fəlsəfə qatmağa çalışır: “Qulaq as, Nitşe deyir ki, öləcəm, məni bu torpağa basdıracaqsız, sonra bu torpağı mənə görə daha çox sevəcəksiz. İndi biz nə qədər ölürük, sizlərə bu torpağı sevdirə bilmirik ki, bilmirik! Gərək bu millətin yarısı qırıla ki, bu torpağı sevəsiniz...” Kişilik, qəhrəmanlıq, mərdlik fəlsəfəsi! Orta əsrlərin cəngavərlik romanlarından, romantizmin “qaçaqlar”ı və “Cəmiyyətdən qaçaqları”ndan üzü bəri nə qədər də örnəkləri var! Nəsrimiz üçün də yad mövzu deyil; 1960-1980-ci illər nəsrində rəngarəng obrazlarda estetikası gərəyincə (o cümlədən Aqil Abbasın “Batmanqılınc” romanında) işlənmiş, mənəvi imperativlər yazmışdır oxucu yaddaşına...
Hərçənd Müharibə mətnində bunu həzm etmək, gerçəkləşdirmək həmən-həmən deyilsə də, “Dolu”nun roman konflikti də, çoxsəsliliyi də eynən həmin mənəviyyat düsturu üzərində durur, gəlişir: bir yanda Kişilik, mərdlik, cəsurluq, vətənpərvərlik (və bunun təcəssümü olan obrazlar: Komandir, Drakon, Pələng, Pələngin anası, könüllülər batalyonu...); digər tərəfdə: nadanlıq, namərdlik, nakişilik, şəxsi eqoizm... Həm də bu mənəvi toqquşma romanda təkcə süjetin-hadisələrin əsasında durub, insanları ayırmır; eyni zamanda insanların içindən keçir, içləri parçalayıb mənən qohum olan insanları üzə çıxarır, birləşdirir də: Katib, Rəis, Səhiyyə Nazirinin Müavini, Müdafiə Naziri çox yerdə At belindən düşüb, camaatının, xalqının yanında durmağa hazır görünürlər: “Özü də məni vəzifəylə hədələməyin.Bura mənim şəhərimdi, bu qırılan camaat da mənim camaatımdı. Tabut düzəltməyə taxta da tapmıram. Tüpürüm sizin vəzifənizə. İşdən çıxararsınız, əlimə bir
Ağdam 1992
avtomat götürüb gedib oturaram camaatın içində...” Və beləcə romanın ideya-konsepsiyası durulur-bütövləşir: Dünyanın, məhvinə fərman verdiyi Millət ayağa qalxıb özünü müdafiə və sübut etmək əzmindədir!; aşağıdan başlayan dalğa milli birlik nöqtələrini də eyhamlayır: hardasa Naxşıvana işarələr var (“Bilirik, səni o Naxçıvandakı danışdırır...”), hardasa Elçibəyin sorağı gəlir (“Elçibəyə də zəng eləmişdi: -Bəy! Bu uşaqları burdan yığışdır! Gəlib bu şəhərdə oyun oynayırlar, camaatı parçalayırlar...”).***
Bəs nədən tənqidi mündəricəsindən romantik pafosunacan patriotik ruhu bu qədər aydın-qabarıq görünən roman eyni qədər də küy doğurmuş. Görünür, ondan ki: roman mətninin özündə də çöxlu küy var; birbaşa həyat materialından gələn, realizə olunub da, bəzən tam realizə oluna bilməyən mənəvi küylər, emosiyalar... Adı çəkilən yazısında N.Cəfərov bunu Müharibəni yaxından yazmağın üstünlüyünə yozur: “Məncə, bu əsər daha çox obrazları ifadə edir. Deyək ki, burada Dünyanın Ən Varlı Şəhərinin də, həmin şəhərə müdaxilənin də obrazı var. Çünki müdaxilə proses kimi verilmir, obraz kimi təqdim olunur. Həmçinin Qarabağın işğalının özü də, o işğala kömək edənlərin özləri də obraz kimi təqdim olunur. Burada ayrı-ayrı obrazlardan daha çox birləşmək meyli var və bu da bizim qarşımızda bir mənzərəni canlandırır...” (Tənqid.net, № 5, 2008).
Böyük hadisələr adekvat yanaşma istəyir; mənə görə, Aqil Abbasın böyük uğuru: mövzunun məğzinə varıb da romanda Xalq Müharibəsini yazması, müəyyən uğursuzluğu isə: onu məhz sonacan yaza bilməməsindədir... Axı cəngavərlik dövrünün qanunları, mənəvi imperativləri ilə çağdaş Müharibələrə girmək hardasa elə məğlubiyyət də vəd edir: “...Qeyrət bədbəxt oğlu bədbəxt neyləsin! Qeyrətin gücü pulemyotun , avtomatın güllələri qarşısında çox aciz idi. Qeyrət nə qədər özünü öldürürdü, gücü BMP-nin gücünə çatmırdı. Qeyrətin gücü sinəsi ilə o güllənin, o mərminin qarşısına sipər olmağa çatırdı, bu torpağın yolunda ölməyə çatırdı və o ölürdü...” Amma mən başqa məğlubiyyəti, Folknerin dediyi mənada: Aqil Abbasın romandakı “gözəl məğlubiyyəti”ni nəzərdə tuturam...
Romanın poetikası qrotesk realizmi üzərindədir; hadisələrin bilavasitə təsvirinə deyil, arxasında duran mənalara köklənmiş, mənaları danışır bu realizm... Belə ki: burda nə epik ardıcıllığı gözləyən təsviri realizm, nə də bilavasitə insan içinin analizinə yönəlik psixoloji və yaxud sosial-psixoloji realizm məxrəci keçərli deyil, həmin məqamlar roman təhkiyəsində tərkib, ünsür mənziləsindədir. Təhkiyə olanların, gerçəklərin məğzindən-mənasından qurulub da təsvirinə-açmasına doğru gedir: bütövlükdə və hər epizodda ayrıca...
Qrotesk realizmini (magik, yaxud mistik realizm də deyirlər) dünya ədəbiyyatına başlıca olaraq Latın Amerikası nəsri vermiş. Odur ki, romanın əvvəlində ağır-batman dərd-kədərlə, Dolu rəmzi üzərində gəlişən hadisələrdə Yusif Səmədoğlu nəfəsini duyanlar (İradə Musayeva http://www.azadliq.org/content/article/24448639.html), məncə də, yanılmır. Y.Səmədoğluda da, habelə Elçin nəsrində də Latın Amerikası nəsrinin üslubi təsirlərini görməmək mümkün deyil; amma bu, bir qədər 1960-80-ci illər nəsrinin psixoloji realizminə qarışmış şəkildədir. Qrotesk realizminin milli variantlarını isə bizdə daha çox sırf modernistlərimiz: Ramiz Rövşən (hekayələrində), Mövlud Süleymanlı və Aqil Abbas yaratmağı bacarmışlar. Sözü ora çəkirəm ki: əgər müqayisə gərəkirsə, “Dolu”da ən çox Q.Q.Markeslə analogiyalar axtarmaq düz olar.
Mən C.Yusiflinin romanı estetik-nəzəri planda təhlili və tənqidi ilə, demək olar ki, bütünlüklə razıyam; sadəcə bu istiqamətdə qeydlərimlə onu dəstəkləmək istərdim. Razıyam ki: “Romanın daxili quruluşunda ilkin diqqəti cəlb eləyən işarələr və rəmzlərdir. Bu simvollar romanın adından tutmuş son səhifəsinə, son hadisəyə qədər davam edir...”; bu elə həmincə qrotesk realizminin poetikasıdır. Başlıcası: mövzuya tətbiq səciyyəsində olmayıb, üzvi yanaşma ilə gəlir; razıyam ki, romanda ən uğurlusu “dolu” simvol-motividir, “roman boyu bütün “qırıq” süjet xətlərini calayır, mənalandırır...”, məna planını (Xalq müharibəsinə təhrik) bütövükdə içinə alır; amma məsələn, razılaşıram ki: Qədir Rüstəmovun səsi romanda göydəndüşmədir, məna kontekstində gəlişməyib, nə qədər təkrarlansa belə, poetik bəzək olaraq qalır.
Mən də düşünürəm ki, romanda Drakon və Pələng obrazları (müəyyən idealizə ilə olsa belə) alınıb; çün birbaşa məna planında: Xalq müharibəsinə yaraşan romantik jestləri, fantastik qəhrəmanlıq, milli xarakter və şücaət simvollarını ortaya qoyur; odur ki: “onlar şəhid olduqdan sonra da bu xətt qırılmır”, simvolizə “qanlı köynək” bayraq kimi, anasının Pələngin xatirəsini yaşatması, milli qəhrəman adına münasibəti detallarında da davam tapır... Amma məncə, Xalq müharibəsini hədəfə alan roman üçün bu, çox azdır: Drakon, Pələng (və hər birinə aid müəyyən süjetlər)... – üçüncüsü yoxdur; hətta kütləvi döyüş səhnəsində komandanlığını çıxsaq, Komandir belə romanda ayrıca qəhrəmanlığı ilə görünmür...
Razılaşıram: “məsələn, At belində olan Adam uğursuzdur. Dolğunluq mənasında ona yardımçı olan, süjetqurma kontekstində bu ifadə-rəmzin semantikasını açan, bir sözlə onu şaxələrə bölən mətləblər yoxdur...” Yəni At belində olan Adam romanda əlahiddə qalıb, At belində olan adamların mücəssəminə çevrilə bilmir. Məhz
Şuşa
elə ona görə ki: Xalq müharibəsinə münasibətdə digər “vəzifəlilər”dən fərqli olaraq, nə aktiv şər (məsələn, Mütəllibov, Polyaniçko obrazları), nə də xeyir (təbəddülatda verilmiş Katib, rəis və s.) pozisiyasında mənalanmayıb, həcm etibarilə nə qədər yer tutsa da, ümumi kontekstdə köməkçi-ötərgi funksiyada qalır. Hətta romanın sonunda At belində olan Adamın oğlunun Komandirə az qala pərəstişi də onu məna planına daxil etmək cəhdi kimi görünür...Razıyam ki, roman düşüncəsi ən çox Komandir obrazına münasibətdə işləyir; nə qədər yüksək və romantik plankada verilsə də, romanda “sxematik olmayıb”, “Komandir canlı və bütöv obrazdır”. Əlbəttə, tək ona görə yox ki, romançı belə istəyir; şahidlər də Obrazı prototipinə yaraşan deyirlər. Nəhəng, romantik fiqurları Müharibə, ekstremal şəraitin özü irəli çəkir. Müharibə mahiyyətcə absurd bir şeydir, insanların bir-birini qırması, başdan-başa ölüm səhnələri ilə müşaiyət olunur; burda mübaliğəyə hacət yoxdur, qrotesk mənzərələrini hər addımda Müharibənin özü verir; qələm istəyir bunun qabağında dura. Bu mənada Aqil Abbasın qələmi qənirsiz, az qala kino-kamera gücündədir, desək yalan olmaz. Hətta deyərdim: “Dolu”dan qabaq yazdığı yığcam “Qarda açan qan çiçəyi” hekayətində (2005) döyüşən Komandir və onun komandasının obrazı daha bitkin, bütövdür.
“Məni güllələmək lazımdı! Bu torpağı qoruya bilmədiyimə görə... Ölmək doğulduğun torpağı düşmən tapdağı altında görməkdən min dəfə şərəflidi...” – bu, əslində, romanın İdeya leytmotivini daşıyan sözlərdir; məğlub Şəhərin məğlub Komandiri İdealı öz ölümü ilə təsdiqləməli olur. Eynən “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz” əsərinin (1999) qəhrəmanı, çadırda yaşamaqdansa Xankəndinə gedib, öldürüb və ölməyi daha üstün tutan Müəllim kimi: “İnsanı hər an öldürə biləcək bu ağrılarla əl uzatsa çatacaq Dünyanın ƏnVarlı Şəhərinin əl boyda məsafəsində dayanmışdı. Bu şəhərin minlərlə şəhidindən – ölüb canlarını qurban verdikləri şəhərin öldüyündən xəbərsiz xoşbəxtlərdən biri ola bilməməsi onu yandırdı... ”
Digər əsərlərini əbəs anmadım, Aqil Abbas sanki sevimli qəhrəmanını romanda daha da gəlişdirib, bütünlükdə Xalq müharibəsinin mücəssəmi kimi yaratmağa cəhd edir; “sanki” dedim, çün yazıçı buna axıracan ürək eləmir... Çün Komandir obrazının özü də bu yükü axıracan çəkməyə hazır görünmür – nə intellektual olaraq: doğrudur, romançı qəhrəmanına Bayıldan Maqadanacan dustaqlıq görmüş, hardasa “Elçibəyin şagirdi” imicini qazandırmağa çalışır, hardasa onu Aydın Məmmədovla bağlayır, başına “şahmat üzrə dünya çempionu ola biləcək” qədər dəyər verir, Avropadan gələnlərlə görüşdə milli qeyrət örnəyi kimi təqdim edir, ümumən xalq arasında Adını kultlaşdırırsa da – bütün bunlar faktik material olub, məhz Xalq Müharibəsi aparan Komandir obrazına nəsə əlavə eləmir... Nə də elə faktik olaraq: bir halda ki, ortada Elçibəy faktoru var, yaxud Naxçıvandan gələn səslərə eyhamlar var, o halda Xalq Müharibəsi gerçəksə də, mücəssəmini beləcə - dar məkanda deyil, daha geniş koordinatlarda aramaq doğru olmazmı?!
Eyni qədər də: Dünyanın Ən Varlı Şəhəri; döyüşən Şəhərin simasında bəlkə də bütövlükdə Qarabağın, Vətən torpağının, Azərbaycanın obrazından danışmaq olardı; amma yenə də mən tənqidçi həmkarımla razılaşasıyam: “Dünyanın Ən Varlı Şəhəri” roman boyu nə qədər sıx-sıx işlənsə də, necə deyərlər, içindəki mənaya çatmır, elə bil ki, müəllif bilir, amma bunu kənar şəxsə bildirmək istəmir...”. Nədənsə, romanı oxuyarkən, Komandir və onun Şəhəri obrazları mənim yadıma bir anlıq Q.Q.Markesin polkovnik Aurelino Buendia və onun Mokondasını saldı (“Yüz ilin tənhalığı”). Siyasi çaxnaşmalar doğma Şəhərini az qala düşmən qarşısında diz çökdürürkən, Komandir hərbi durumu ələ alır, təlim görməmiş könüllülərdən dəstə yaradaraq, tez bir zamanda onu düşmən qabağında əsl sipərə çevirir və s. Amma axı: Mokonda roman konsepsiyasında milli tarix gəlişmələrini bütünlükdə içinə almış rəmzi bir obrazdır; Qarabağ hadisələrinə gətirərsək, Dünyanın Ən Varlı Şəhəri iddiaçı olsa belə, həmin mənaya sahib dura bilməz; olsa-olsa, romançı bu məqamda paytaxt Bakını yazmalıydı; ki, artıq qeyd elədyimiz kimi: bu qədər uzaq getməyə Aqil Abbas ürək eləmir...
Hərçənd, milli varlıq barədə gəzişmələri ansaq, bütövlükdə “Dolu”nun roman konsepsiyasında potensial olaraq bu var, - demişdik. Deyirlər, “Dolu”da yazıçı hadisələrə müdaxilə edir, qəhrəmanları sərbəst davranmağa, “görünməyə” qoymur (İradə Musayeva), Məncə, hələ daha da artıqdır; roman elə başdan-başa müəllif müdaxiləsi-yozumu-mənalandırması üzərindədir; yox, qəhrəmanlar romanda elə görünən qədərdirlər, hələ bəzi məqamlarda romançı daha artıq görünmək üçün onlara əl də uzadır: Komandirin məhkəmə nitqinə Rəşid paşadan sitatlar daxil edir, Bayıl həyatını 1937-ci il qurbanları haqqında düşüncələrlə zənginləşdirir; uçulmuş evini tikmək üçün Musanın qardaşına pul yardımı etməklə sanki həm də anasını əmanət edən Pələngin comərdliyini daha da qabardır; ümumən roman boyu bütün Pul və Millət qarşılaşmalarında həmişə qəhrəmanlarının yanında olub, milli heysiyyəti, qüruru itirməməyə sövq edir; çadır düşərgəsinə sığınmış Analarda (Pələngin Anası, Musanın Anası) milli Ursulaları görür, türk sevgisi yaşayan camaatdan hər zaman türklük sevdasında olan bir Millət ucalığı gözləyir; Xalq Müharibəsinin keçdiyi hər yerdə olub bundan ümumxalq kədərini əxz etməyə çalışır...
Ümumən qrotesk realizminin xüsusiyyəti budur: ən müxtəlif səciyyəli hadisələr arasında (epik təsvirlər, psixoloji situasiyalar, gərgin mükalimələr, insanların iç etirafları...) çevikliklə sivişib-gəzişib, ən yaxın məsafədən hər birinə və cəmisinə nəzər salmaq, böyüdüb-böyüdüb məna işığına tutmaq, roman həqiqətinin malı etmək... Elə ki, qəhrəmanlarının gücü xaricində görür, yazıçı bu həqiqətləri öz əlinə alır: publisist haşiyələrə, millət ricətlərinə yer verir; şouya uğramış xalqa acığı tutur, yazığı gəlir, bəzən hətta çımxırır da. Müharibədə uduzub, türk futbolçularının qələbəsinə sevinən, alman və yəhudi yardımları arasında qalan, “yaralardan axan qanlar qurumamış hər şeyini unudan” millətə ironiya edir və s. Təmkinini saxlaya bilməyib hayqırır da: axı niyə biz beləyik, özgə ola bilmirik?!- deyə.
Əvvələmi qayıdırıq?! Ax, amansız Mirzə Cəlil həqiqətləri, bu həqiqətlərə qalib gəlmək nə qədər də çətindir! Bəlkə elə həm də ona görə ki: özgə cürə olmağın romanını yaza bilmirik; təxminən belə, dəli-dolu sayağı...
Şəksiz ki, “Dolu” dəyərli bir romandır, ən azı bu qədərincə mənəvi küyə, emosiyalara meydan verdiyinə görə...
3-6, 11-12 fevral 2012