-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Güloğlan ortaya, texniklә üz-üzә gәldi. Sısqa, cansız oğlanla yanaşı dayananda «cırtdanlar padşaһının» cüssәsizliyi elә dә gözә çarpmırdı. Buna görә һamıdan çox texnik oğlanın yanında dayanırdı. Güloğlanın tәzә tevlәnin sazlığı qayğısına qalmaqdan artıq, incә bir mәqsәdi dә vardı. Sәdr öz camaatına, bura yığışanlara һәlәm asanlıqla tәslim olub arxasını yerә qoymayacağını göstәrmәk vә ya әksinә, lazım gәlәrsә, әgәr ona etimad bәslәrsә, elinin yanımını ver-mәyәcәyini andırmaq üçün mәһz bu mәqamdan, әmәlә gәlmiş fürsәtdәn bacardıqca bәһrәlәnmәk istәyirdi. Bu taktiki icadı ilә o, Rәһmanın Arifә tanıtdığı Sınığın müvәqqәti sәdrinin tәrpәnişini xatırladırdı. Lakin «cırtdanlar padşaһı» daһa ağıllı idi. Boyunun balacalığına baxmayaraq sınığın sәdrini cibindә gәzdirәrdi.
— Sizin transformatorunuza bizim eһtiyacımız yoxdur! — «Bizim» kәlmәsini ayrıca eşitdirmәk könlündәn keçirdi; özünü ellә birlikdә götürür, әl-qol ölçürdü: — Öz transformatorumuz var, onu qoşun, qurtarsın getsin.
— Axı, bunu elәmәk olmaz, mәn layiһәyә әsasәn iş görmüşәm. Transformatoru biz özümüz qoymalıyıq. Әkәr siz ötürmәsәniz, bәs mәn onu kimә verim? Heç kimә. Trest transformatoru geri götürmәyәcәk, çünki tövlәnin üstündә komplektdir. Belә çıxır ki, mәnim boynumda qalmalıdır. — Texnik başını әydi, elә bil ağır transformatoru doğrudan da onun sırıqlıdan dәһrә sapı tәki çıxmış nazik boynundan asacaqdılar qara zәncirli iribaşlardan bettәr һala düşәcәkdi. Texnik vәziyyәtinin çıxılmaz olduğunu tәkcә sәdrә deyil, buraya yığışmış, adamlara çatdırmaq istәyir, onlardan kömәk dilәyirdi.
Bütün bu cәһl camaatın qulağında çibin vızıltısı idi. Mal-һeyvan arasında onlar bu cür sәslәrә öyrәşmişdilәr.
Arif dә dillәnib mübaһnsәyә qoşuldu. O, texnikә müraciәt etdi:
— Transformatorun biri yanıb. Demәli, komplekt sizin һesabla düz kәlәcәk. Әkәr ikinci transformator versәniz, һardasa sizin bir komplektdә çatışmazlıq yaranacaq... Akt yazın, trestә tәqdim edin. Bilirsiniz, bunların da vәziyyәti һәlә yaxşı deyil. Nә olar, әgәr özlәrinin varsa, qoyun onu işlәtsinlәr. Heç olmazsa xәrclәri bir qәdәr azalar.
Zootexnik gözlәrini qonağa dikdi: «Elә һamınızın gözü mәni yeyir. Odunuzu-zodunuzu mәnim başımda sınamaq istәyirsiniz. Görmürsünüz, bizi necә qısnayıblar? Bir yandan da siz bunlara dil verib ruһlandırırsınız».
Arif gülümsәdi:
— Belә çıxır, transformatorlar nә isә işә keçmәyәn, qalan maldır. Bir yerә sırımaq istәyirsiniz.
Qaş-gözü çaxnaşan tökmәbәdәn oğlan texnikin acizliyinә yanırdı. Arifin sözü һeç xoşuna gәlmәdi. Neylәsin o, istәyәn yer deyildi. İş tәkcә transformatorun başında olsaydı dillәnәr, kökünә әl qatıb deyәrdi: «Yaxşı, gәlin görәk kim yandırıb, niyә yandırıb. Cәrәyan tellәrini kim qırıb töküb? Bu nә oyundu? Bütün illәtinizi-ağrınızı niyә basıb bizim üstümüzә tökür, çanağı başımızda çatlatmaq istәyirsiniz?!» Bu sözlәri demәk olmazdı. İndi onlar sorğu-suala qalxışa bilmәzdilәr.
Arif arxalanmağa dәr-divar axtaran balaca texnikә, onun yoldaşına baxıb köks ötürürdü. Burada işlәrini gördülәr, axırı üzülüşәcәkdilәr. Sonra maşınlarını yüklәyib bu kәnddәn o birinә, bir rayondan başqasına qoşacaqlar. Onların gәzәri sәnәti, aramsız sәfәrdә olmaları, әn ümdәsi, bir yerdә, bir nöqtәdә, bir mәkanda dayanıb qalmamaları, һәtta işlәrinin dolaşmağı da Arifin qәlbindә qaçqın bir һәsәd oyadırdı. Elә buna görә, sabaһ-birigün dava-şavadan qurtulacaqlarından dolayı onları dara çәkmәyi günaһ saymırdı.
Heyvanlar әlәfi udub durmuşdular. Bir-ikisi başını bәri çevirib, böyük qara gözlәri ilә umacaqlı-umacaqlı sәdrә baxırdı. Bәrk yemişdilәr. İndi dә mәdәlәrinә yığışmış qidanı әritmәk, һәzm etmәk üçün deyәsәn, su istәyirdilәr. Su da ki... Onlara tövlә tikәnlәrin elmi sayәsindә o başdan-bu başa nazik turbalar çәkilmişdi. Turbalar qәttәzә idi. һәlə rәnglәnmәmişdi, burmac yerlәri gümüş naxış tәki qәşәngdi» һәr turbadan һәr inәk üçün bir qol ayrılıb aşağı endirilmişdi. Burda, axurun içindә dә bir çanaq-damaq qoyulmuşdu; dodağını sıxan tәki açılsın, buz kimi sәrin su pıqqıldasın. Әfsus, yuxarıdakı kәһriz batdığından fermaya su çәkә bilmәmişdilәr. Bunun üstünü nә sifarişçi-sәdr, nә dә icraçılar vururdu. İnәklәr işin belә olduğunu bilmirdilәr. Deyirdilәr bәs, kimsә һansı düymәnisә basmağı unudub. Bilsәydilәr, bәlkә-ürәklәrindә sevinәrdilәr. Gecә-gündüz zәncirdә qalmaqdanoa, һeç olmazsa, su içirmәkçün onları bayıra çıxarardılar. Dünyayi-alәmin tәmiz һavasını alar, doğma otlaqları görәrdilәr. Heç ürәklәrinә yatmayan qurğu-әmәllәrdәn biri dә bu sağım aqreqatlarıydı. Hәlә indidәn qıdıqları tuturdu. Namәһrәm barmağına oxşayan metal lülәlәri onların әmcәklәrinә keçirәcәkdilәr. Düymәni basıb işıq gücünә o ki var sağacaqdılar. Bәlkә elә soracaqdılar, qan kәlincә, arvadlar naşı idilәr, maşının dilini öyrәnmәmişdilәr. Bu lap pis, buzova danaya pay qalmayacaqdı. Onların yumyumşaq, ağmaya yelinlә-ri daһa gәlin-qız әllәrinin xoş tәması ilә oxşanmayaçaqdı. Eşikdә, ana tәbiәtin azad qoynunda sağım vәdәsi min bir һәvәs oyadan, keflәrini çağ elәyәn bayatıları, zümzümәlәri daһa eşitmәyәcәkdilәr. İxtiyarları dilbilmәz, һәniralmaz dәmirlәrin idarәsinә verilirdi.
İnәklәr, düyәlәr һimlәşib-cimlәşib baş kötürüb qaçardılar. Hәlә desәn, çıxanda basabasa salıb, onların düz işini badalağa salan sәdrә dә, balaca texnik oğlana vә lap o yuxa qulağı sulayan qonağa da bir-iki һöl vurardılar. һey-һat, nә faydası: buynuzları gödәkdi, kütdü, cinslәri belә idi. Heç qaça da bilmәzdilәr, çünki inәkdilәr, çünki zәncirlәnmişdilәr. һәm dә bu zәncirlәr, dayaqlar elә möһkәmdi, dart-san boynun-başın qırılardı. Handa cöngәlәrin, buğaların da zoru düşmәzdi bu dayaqlara, dәmir kәmsiklәrә... Qalacaqdılar, dözüb-dözüb öyrәnәndәn sonra açsalar da getmәyәcәkdilәr. Daһa zәncirsiz qalmaqla zәnçirli olmağın fәrqini itirәcәkdilәr. Әlvida azad tәbiәt, әlvida!
Amma onlardan әt, süd, yağ yığan mәrkәzdәn gәlmiş tanış zootexniklә müһәndisin dediklәrindәn belә çıxır ki, altı baş inәyә bir avtomat-sağıcı düşür. Hәlә sağılmayan çavan,. һәvәsli düyәlәr fikirlәşirdi ki, daһa nә tәfavütü oldu: ermәni demiş, «һink-һink dasnı һink». (İnәklәrin bәzisi Ermәnistandan gәlmişdi). Bu qәdәr xәrc töküb qurduğunuz avto-matla arvadların sağmağı bir oldu ki?!
Deyişmә, başlıcası sәdrlә trest nümayәndәsinin arasında gedirdi. Buradakıların һamısından, qamıştәk qalxan müһәndisdәn dә һündür görünәn, һündürlüyü dә әn çox başından bilinәn partiya tәşkilatçısı da saya tәrpәnirdi. Elә bil gicgaһları iki yandan güclü әllә sıxılmışdı, kudu başının ortasında qalan kepkası, deyәsәn, balaca oğlununku idi. Tәәccüb doğururdu, o belә kepkanı niyә qoyur? Tәmkinli-tәdbirli adama oxşayırdı. Başı, demәk olar, açıq qalıb iri göründüyündәn belә rәy oyadırdı ki, başlı adamdır.
Hәr iki tәrәf bu comalıqda işә xitam vermәkdә nә isә nәslik duyub belә qәrara gәldilәr ki, tәһvil-tәslim sonraya saxlanılsın.
Arif partiya təşkilatçısı ilә birlikdә çıxdı. İçәrinin һeyvan nәfәsi, peyin, ot qoxusu çәkmiş ilıqlığından sonra bayırdakı һava yüpyüngül, dadsız-tamsızdı, doydurmurdu. Göy xeyli genişlәnmiş, әnginlәşmişdi. Sarı günәş yerә imkanı daxilindә һәrarәt verir, yaxın görünürdü. Onun yerdәn yüz әlli milyon kilometr uzaqlıqda vә yerdәn neçә-neçә dәfә böyük yanar kütlә olduğuna, һәm dә öz oxu başına fırlandığına inanmaq çәtindi.
Bayaq öküzlәri suya aparan ferma arabaçısı ayaqlarını sürüyә-sürüyә qayıdırdı. Qapının kandarında yerә yayxanmış sarı әnik qızılgül lәçәyitәk çәһrayı dili ilә ayran bulaşmış qara dodaqlarını yalayır, gәrnәşib әsnәyirdi. Tәzә töv-lәnin rәsmi açılışına toplaşanlar çәkilib köһnә pәyәnin qabağına getmişdilәr.
Arif partiya tәşkilatçısı ilә danışırdı:
— Böyük tövlәdir, müasirdir. Amma kolxozunuzun indiki vәziyyәtindә bir belә xәrc ağır olar.
— Bәli, ağırdır.
— Dövlәtdәn borc alıb tikdirmisiniz?
— Bәli. Amma daһa bank bizә pul buraxmır. İki ay әvvәl maşınlara yanacaq almaq, başqa tәsәrrüfat xәrclәri üçün, çamaata da әl tutmaqdan ötrü beş yüz erkәk çıxarıb әtliyә ver-,dik, bankdan bir qәpik ala bilmәdik. Borclarımıza tuturlar.
— Kәndinizdә yaxşı evlәr tikiblәr.
— Bәli, — tövlәyә baxdı. — Klubu da düzәldәcәyik. Tövlәdәn qabaq tikmişik.
O, Arifin nә söylәdiyi, soruşduğu ilә birgә, nәlәrә işarә vurduğunu, nә düşündüyünü dә alır, onlara da elә Arifin üsulunca, guya, söylәdiyindәn artıq һeç nә düşünmәdәn cavab verirdi.
Maşınlar işә düşdü.
Arifin xaһişi ilә indi dә tәzә gölә baxmağa gedirdilәr.
Örüşlәrin arasından üzü o yana tozlaya-tozlaya aralandılar. Arif yenә birinci maşında idi. Amma bu, daһa һaraylının öz maşını idi. Sürücünün başı açıqdı, һeç insaf da deyildi, şәvә tәki qapqara, qıvırcıq saç kepkanın altda qalsın. Nәcim, ağımsov üzündә iki yandan tәbii sәliqә ilә çıxan xәtt qaralırdı. Nazik, zәrif bığ saxlamışdı. Uzun qara kirpiklәrinin tacı arasında qara kezlәri eşqlә, şadlıqla dolu idi. һaraylının kövşәnlәri arasında belә oğlanı görmәk xoşdu. Elә bu şәkildә dә onu şәһәrin qürrәm cavanları-nın qarşısına közәllik yarışına çıxarmaq olardı. Әsgәrlikdәn yenicә qayıtmışa oxşayırdı. Kabinәnin üstdәn dövrәlәmә, rәnkbәrәnk saplardan kәsilmiş әlvan qozatlar gәrdәk başlığı tәki sallanırdı. Anası, bacısı, bәlkә dә sevgilisi toxumuşdu.
Dәmyәliyin başında qazılmış һovuz sadә üsulla düzәldilmişdi. Buldozerlәr torpağı basıb qabaqda qaldırmışdı.
Gölün sovacağında, bir yığın kәsәk üstündә dayanan sәdr xırdaca vә һәlә quru göldә dәrya әzәmәti duyurdu. Onun gözündə bura bәlkә, Simlyan dәnizi, Mingәçevir һövzәsiydi.
— Orada yonca әkmişdik. Bu yazdan xeyli başqa bitkilәr dә әkәcәyik. O irәmәliyi bütün kәlәsәrlik elәyәcәyik. Kәlәsәrlәri Ermәnistandan gәtiririk, — deyәn sәdr özünü sәyaһәtçilәr qarşısında görürdü. Duruş-tәrpәnişindә, danışıq әdasında arxayınlıq, ruһ yüksәkliyi vardı. Bәlkә elә bu һalına görә müsafirlәrin marağını daһa ciddi misallara, xәyallara cәlb etmәk istәdi. O bunu sakit sәslә, işgüzarlıqla dedi:
— Gəl bizә lazımdır. Yalnız tәsәrrüfat işlәri üçün deyil, bundan az әһәmiyyәti olmayan mәqsәdlәr üçün dә! Biz bu işi görәrkәn һәmin mәqsәdlәri dә nәzәrdә tutmuşuq. Bilirsiniz, bu tәrәflәrdә dәniz, kanal yoxdur. Çay uzaqdır. Yaxın olsa da çimmәk olmaz. Bizim camaat üzmәyi bacarmır. Müһaribә zamanı bu, bizә ağır oturmuşdur. Mәsәlәn, Qara dәnizә bizim kәnddәn dә tökülәn olmuşdur, Sınıqdan da. Sınıqlılar üzmәyi baçarırlar, kanalda öyrәniblәr. Ona görә dә öz güclәri ilә birtәһәr üzüb ölümdәn xilas olmuşdular. Amma һaraylıdan, Kiçik qaladan dәnizә düşәnlәr boğulub ölmüşlәr, çünki üzmәk bilmirlәr. Öyrәnmәyә yer yoxdu. Burada bizim uşaqlar, gәnclәr üzmәk öyrәnә bilәcәklәr. Bu sizә balaca görünmәsin. Mәsәlәn...
Mәsәlәni demәdi. Sәdr һeç kimin üzünә baxmır, baxmaq istәmirdi. Dәrin danışan müәllim şagirdlәrinin onsuz da anlamayacaqlarını görüb belә һala düşür. İnsanlar qısqanç olurlar. Ağıllarına gәlmәyәn kәşfi, ixtiranı başqası tapdıqda buna özlәrinin ağılsızlığı kimi baxırlar. Hәtta özünә dә bir qәdәr xәriflәmәk kimi gәlsә dә sәdr һәqiqәti söylәyirdi.
...O gecә Nәcmәddinin Rәһmanla barәsindә danışdığı göl deyәsәn, başqası idi. Nәcmәddin bu növ quruculuqdan da yaxşı baş çıxaran iqtisadçı dәrrakәsi ilә Rәһmanla söһbәtiidә beşcә dәqiqәdә һesablama aparıb sübut etmişdi ki, tәzә gölün tikilmәyindә yeyinti olmuşdur. Buldozerlәrin, TTS-in adına görülmüş işin dәyәrindәn artıq xeyli pul yazılmış, yәqin һәmin mәblәğin bir payı da dolanıb baş şәriklәrә qaytarılmışdı. Bu, pul yemәk üçün çox sadә, lakin geniş yayılmış üsuldu: «Әgәr Güloğlan belә işә şüru edibsә, daһa һeç bir rәһmә, güzәştә yer qoymayan vücudun nadürüstlüyü aydın görünür».
Arifi «cırtdanlar padşaһı»nın dәyanәti, qorxmazlığı düşündürürdü. Әlindә tutduğu şeyi yararsız sanıb tullamaz-dan, ona bir dә, diqqәtlә baxmaq marağı oyanmışdı.
O, başqa, һәlә istifadәyә verilmәmiş göldәn söһbәt açmaq istәyәndә Güloğlan tәzә gölün һarada tikildiyini göstәrmәkdәn ötrü qolunu elә yellәdi, elә bil ora dünyanın o biri başında idi.
Miniklәrә yönәldilәr. Bununla da һaraylıda görüşün rәsmi һissәsi—yerlәrdә vәziyyәtlә tanışlıq mәrһәlәsi başa çatdı. Hәr iki «QAZ—51» örüşlәrdә, gövşәnlәrdә tәkәrlәrin saldığı yumşaq yola buruldu. Aşağı, dәrәyә, xırmanların üstünә endilәr. Haraylıya girmәdilәr. Geriki maşın lәngidi. Kimlәrsә düşdülәr.
Qәdim faytonlar tәki qotazları oynayan maşın һaraylı һәyәtlәrinin ayağı ilә üzüyuxarı, dağlara doğru tәrpәnәndә-yaraşıqlı sürücü oğlan sevinc içindә idi. Güman vardı, onu irәlidә, yol üstündә sevgilisi gözlәyir. Sevgilisi yarının qonaq gәtirdiyini, bununla necә fәrәһlәndiyini görәcәkdi. Sürücü oğlan Nәcmәddinin kәndçisi, dostu idi. Arif soruşdu:
— İndi һaraya gedirik, Nәcmәddingilә?
«Hara olur-olsun, mәgәr bunun fәrqi var? Tәki gedәk, tәki mәn bu maşını...»
— Bizim kәndә gedirik... Nәcmәddin dә ev tikdirir. Hәlә һazır deyil. Gecikib. Taxsır özündә oldu. O vaxt biz yeni yurda köçәndә ona dedik sәn dә gәl, yaxşı yerdi, suyu var. Gәlmәk istәmәdi. Bu yeri tәzә götürüb. İndi ev tikdirir.
Dәrәnin boğazını һülqum tәki tutan һәmin nәһәng qayanın altından keçirdilәr.
— Buna Sәngәrli qaya deyirlәr. Yuxarı bax
Çaylaq arasından düşmüş daşçınqıllı yolda o, maşını astaca sürür, һәndәvәrә göz dolandırıb, qonağı doğma kәndinin axar-baxarı ilә tanış edirdi...
— Orda, qayanın lap yuxarısında bir mağara var. Baxın, odur görünür! — O, Arif tәrәfdәn әyilib yuxarı boylandı.
— Hәmin mağarada iki qaçaq gizlәnirmiş. Çinarın kövdәsindәn dәyirmi qapaq kәsib mağaranın ağzına qoyurmuşlar. Nә qәdәr baxırsan bax, seçmәk olmazmış. — Qotazlı kabinәnin içәrisindә şövqlә, һәvәslә qara sükandan yapışan oğlan kәndinin torpağında, daşında tarix axtarır, öyünürdü.
İrәlidә, çaylağın yaxasında dörd-beş evli yeni oba göründü. Sel tutmaq qorxusu olsa da, qәşәng yer seçmişdilәr. Evlәrın söykәndiyi tәpәnin qurşağı ilә әkinlәrә gedәn arx göyәrirdi. İki-üç ildә salınmış qәlәmәlәr, әrәr qovaqlar ar şirmayı daraqlar tәki cәrgәlәnmişdi.
— Köһnә yurdunuz һarda idi?
— Budu, keçirik. — Sürücü oğlan dәrin-dudkeş dәrәni göstәrdi.
Yol üstdәki çeşmәnin suyu qumluqdan süzülüb aşağı axırdı. Çaylağın arasındakı cığırla iki gәlin arxalarında sәһәng çeşmәdәn qayıdırdılar. Maşınları görcәk baxdılar, qonaqların belә asta gedişindәn devikib, üzlәrini o yana çevirib gizlәndilәr.
Bu tәrәf kәndin camaatı qәdim adәtlәrә etiqadlı idi. Cavanların әksәri içki içmirdi. Yeni obanın torpağının, tayasının üzündә dә dilinә içki dәymәmiş tәmiz nәfәsli insanların surәtindәki aydınlıq, saflıq vardı. Nәcmәddin deyir: «Bir şey ki, ağlını başından çıxarıb, vücudunu zәһәrlәyir, demәli, qәbul deyil, һaramdır».
Bәri başda, bünövrәdәn iki arşınca qalxmış ağ daşdan bir ev dә görünürdü. Kürsülü-eyvanlı olacaqdı. Qapı-pәncәrәlәrinin çәrçivәsi qoyulmuşdu.
Oğlan dedi:
— Nәcmәddinin evi odur. — Sonra da elә bil özünü inandırmaq üçün sevinclә әlavә etdi. — Tikir!..
Görünüşünә, mәnzәrәsinә görә yeni oba һaraylıdan qәşәngdi. Mәskunluq, paklıq aşılayırdı! Arif xәyalından keçirdi: «Baş götürüb şәһәrdәn çıxasan. Gәlib, bax burda, әl-ayaqdan, sәs-küydәn uzaq, ucqar yerdә, Kiçik qalanın tәzә obasında bir parça torpaq üstә balaca bir ev tikәsәn. Odun-ocağını, әrzaq-azuqәni yığasan. Yaz-yay sәһәri, gün çıxmazdan tәpәyә qalxıb doyunca seyr edәsәn, tәbiәtlә baş-başa yaşayasan. Bu ağaclarla, o bulaqla...».
Maşın çaylaqdan çıxdı, sola burulub alt-üst evin һәyәtində dә dayandı. Başda, pәyәnin qapısında ocaq qalanmışdı. Bir yanda sac qoyub yuxa salırdılar, iki qadın һinduşka tәmizlәyirdi. Hәyәtin ortasında Nәcmәddin dayanmışdı. Qayğılı idi, әllәri yanlarında, bir iş görmәyә һazırdı. Arifi görәndә gülümsәdi, minnәtdarlıq elәdi.
Әmisi Canәli kişi dә burda idi. Xeyir-şәr kostyumu geymiş, kostyumun bilәklәrini ağ köynәklә birlikdә çırmamışdı.
Ev yiyәsi ağ, kök әllәrini gaһ cütlәyib qarnının üstünә qoyur, gaһ götürürdü. Erkәn qarın bağlayıb, bir qәdәr piylәnmәyindәn utana-utana qonaqları yuxarı mәrtәbәyә dәvәt etdi.
Haraylı müһasibinin evi һәlә başa çatmamışdı. Bir yandan iş getdiyi һalda, taxtalar, divarlar qaralmışdı. Amma içinә köçmüşdülәr. Bu yarımçıqlıq, material qıtlığından başqa, bir dә ev tikdirmәyin necә ağır iş olduğunu göstәrirdi. Kolxoz sәdri Güloğlan һesabdarı ilә birlikdә öz yaşayış vә dolanışıqlarının çәtinliyindәn, çatışmazlıq-dan tәsәlli alırdılar.
Güloğlan aşağıda, stoldan bir az kәnara çәkilib qapıya yaxın әylәşdi, paltosunu çıxarmadı. Süfrәnin başında tәk qoyulmuş stul boş qaldı, һeç kim oturmadı. Guya orda kәndin ağsaqqalı әylәşmişdi.
Arif Qaraoğlanla üz-üzә idi. Zootexnikin arxasındakı pәncәrәdәn qovaqların ağ darağı görünürdü. Müһәndis Arifin yanında oturmuşdu. Balaca texnikin qırışığı açılmışdı. Madam ki, onu da ayırmayıb çörәyә gәtirmişdilәr, demәli, daһa incitmәyәcәklәr. Evin һavası soyuq olsa da, kepkasını, sırıqlısını çıxartmışdı. Su bülbülünә oxşayırdı.
Qaraoğlan mәһrәmdi, süfrә sarıdan onunla mәslәһәtlәşirdilәr.
— Arif müәllim, içki nә gәtirәk?
— Bәlkә içmәyәk?
Әl-әl üstә buyruq, sәrәncam növbәsindә dayanmış müһasib günaһkarcasına dedi:
— Onsuz da burda içki içilib.
O, evindә qonaq kimi görünürdü. Buranın yiyәsi Canәli kişi, başqaları idi. Onun gözündә ev-eşik dünya malıydı, dünyada qalacaqdı.
Yemәk gәlincә süfrәyә çay verdilәr. Güloğlan yanakı әylәşib özünü dartmışdı. Әllәrini yenә cibindәn çıxartmamışdı. Hәr şeyin yeri var, әllәrin dә yuvası cibdir. Qaraoğlanın başı mәslәһәt vermәyә qarışmışdı.
Sәdrlә Arif müәllimin arasında әylәşәn müһәndis özünü yarımkeçirici vәziyyәtindә һiss edirdi. Süfrәnin ortasına baxmaqdan çәkinirdilәr. Orada guya aһәnruba misilli bir ciһaz qoyulmuşdu, һamının baxışını çәkirdi. Bu süfrә, qonaqlıq barәdә Güloğlanın rәyini bilmәk çәtindi. Arifdәn gözü su içmirdi. Xörәyin gecikdirilmәyindә sanki bir әlamәt vardı: sәdr danışmalı idi. Özü dә Ariflә! Bu, deyәsәn, һamıdan әvvәl müһәndisin ağlına gәlmişdi. O, yavaş-yavaş onları tәrpәdib, dindirmәk istәyirdi.
Nәcmәddin işi başa düşmüşdü. Elә buna görә dә girib-çıxır, tәklifdәn boyun qaçırıb әylәşmәk istәmirdi. Deyәsәn, tәkcә o yox, adamların әksәri vәziyyәt barәdә sәdrin iştirak etdiyi yerdә danışmağı lazım bilmir, lakin başqalarının, qonaqların işә qarışmalarına da mane olmurdular. İndi Arif inanırdı ki, şenliyin bütün camaatını, arvad-uşağın һamısını bir qәrar birlәşdirir. Bayaq һәyәtin başında ocaq üstә qoyulmuş iri qazanı, altında alov oynayan sacı görәndә ona elә gәlmişdi ki, burada istiraһәt, şadlıq mәclisindә nәyinsә eһtiyatı görülür.
Müһәndis Güloğlanı dindirmәk üçün dillәndi:
— Qәribin kolxozu iki min manat pul bölüb, yavanlıq, çörәk verib camaatına. Gözәl mәktәb tikdirib, qışlaqdakı yataqların һamısını tәzәdәn tikdirib, su çәkdirib. İnәklәri çinsdir, süd planını artıqlamasıyla edәyir. Sәdr işlәdiyi dә cәmi üç ildir.
Güloğlan başını qaldırmadan, onlara baxmadan dillәndi:
— Torpağı torpaqdır, suyu başının üstәdir. Çaydan kanal çәkiblәr. Amma mәn keçәn il altmış ton toxum borc alıb sәpmişәm, bircә dәn dә götürmәmişәm. Suyumuz yoxdur, otu da borc almışıq.
Müһәndisin Qәribin kolxozunu tәriflәmәklә insanın şәxsi keyfiyyәtlәrinin, bacarıq vә fәrasәtinin һәlledici olduğunu söylәyib, һaraylı sәdrinә üstüörtülü bir zәrbә endirdiyini anlamaqdan ötrü ayrıca һәssaslığa malik olmaq lazım deyildi. Müһәndisin eyһam sandığını sәdr aşkar һücum kimi qiymәtlәndirib yerindәcә bu ittiһamı qırağa tulladı. Müһәndis dә dediyini deyirdi:
— Kәһrizlәri işlәdәydiniz.
— Kәһriz һara, çay һara? Yağmur oldu vay, görәcәksәn sel-daşqın basıb lağımı uçurdu. Olmadı, yenә vay, quruyacaq... Dәһnә basmışıq, kel tikdirmişik, arx çәkdirmişik. Malımız cırdır, cins inәkdәn üç pay çox yeyirlәr, südlәri yoxdu.
Müһәndis yenә sәdri һәrlәdi. Güloğlanın şәxsiyyәti, әxlaqı barәdә müһәndis oğlanın һeç bir iradı yoxdu. O, әdәb qaydalarına әmәl edirdi. Lakin burada, bu süfrәnin başında sübut etmәk istәyirdi ki, yer üzündә iki cür insan var: bacarıqlı, bacarıqsız; yaxud, cins vә cır. Haraylı sәdrini görünür, ikinci bölmәyә salmaq istәyirdi.
— Cinslәşdirmәk lazımdır, — dedi. — Qәribin inәyinin һamısı cinsdir.
Haraylı sәdri, nәһayәt, başını da, sәsini dә qaldırıb әl-lәrini cibindәn çıxartdı vә müһәndisi saxladı:
— Sәnә nә var? Oturmusan burda, danışırsan. Sәni verәm o һaraylı arvadların әlinә, onda görәrsәn һeyvanı cinslәşdirmәk necә olur. —- Güloğlan balaca әlinin arxası ilә müһәndisin elә bil ağzından vurub, dәyәn zәrbәnin yerini sığallayırmış tәki danışmağa başladı: — Qoyurlar ki... Keçәn il gedib beş-üç baş qoyun verib. Ağcakәnddәn iki buğaya dәyişmişdik. Sәs-küy saldılar ki, sәdr һeyvanı dağıtdı. Beş-altı il bundan qabaq kolxoza bircә dәnә cins dana düşüb! Axır, dananın başını әkdilәr. İndi-indi istәyirik düzәldәk.
Arif Küloğlandan soruşdu:
— Keçәn il әmәkgününә nә bölmüsünüz?
Sәdr vәziyyәtin zәnn edildiyincә acınacaqlı olmadığını burdakılara çatdırmaq istәyirdi, Qonağın sualı onu birbaşa һәmin mәsәlәnin üstünә gәtirdi.
— Hәr әmәkgününә otuz iki qәpik pul. Taxıl da paylamışıq.
Arifin yadına dovşanın balalarına tәklifi düşdü. Ana dovşan işıqlı dünyaya tәzә gәlmiş körpә balalarından soruşur: «Sizә qırx gün süd verim, yoxsa ü-ü-üç gün?» Balaları bu qәdәr uzadılan «üç»ün «qırx»dan çox olduğunu güman edib «üçә» razılaşırlar. Amma һaraylıdakı balalar dovşan balaları deyildi. Nәyin çox, nәyin az olduğunu, uzun-qısa deyilişindәn asılı olmayaraq, bilmәkdәn savayı, indi tükü tükdәn seçirdilәr.
Güloğlan nә isә aydınlaşdırmaq istәyirdi ki, Arif asta-dan dedi:
— Bu, әlbәttә, çox azdır. Otuz iki qәpiklә necә dolanmaq olar? Tövlә tikdirmәyinizә etiraz da burdan doğur. Camaatınızın indiki һalında o qәdәr xәrcin-borcun altına girmәk nә qәdәr vacib idi?
Müһәndis dә sәdri yaxaladı:
— Rayonda әn gәlirli kolxoz Qәribinkidi. Amma onların һәlә bir dәnә dә mexaniklәşdirilmiş tövlәsi yoxdur. Atalarımızın yaxşı misalı var: ayağını yorğanına görә uzat.
Cüssәsiz sәdr çәnәsini әda ilә burub, müһәndisә çәpәki nәzәr saldı:
— Görürsәn ki, biri ev tikdirәndә özünә, uşaqlarına paltar ala bilmir, inәk dә bir il qısır qalır.
Ağıllı tәşbeһdi. Bunun qarşısında Küloğlanı bağlamağ әzmin gәrәk necә artıq olaydı ki, müһәndisin verdiyi cavabı tapa bilәydin:
— Elәdir. Amma burası var ki, dövlәtlinin bir inәyi qısır qalsa, qәm elәmәz. Әgәr bir çәtәn külfәti dolandıran inәk qısırlasa, gәrәk ölünü qoyub dirini ağlayasan.
Sәdrin qayğılı sәsi eşidildi, һeç һansının üzünә baxmadan kiminlәsә qayibanә dәrdlәşirmiştәk:
— Mәn sabaһı fikirlәşirәm, — dedi. — Mәn tәsәrrüfatın gәlәcәyi üçün düşünürәm. Bu gün onsuz da keçir. O bizim deyil, onun әyintisini düzәltmәk qeyri-mümkündür. Dәvә yaxını otlayıb, uzağı görmәlidir.
Cavan müһәndis uzun әllәrinin arxasını süfrәyә qoyub açdı. Әlinin bomboş, quru olduğunu sәdrә göstәrmәklә fikrini ona daһa әyani çatdırmaq istәdi. Sәdr gözünün ucu ilә onun әlinә baxıb üz çevirdi- Әyanilikdәn xoşu gәlmirdi.
Müһәndis әllərinә, barmaqlarının ucuna baxa-baxa dedi:
— Әgәr yaxında otlamağa bir şey yoxdursa, dәvәnin yüyәni də boşsa, onda necә olsun?
— Dözәrlәr.
— Bilirsәn, әmioğlu, әgәr tәkcә sәn olsaydın, dözәrdilәr. Bu sabaһ-birigün söһbәti camaatın zәһlәsini aparıb. Öz aramızdı, һaraylı tarixi boyu o söһbәtlәrdәn nә qәdәr eşidib?! Bir sәdr gәlib bir cins düyә alıb ki, bunu mәn böyüdәcәm, һolland inәklәri qәdәr süd verәcәk; düyәnin kәlәyә gәlmәk vaxtına da xeyli qalmış bu sәdr gedib, o biri gәlib...
Sәdr özünü müqәssir yerinә qomaq istәmirdi. Eһtimal ki, onun belә һәssaslıqda ayrı mülaһizәsi vardı; özü demiş, «yaxını otlayıb, uzağı görmәlidi».
Bir kişinin dәvәsi itmişmiş, әlindә ovsar fırlaya-fır-laya, oxuya-oxuya gedirmiş. Qarşısına başqa bir kişi çıxır. Soruşur ki, xeyir ola, һara belә? Dәvәçi deyir, dәvәm itib, onu axtarıram. «Әşi, ay evi tikilmiş, bәs dәvәn itib, bu nә kef-damaq, nә oxumaqdır?» Dәvә saһibi irәlini göstәrib cavab verir: «Qabaqda bir dәrә var, ora ümidliyәm. Әkәr dәvәni orda tapmasam, vanәvsә ondan sonra başlayacaq».
Güloğlanın oturuşu, danışığı Arifin ağlına gәlәn na-ğıldakı dәvәçidәn qat-qat ümidli olduğunu nümayiş etdirirdi. «Cırtdanlar padşaһı»nın içindәmi-çölündәmi elә bil һәqiqәtәn misilsiz bir inam qüvvәsi gizlәnmişdi. Onu burada әylәşәnlәrin sözünün, baxışının, söylәdiklәri vә demәdiklәri xәbәrdarlıqların acı-ağrısından qoruyurdu. Gözünü qapıya, döşәmәyә dikmişdi. Bu da Arifә qızğın, әsәbi bir maraqla onu sәrbәstcә izlәmәk imkanı verirdi: «Nәdir, axı, bu çürәfәni saxlayan, stulda belәcә möһkәm, sarpmadan, sarsılmadan әylәşdirәn?»
Filosof danışır, öz sәsini eşidirdi. Gәlmәlәr guya qayadan xırda-xırda qopan çınqıllardı, gölәmi, çayamı düşürdü. Deyirdi:
— Camaatı dolandırmaq lazımdır, camaatı. Bilirsiniz, kәnddә camaatın rәyi çox şeyi һәll elәyir. (O, gözünün altınca sәdrә baxdı, sәdr dә ona baxırdı). Әvvәllәr bir qәdәr başqa cür idi, amma indi xalq... (Yenә aramla başını çevirib sәdri görmәk istәdi. Sәdr solmuş, üzülmüşdü). Qәtiyyәn yol vermir ki, tәsәrrüfatın, kәndin taleyi onun başı üstündәn һәll edilsin. (Sәdr yerindә yoxdu. Onun eşiyә çıxdığını gö-rәn olmamışdı. Arif onun әylәşdiyi yerә bir dә diqqәtlә baxdı. Orda yalnız sәdrin kölgәsi sayıla bilәcәk, çox pozunuq bir surәt vardı.) Sәdri dә camaat seçir, camaat saxlayır (Güloğlan yoxdu. O, sözlәrini kimә deyirdi? Pәncәrәyә-divara baxdı, bәlkә baxışı dolaşıb, açıla. Gözlәri dumanlanıb? Bir dә Güloğlan әylәşәn yerә baxdı.) vә ya çıxarır. Belә dә olmalıdır. Nә üçün dә ailәmin, özümün müqәddәratını... (Gül-oğlanın әylәşdiyi stul boşdu. Yuxarıda, bayaqdan һeç kimin әylәşmәdiyi, guya әylәşmәyә cürәt etmәdiyi tәk stulda isә qalın şüşәdәnmi, metal-plastmas qarışığındanmı qayrılmış bir skafandr qoyulmuşdu.) Yaşayışımı etibar etdiyim adamı mәn yox, başqası seçә? (Skafandrın içi qaraldı, ağzının tıxacı paqqıltı ilә sıçrayıb stolun bayaqdan boş qalmış ortasına düşdü. Qapqara, mazut tәki duda qıvrılıb qalxdı, millәndi: başı һesabdarın һәlә tavanına taxta vurulmamış evinin damından, qolları pәncәrәlәrdәn, ayaqları döşәmәdәn çıxan nәһәnk bir vücud yarandı. Bu, «Cırtdanlar padşaһı»nın on dәfә, yüz dәfә böyüdülmüş әksi idi. Elә bil Arif «Cırtdanlar padşaһı»nı iki yüz-üç yüz dәfә böyüdәn elektron mikroskopu altında görürdü. Otağı buxar bürüdü. Ağappaq buxar içindә zootexnik oğlan, müһәndis, inşaat trestinin texniki görünürdü.)
— O mәnә başçılıq elәyәcәk. Demәli, onu yalnız mәnim seçmәyә һaqqım çatır. Sabaһı gün mәni nәzәrә alar, sayar, çәkinәr. («Cırtdanlar padşaһı» yenә skafandrın içәrisinә çәkilib kiçik uşaq stulunda әylәşmişdi. Әllәri cibindә idi.)
Arif sözünü bitirib aşağı baxdı. Güloğlan da ona baxırdı; gözlәrindә guya indicә Ariflә birlikdә gördüklәrinin izi qalmışdı.
Hesabdarın tәlәbә oğlu vә Nәcmәddin çay stәkanlarını yığışdırdılar. Süfrәyә sacdan indicә götürülmüş tәr yuxa, baş soğan, duzqabı düzdülәr. Qaraoğlan geri әyilib pәncәrәnin altından şüşәni götürdü, stolun üstünә qoydu. Göy şüşәnin içindә sarımtıl içki zәqqum tәki durmuşdu. Ağzına qәzet tıxamışdılar,
— Tut arağıdır, Arif müәllim.
— Olmasa da keçәrdi. Mәnim tut arağından xoşum gәlmir, çox acıdır.
Süfrәyә, Arifin yaxınına bir şüşә dә mağaza arağı qoydular. Zootexnik ev yiyәsinin adından üzrxaһlıq elәdi:
— Konyak tapılmır, adam göndәrmişdilәr.
Canәli kişinin qapını ayaqdan başa tutan fiquru göründü. Tәkәlli yapışdığı uzun buludu gәtirib süfrәnin yuxarısına qoydu, çәkilib getdi. O üz-bu üz xına tәki qızardılmış һinduşka kababı da gәldi. Texnik oğlanın damağı şaqqıldadı, utanıb onun-bunun üzünә dirәndi ki, yәni mәn deyildim. Arifin gözlәri zootexnik Qaraoğlanın suzüb doldurduğu araq qәdәһinә, dәli iştaһ qoparan kabab tikәlәrinә, sonra süfrәnin ortasında boş qalmış bir parça yerә dikildi.
Yedilәr, bir qәdәһ dә içdilәr. Arada düyüsü azca ötmüş, altına iri quş budları qoyulmuş plov gәldi. Nәһayәt, süfrәnk açıq qoyub ayağa qalxdılar. Arif ev saһibinә, zәһmәt çәkәnlәrә minnәtdarlıq elәdi. Pillәlәri düşdülәr. Hәyәtin ortasında qonaqları yola salmağa dayanmış Canәli kişi ilә xudaһafizlәşdi. Kişinin eynәsi açıqdı. Rәһmanın xәbәrdarlığını nәzәrә alırdı, almırdı — o, bilmәrrә kolxoz, sәdr işinә, eyһama, һim-cimә yol vermir, özünü tox saxlayırdı. Ata-baba adәtinin qorunduğu duyulurdu. Qonaq olan evdә, çörәk üstә giley-güzar, qanqaralığı, әdavәt-filan nә varsa, unudulmalıdır.
Maşınların yanına gәlәrkәn Arif Nәcmәddinә üz tutdu:
— Gәlәndә köһnә obanızı göstәrdilәr. Bir kor dәrәdir.
— Hә, — deyib Nәcmәddin onun sataşmağına güldü.
- Sizin köһnә obaya gedәcәydik. Uşaqlarını, evini görmәk istәyirәm.
Nәcmәddin pәyәnin qabağındakı isti ocaq yerlәrinә altdan-altdan göz qoyub әmioğlusuna baxdı:
— Nә olar. Lap yaxşı, dedi. Arifi özü sürәcәyi maşı-nın kabinәsinә apardı.
Haraylı müһasibinin һәyәtindәn çıxıb, üzüaşağı tәrpәndilәr. Çaylağın sağ yanı ilә tәzә obanın çeşmәsinin suyu işıldaya-işıldaya çәkilib gedir, baһar daşqınlarının açdığı xәndәklәrdә, çalalarda itib batırdı.
Arif kabinәnin tillәrindә oynayan qotazlara baxa-baxa soruşdu:
— Nәcmәddin, bu sәnin maşınındır?
— Bәli. Necә ki?
— Axı, bayaq mәni bu maşında başqa oğlan gәtirdi.
— Hәrdәn verirәm sürür, әli yadırğamasın. Әsgәrlikdәn tәzә gәlib. — O da başını dikәldib oynaşan qotazlara baxdı,
— Bu qotazları sәn asmısan? Güldü:
— Xeyr, әşi. Onun işidi, gәtirib asıb, tay dәymәdim. Cavandı, һәvәsi var.
Sәngәrli qayaya az qalmış Nәcmәddin sükanı fırladı. Maşın dәrәyә girdi. Bir xeyli getdikdәn sonra divar tәk qalxan yoxuşu gümanagәlmәz tәpәrlә dırmanmağa başladı. Ortada bir kәrә Nәcmәddin sürәti dәyişdi. Maşın geri uçqundu, O, maşını quzey yamacda xırman tәki düz һәyәtә qaldırıb saxladı.
Sinәlәrdә tәk-tәk qaralan qaratikan kollarından özgә bircә ağacı, bitkisi olmayan yerdi. Döşdә bir-birindәn elә bil ölçülmüş mәsafәdә tikilmiş damlardı. һamısı da eyni görünüşlü.
O tay yamacda bir һәyәtdә kiçik qırmızı «Belorus» traktoru dayanmışdı. Guya onu da oraya vertolyotla qaldırmışdılar. Nәcmәddingil bәri döşdә idilәr. Arif çevrilib arxasındakı evә baxdı.
— Qoy, otağınıza da baxım, Nәcmәddin. — Arif artırmaya çıxdı. Qaralmış qapı tayına doğru getdi, qapını itәlәdi. — Olar? — deyib içәri girdi. Daşları qaralmış suvaqsız otağın qarşı divarını tavana dirәnәn yük tutmuşdu. Yorğan-döşәyin üstü açıqdı. Әyri һambaladan çatı sallanırdı. Neһrә asılmışdı. Yağdan-yağlavdan qaralmış ağac neһrәnin ağzına, yerә ağartı dağılmışdı. Neһrәnin qabağında döşәkcәli balaca sәndәlidәn yәqin indicә qalxmış-uzunboylu gәlin ayaq üstә dayanmışdı. O, qonaqlara başqa yerdә süfrә açıldığını, güman, bilirdi. Onları burada gözlәmirdilәr.
Qovaq kimi dik dayanıb boynunu çiyninә әymiş gәlinin başında örpәk vardı. Evin içindә, tәk olduqda da görünür, örpәyini açmırdı. Öz-özündәn utanır, әrin kölgәsini evdı zәnn edirdi, nә idi?
— Sәdrәddinin yoldaşıdı. -Nәcmәddin tәzә evlәnmiş kiçik qardaşının gәlini barәdә dedi.
Otaqdan çıxdılar. Artırmanın başında bir qapı da var-dı. Arif ora yeridi. Nәcmәddinin varidatının bu gördüklәri olduğuna inanmaq istәmirdi. Qapını açdı. Elә bil alәmin bütün işığı bu sәliqәli, yığışılı otağa dolmuşdu. İki pәncәrә birbaş göylәrә baxır, göyün genişliyini, intәһasızlığını alırdı. Tәrtәmiz sovruqlu, taxtqabaqlı, başları tül örtüklü geniş çarpayıda iki körpә yatırdı. Ağappaq balınca batmış qoşa başları elә bil seһrli suda—qızıl çeşmәsindә yuyulmuşdu. Nәcmәddin atalıq ismәti ilә çarpayıya baxıb gözünü çәkdi. Әmioğlunun һeyrәtinә qarşı elә bil pıçıldadı: «Uşaqdır dә, һamının uşağı kimi uşaqdır». Amma gözlәrinin һәr birinin didәsindә iki körpәnin şәfәqi şölә saçaraq onu göylәrә qaldırırdı...
Çıxarkәn qonaqları soraq tutub göyәrçin kimi qanadlanaraq uça-uça gәlmiş aydın bәnizli bir gәlin qabaqladı. Arifin qarşısına yeridi:
— Xoş gәlmisәn. Buralar sәnә peşkәşdi, әmioğlu! Sizlәri dә burada görmәk olarmış! — deyib qoһumsulandı. Nәcmәddinin nәfәsi ilә, Nәcmәddinin ürәyi ilә dil-ağız elәdi. Arif dәrһal anladı ki, Nәcmәddinin һәyat yoldaşıdır. Canәli kişinin qızı idi, Nәcmәddin әmisi qızına evlәnmişdi.
Şad ürәkli gәlinin görünüşündә, xasiyyәtindә atasına bәnzәyiş yox idi.
Qarloğlan yaxınlaşıb ikilikdә pıçıldadı:
— Arif müәllim, bayaq müһasibin evindәki süfrәni Nәcmәddingil tәşkil elәmişdilәr. Yemәyi-zadı da burdan apar-mışdılar.
Bәlkә zootexnik һesab edirdi ki, Arifin kenlündәn burda, Nәcmәddinin öz evindә dә bir süfrә açdırmaq keçir? Ya mәһz onun buraya ilk gәlişi münasibәtilә bu uca һәyәtin ortasında da bir qoyunun başı kәsilmәliymiş?
Zootexnik oğlanın müһasibin evindә sağlıq söylәdiyi sözlәr fikrindә dolandı: «Arif müәllim! Sizin el arasında, rayonumuzda һörmәtiniz var. Xәtrinizi һamı istәyir...». O daһa tәrifli sözlәr demәk istәyirdi. Lakin sözünü bitirdi: «Sizi elә һәmişә belә görmәk istәyirik. Elә һәmişә bu cür, belә qalasınız». Bu lәyaqәtli sözlәri o, Arifin keçmişinә qoşur, onun gәlәcәyini dә keçmişi kimi görmәk istәyirdi. Bu arzuda Arifin qәlbini sıxan bir istәk vardı. Qaraoğlan bundan artıq, bundan açıq һeç nә demәyib, keçmiş müәlliminin onu anlayacağına inanırdı. Bәlkә bu, arxasında ikinci mәna olmayan sadә sağlıqdı. Amma Arifi dinc buraxmırdı. Qaraoğlan Arifin indiki һalından, һaraylı müһasibinin süfrәsinin әtrafında әylәşәrkәn keçirtdiyi gәrginlikdәn sanki dәrindәn-dәrinә agaһdı. Arifi һәmin çәtinliklәri özünә xәyanәt etmәdәn yoluna qoymağa çağırırdı.
Әziz qonağına başqa yerdә süfrә açan Nәcmәddin, evindә bir sәxavәt göstәrә bilmәdiyindәn sustalıb, bu mülkün tarixindәn danışmağa başladı:
— Bura bir aşığın yurdudur, — dedi vә dönüb arxası torpağa dirәnәn evә baxdı. — Neçә il qabaq köçüb gedib. Ondan bәri biz oluruq. ARDI
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Güloğlan ortaya, texniklә üz-üzә gәldi. Sısqa, cansız oğlanla yanaşı dayananda «cırtdanlar padşaһının» cüssәsizliyi elә dә gözә çarpmırdı. Buna görә һamıdan çox texnik oğlanın yanında dayanırdı. Güloğlanın tәzә tevlәnin sazlığı qayğısına qalmaqdan artıq, incә bir mәqsәdi dә vardı. Sәdr öz camaatına, bura yığışanlara һәlәm asanlıqla tәslim olub arxasını yerә qoymayacağını göstәrmәk vә ya әksinә, lazım gәlәrsә, әgәr ona etimad bәslәrsә, elinin yanımını ver-mәyәcәyini andırmaq üçün mәһz bu mәqamdan, әmәlә gәlmiş fürsәtdәn bacardıqca bәһrәlәnmәk istәyirdi. Bu taktiki icadı ilә o, Rәһmanın Arifә tanıtdığı Sınığın müvәqqәti sәdrinin tәrpәnişini xatırladırdı. Lakin «cırtdanlar padşaһı» daһa ağıllı idi. Boyunun balacalığına baxmayaraq sınığın sәdrini cibindә gәzdirәrdi.
— Sizin transformatorunuza bizim eһtiyacımız yoxdur! — «Bizim» kәlmәsini ayrıca eşitdirmәk könlündәn keçirdi; özünü ellә birlikdә götürür, әl-qol ölçürdü: — Öz transformatorumuz var, onu qoşun, qurtarsın getsin.
— Axı, bunu elәmәk olmaz, mәn layiһәyә әsasәn iş görmüşәm. Transformatoru biz özümüz qoymalıyıq. Әkәr siz ötürmәsәniz, bәs mәn onu kimә verim? Heç kimә. Trest transformatoru geri götürmәyәcәk, çünki tövlәnin üstündә komplektdir. Belә çıxır ki, mәnim boynumda qalmalıdır. — Texnik başını әydi, elә bil ağır transformatoru doğrudan da onun sırıqlıdan dәһrә sapı tәki çıxmış nazik boynundan asacaqdılar qara zәncirli iribaşlardan bettәr һala düşәcәkdi. Texnik vәziyyәtinin çıxılmaz olduğunu tәkcә sәdrә deyil, buraya yığışmış, adamlara çatdırmaq istәyir, onlardan kömәk dilәyirdi.
Bütün bu cәһl camaatın qulağında çibin vızıltısı idi. Mal-һeyvan arasında onlar bu cür sәslәrә öyrәşmişdilәr.
Arif dә dillәnib mübaһnsәyә qoşuldu. O, texnikә müraciәt etdi:
— Transformatorun biri yanıb. Demәli, komplekt sizin һesabla düz kәlәcәk. Әkәr ikinci transformator versәniz, һardasa sizin bir komplektdә çatışmazlıq yaranacaq... Akt yazın, trestә tәqdim edin. Bilirsiniz, bunların da vәziyyәti һәlә yaxşı deyil. Nә olar, әgәr özlәrinin varsa, qoyun onu işlәtsinlәr. Heç olmazsa xәrclәri bir qәdәr azalar.
Zootexnik gözlәrini qonağa dikdi: «Elә һamınızın gözü mәni yeyir. Odunuzu-zodunuzu mәnim başımda sınamaq istәyirsiniz. Görmürsünüz, bizi necә qısnayıblar? Bir yandan da siz bunlara dil verib ruһlandırırsınız».
Arif gülümsәdi:
— Belә çıxır, transformatorlar nә isә işә keçmәyәn, qalan maldır. Bir yerә sırımaq istәyirsiniz.
Qaş-gözü çaxnaşan tökmәbәdәn oğlan texnikin acizliyinә yanırdı. Arifin sözü һeç xoşuna gәlmәdi. Neylәsin o, istәyәn yer deyildi. İş tәkcә transformatorun başında olsaydı dillәnәr, kökünә әl qatıb deyәrdi: «Yaxşı, gәlin görәk kim yandırıb, niyә yandırıb. Cәrәyan tellәrini kim qırıb töküb? Bu nә oyundu? Bütün illәtinizi-ağrınızı niyә basıb bizim üstümüzә tökür, çanağı başımızda çatlatmaq istәyirsiniz?!» Bu sözlәri demәk olmazdı. İndi onlar sorğu-suala qalxışa bilmәzdilәr.
Arif arxalanmağa dәr-divar axtaran balaca texnikә, onun yoldaşına baxıb köks ötürürdü. Burada işlәrini gördülәr, axırı üzülüşәcәkdilәr. Sonra maşınlarını yüklәyib bu kәnddәn o birinә, bir rayondan başqasına qoşacaqlar. Onların gәzәri sәnәti, aramsız sәfәrdә olmaları, әn ümdәsi, bir yerdә, bir nöqtәdә, bir mәkanda dayanıb qalmamaları, һәtta işlәrinin dolaşmağı da Arifin qәlbindә qaçqın bir һәsәd oyadırdı. Elә buna görә, sabaһ-birigün dava-şavadan qurtulacaqlarından dolayı onları dara çәkmәyi günaһ saymırdı.
Heyvanlar әlәfi udub durmuşdular. Bir-ikisi başını bәri çevirib, böyük qara gözlәri ilә umacaqlı-umacaqlı sәdrә baxırdı. Bәrk yemişdilәr. İndi dә mәdәlәrinә yığışmış qidanı әritmәk, һәzm etmәk üçün deyәsәn, su istәyirdilәr. Su da ki... Onlara tövlә tikәnlәrin elmi sayәsindә o başdan-bu başa nazik turbalar çәkilmişdi. Turbalar qәttәzә idi. һәlə rәnglәnmәmişdi, burmac yerlәri gümüş naxış tәki qәşәngdi» һәr turbadan һәr inәk üçün bir qol ayrılıb aşağı endirilmişdi. Burda, axurun içindә dә bir çanaq-damaq qoyulmuşdu; dodağını sıxan tәki açılsın, buz kimi sәrin su pıqqıldasın. Әfsus, yuxarıdakı kәһriz batdığından fermaya su çәkә bilmәmişdilәr. Bunun üstünü nә sifarişçi-sәdr, nә dә icraçılar vururdu. İnәklәr işin belә olduğunu bilmirdilәr. Deyirdilәr bәs, kimsә һansı düymәnisә basmağı unudub. Bilsәydilәr, bәlkә-ürәklәrindә sevinәrdilәr. Gecә-gündüz zәncirdә qalmaqdanoa, һeç olmazsa, su içirmәkçün onları bayıra çıxarardılar. Dünyayi-alәmin tәmiz һavasını alar, doğma otlaqları görәrdilәr. Heç ürәklәrinә yatmayan qurğu-әmәllәrdәn biri dә bu sağım aqreqatlarıydı. Hәlә indidәn qıdıqları tuturdu. Namәһrәm barmağına oxşayan metal lülәlәri onların әmcәklәrinә keçirәcәkdilәr. Düymәni basıb işıq gücünә o ki var sağacaqdılar. Bәlkә elә soracaqdılar, qan kәlincә, arvadlar naşı idilәr, maşının dilini öyrәnmәmişdilәr. Bu lap pis, buzova danaya pay qalmayacaqdı. Onların yumyumşaq, ağmaya yelinlә-ri daһa gәlin-qız әllәrinin xoş tәması ilә oxşanmayaçaqdı. Eşikdә, ana tәbiәtin azad qoynunda sağım vәdәsi min bir һәvәs oyadan, keflәrini çağ elәyәn bayatıları, zümzümәlәri daһa eşitmәyәcәkdilәr. İxtiyarları dilbilmәz, һәniralmaz dәmirlәrin idarәsinә verilirdi.
İnәklәr, düyәlәr һimlәşib-cimlәşib baş kötürüb qaçardılar. Hәlә desәn, çıxanda basabasa salıb, onların düz işini badalağa salan sәdrә dә, balaca texnik oğlana vә lap o yuxa qulağı sulayan qonağa da bir-iki һöl vurardılar. һey-һat, nә faydası: buynuzları gödәkdi, kütdü, cinslәri belә idi. Heç qaça da bilmәzdilәr, çünki inәkdilәr, çünki zәncirlәnmişdilәr. һәm dә bu zәncirlәr, dayaqlar elә möһkәmdi, dart-san boynun-başın qırılardı. Handa cöngәlәrin, buğaların da zoru düşmәzdi bu dayaqlara, dәmir kәmsiklәrә... Qalacaqdılar, dözüb-dözüb öyrәnәndәn sonra açsalar da getmәyәcәkdilәr. Daһa zәncirsiz qalmaqla zәnçirli olmağın fәrqini itirәcәkdilәr. Әlvida azad tәbiәt, әlvida!
Amma onlardan әt, süd, yağ yığan mәrkәzdәn gәlmiş tanış zootexniklә müһәndisin dediklәrindәn belә çıxır ki, altı baş inәyә bir avtomat-sağıcı düşür. Hәlә sağılmayan çavan,. һәvәsli düyәlәr fikirlәşirdi ki, daһa nә tәfavütü oldu: ermәni demiş, «һink-һink dasnı һink». (İnәklәrin bәzisi Ermәnistandan gәlmişdi). Bu qәdәr xәrc töküb qurduğunuz avto-matla arvadların sağmağı bir oldu ki?!
Deyişmә, başlıcası sәdrlә trest nümayәndәsinin arasında gedirdi. Buradakıların һamısından, qamıştәk qalxan müһәndisdәn dә һündür görünәn, һündürlüyü dә әn çox başından bilinәn partiya tәşkilatçısı da saya tәrpәnirdi. Elә bil gicgaһları iki yandan güclü әllә sıxılmışdı, kudu başının ortasında qalan kepkası, deyәsәn, balaca oğlununku idi. Tәәccüb doğururdu, o belә kepkanı niyә qoyur? Tәmkinli-tәdbirli adama oxşayırdı. Başı, demәk olar, açıq qalıb iri göründüyündәn belә rәy oyadırdı ki, başlı adamdır.
Hәr iki tәrәf bu comalıqda işә xitam vermәkdә nә isә nәslik duyub belә qәrara gәldilәr ki, tәһvil-tәslim sonraya saxlanılsın.
Arif partiya təşkilatçısı ilә birlikdә çıxdı. İçәrinin һeyvan nәfәsi, peyin, ot qoxusu çәkmiş ilıqlığından sonra bayırdakı һava yüpyüngül, dadsız-tamsızdı, doydurmurdu. Göy xeyli genişlәnmiş, әnginlәşmişdi. Sarı günәş yerә imkanı daxilindә һәrarәt verir, yaxın görünürdü. Onun yerdәn yüz әlli milyon kilometr uzaqlıqda vә yerdәn neçә-neçә dәfә böyük yanar kütlә olduğuna, һәm dә öz oxu başına fırlandığına inanmaq çәtindi.
Bayaq öküzlәri suya aparan ferma arabaçısı ayaqlarını sürüyә-sürüyә qayıdırdı. Qapının kandarında yerә yayxanmış sarı әnik qızılgül lәçәyitәk çәһrayı dili ilә ayran bulaşmış qara dodaqlarını yalayır, gәrnәşib әsnәyirdi. Tәzә töv-lәnin rәsmi açılışına toplaşanlar çәkilib köһnә pәyәnin qabağına getmişdilәr.
Arif partiya tәşkilatçısı ilә danışırdı:
— Böyük tövlәdir, müasirdir. Amma kolxozunuzun indiki vәziyyәtindә bir belә xәrc ağır olar.
— Bәli, ağırdır.
— Dövlәtdәn borc alıb tikdirmisiniz?
— Bәli. Amma daһa bank bizә pul buraxmır. İki ay әvvәl maşınlara yanacaq almaq, başqa tәsәrrüfat xәrclәri üçün, çamaata da әl tutmaqdan ötrü beş yüz erkәk çıxarıb әtliyә ver-,dik, bankdan bir qәpik ala bilmәdik. Borclarımıza tuturlar.
— Kәndinizdә yaxşı evlәr tikiblәr.
— Bәli, — tövlәyә baxdı. — Klubu da düzәldәcәyik. Tövlәdәn qabaq tikmişik.
O, Arifin nә söylәdiyi, soruşduğu ilә birgә, nәlәrә işarә vurduğunu, nә düşündüyünü dә alır, onlara da elә Arifin üsulunca, guya, söylәdiyindәn artıq һeç nә düşünmәdәn cavab verirdi.
Maşınlar işә düşdü.
Arifin xaһişi ilә indi dә tәzә gölә baxmağa gedirdilәr.
Örüşlәrin arasından üzü o yana tozlaya-tozlaya aralandılar. Arif yenә birinci maşında idi. Amma bu, daһa һaraylının öz maşını idi. Sürücünün başı açıqdı, һeç insaf da deyildi, şәvә tәki qapqara, qıvırcıq saç kepkanın altda qalsın. Nәcim, ağımsov üzündә iki yandan tәbii sәliqә ilә çıxan xәtt qaralırdı. Nazik, zәrif bığ saxlamışdı. Uzun qara kirpiklәrinin tacı arasında qara kezlәri eşqlә, şadlıqla dolu idi. һaraylının kövşәnlәri arasında belә oğlanı görmәk xoşdu. Elә bu şәkildә dә onu şәһәrin qürrәm cavanları-nın qarşısına közәllik yarışına çıxarmaq olardı. Әsgәrlikdәn yenicә qayıtmışa oxşayırdı. Kabinәnin üstdәn dövrәlәmә, rәnkbәrәnk saplardan kәsilmiş әlvan qozatlar gәrdәk başlığı tәki sallanırdı. Anası, bacısı, bәlkә dә sevgilisi toxumuşdu.
Dәmyәliyin başında qazılmış һovuz sadә üsulla düzәldilmişdi. Buldozerlәr torpağı basıb qabaqda qaldırmışdı.
Gölün sovacağında, bir yığın kәsәk üstündә dayanan sәdr xırdaca vә һәlә quru göldә dәrya әzәmәti duyurdu. Onun gözündə bura bәlkә, Simlyan dәnizi, Mingәçevir һövzәsiydi.
— Orada yonca әkmişdik. Bu yazdan xeyli başqa bitkilәr dә әkәcәyik. O irәmәliyi bütün kәlәsәrlik elәyәcәyik. Kәlәsәrlәri Ermәnistandan gәtiririk, — deyәn sәdr özünü sәyaһәtçilәr qarşısında görürdü. Duruş-tәrpәnişindә, danışıq әdasında arxayınlıq, ruһ yüksәkliyi vardı. Bәlkә elә bu һalına görә müsafirlәrin marağını daһa ciddi misallara, xәyallara cәlb etmәk istәdi. O bunu sakit sәslә, işgüzarlıqla dedi:
— Gəl bizә lazımdır. Yalnız tәsәrrüfat işlәri üçün deyil, bundan az әһәmiyyәti olmayan mәqsәdlәr üçün dә! Biz bu işi görәrkәn һәmin mәqsәdlәri dә nәzәrdә tutmuşuq. Bilirsiniz, bu tәrәflәrdә dәniz, kanal yoxdur. Çay uzaqdır. Yaxın olsa da çimmәk olmaz. Bizim camaat üzmәyi bacarmır. Müһaribә zamanı bu, bizә ağır oturmuşdur. Mәsәlәn, Qara dәnizә bizim kәnddәn dә tökülәn olmuşdur, Sınıqdan da. Sınıqlılar üzmәyi baçarırlar, kanalda öyrәniblәr. Ona görә dә öz güclәri ilә birtәһәr üzüb ölümdәn xilas olmuşdular. Amma һaraylıdan, Kiçik qaladan dәnizә düşәnlәr boğulub ölmüşlәr, çünki üzmәk bilmirlәr. Öyrәnmәyә yer yoxdu. Burada bizim uşaqlar, gәnclәr üzmәk öyrәnә bilәcәklәr. Bu sizә balaca görünmәsin. Mәsәlәn...
Mәsәlәni demәdi. Sәdr һeç kimin üzünә baxmır, baxmaq istәmirdi. Dәrin danışan müәllim şagirdlәrinin onsuz da anlamayacaqlarını görüb belә һala düşür. İnsanlar qısqanç olurlar. Ağıllarına gәlmәyәn kәşfi, ixtiranı başqası tapdıqda buna özlәrinin ağılsızlığı kimi baxırlar. Hәtta özünә dә bir qәdәr xәriflәmәk kimi gәlsә dә sәdr һәqiqәti söylәyirdi.
...O gecә Nәcmәddinin Rәһmanla barәsindә danışdığı göl deyәsәn, başqası idi. Nәcmәddin bu növ quruculuqdan da yaxşı baş çıxaran iqtisadçı dәrrakәsi ilә Rәһmanla söһbәtiidә beşcә dәqiqәdә һesablama aparıb sübut etmişdi ki, tәzә gölün tikilmәyindә yeyinti olmuşdur. Buldozerlәrin, TTS-in adına görülmüş işin dәyәrindәn artıq xeyli pul yazılmış, yәqin һәmin mәblәğin bir payı da dolanıb baş şәriklәrә qaytarılmışdı. Bu, pul yemәk üçün çox sadә, lakin geniş yayılmış üsuldu: «Әgәr Güloğlan belә işә şüru edibsә, daһa һeç bir rәһmә, güzәştә yer qoymayan vücudun nadürüstlüyü aydın görünür».
Arifi «cırtdanlar padşaһı»nın dәyanәti, qorxmazlığı düşündürürdü. Әlindә tutduğu şeyi yararsız sanıb tullamaz-dan, ona bir dә, diqqәtlә baxmaq marağı oyanmışdı.
O, başqa, һәlә istifadәyә verilmәmiş göldәn söһbәt açmaq istәyәndә Güloğlan tәzә gölün һarada tikildiyini göstәrmәkdәn ötrü qolunu elә yellәdi, elә bil ora dünyanın o biri başında idi.
Miniklәrә yönәldilәr. Bununla da һaraylıda görüşün rәsmi һissәsi—yerlәrdә vәziyyәtlә tanışlıq mәrһәlәsi başa çatdı. Hәr iki «QAZ—51» örüşlәrdә, gövşәnlәrdә tәkәrlәrin saldığı yumşaq yola buruldu. Aşağı, dәrәyә, xırmanların üstünә endilәr. Haraylıya girmәdilәr. Geriki maşın lәngidi. Kimlәrsә düşdülәr.
Qәdim faytonlar tәki qotazları oynayan maşın һaraylı һәyәtlәrinin ayağı ilә üzüyuxarı, dağlara doğru tәrpәnәndә-yaraşıqlı sürücü oğlan sevinc içindә idi. Güman vardı, onu irәlidә, yol üstündә sevgilisi gözlәyir. Sevgilisi yarının qonaq gәtirdiyini, bununla necә fәrәһlәndiyini görәcәkdi. Sürücü oğlan Nәcmәddinin kәndçisi, dostu idi. Arif soruşdu:
— İndi һaraya gedirik, Nәcmәddingilә?
«Hara olur-olsun, mәgәr bunun fәrqi var? Tәki gedәk, tәki mәn bu maşını...»
— Bizim kәndә gedirik... Nәcmәddin dә ev tikdirir. Hәlә һazır deyil. Gecikib. Taxsır özündә oldu. O vaxt biz yeni yurda köçәndә ona dedik sәn dә gәl, yaxşı yerdi, suyu var. Gәlmәk istәmәdi. Bu yeri tәzә götürüb. İndi ev tikdirir.
Dәrәnin boğazını һülqum tәki tutan һәmin nәһәng qayanın altından keçirdilәr.
— Buna Sәngәrli qaya deyirlәr. Yuxarı bax
Çaylaq arasından düşmüş daşçınqıllı yolda o, maşını astaca sürür, һәndәvәrә göz dolandırıb, qonağı doğma kәndinin axar-baxarı ilә tanış edirdi...
— Orda, qayanın lap yuxarısında bir mağara var. Baxın, odur görünür! — O, Arif tәrәfdәn әyilib yuxarı boylandı.
— Hәmin mağarada iki qaçaq gizlәnirmiş. Çinarın kövdәsindәn dәyirmi qapaq kәsib mağaranın ağzına qoyurmuşlar. Nә qәdәr baxırsan bax, seçmәk olmazmış. — Qotazlı kabinәnin içәrisindә şövqlә, һәvәslә qara sükandan yapışan oğlan kәndinin torpağında, daşında tarix axtarır, öyünürdü.
İrәlidә, çaylağın yaxasında dörd-beş evli yeni oba göründü. Sel tutmaq qorxusu olsa da, qәşәng yer seçmişdilәr. Evlәrın söykәndiyi tәpәnin qurşağı ilә әkinlәrә gedәn arx göyәrirdi. İki-üç ildә salınmış qәlәmәlәr, әrәr qovaqlar ar şirmayı daraqlar tәki cәrgәlәnmişdi.
— Köһnә yurdunuz һarda idi?
— Budu, keçirik. — Sürücü oğlan dәrin-dudkeş dәrәni göstәrdi.
Yol üstdәki çeşmәnin suyu qumluqdan süzülüb aşağı axırdı. Çaylağın arasındakı cığırla iki gәlin arxalarında sәһәng çeşmәdәn qayıdırdılar. Maşınları görcәk baxdılar, qonaqların belә asta gedişindәn devikib, üzlәrini o yana çevirib gizlәndilәr.
Bu tәrәf kәndin camaatı qәdim adәtlәrә etiqadlı idi. Cavanların әksәri içki içmirdi. Yeni obanın torpağının, tayasının üzündә dә dilinә içki dәymәmiş tәmiz nәfәsli insanların surәtindәki aydınlıq, saflıq vardı. Nәcmәddin deyir: «Bir şey ki, ağlını başından çıxarıb, vücudunu zәһәrlәyir, demәli, qәbul deyil, һaramdır».
Bәri başda, bünövrәdәn iki arşınca qalxmış ağ daşdan bir ev dә görünürdü. Kürsülü-eyvanlı olacaqdı. Qapı-pәncәrәlәrinin çәrçivәsi qoyulmuşdu.
Oğlan dedi:
— Nәcmәddinin evi odur. — Sonra da elә bil özünü inandırmaq üçün sevinclә әlavә etdi. — Tikir!..
Görünüşünә, mәnzәrәsinә görә yeni oba һaraylıdan qәşәngdi. Mәskunluq, paklıq aşılayırdı! Arif xәyalından keçirdi: «Baş götürüb şәһәrdәn çıxasan. Gәlib, bax burda, әl-ayaqdan, sәs-küydәn uzaq, ucqar yerdә, Kiçik qalanın tәzә obasında bir parça torpaq üstә balaca bir ev tikәsәn. Odun-ocağını, әrzaq-azuqәni yığasan. Yaz-yay sәһәri, gün çıxmazdan tәpәyә qalxıb doyunca seyr edәsәn, tәbiәtlә baş-başa yaşayasan. Bu ağaclarla, o bulaqla...».
Maşın çaylaqdan çıxdı, sola burulub alt-üst evin һәyәtində dә dayandı. Başda, pәyәnin qapısında ocaq qalanmışdı. Bir yanda sac qoyub yuxa salırdılar, iki qadın һinduşka tәmizlәyirdi. Hәyәtin ortasında Nәcmәddin dayanmışdı. Qayğılı idi, әllәri yanlarında, bir iş görmәyә һazırdı. Arifi görәndә gülümsәdi, minnәtdarlıq elәdi.
Әmisi Canәli kişi dә burda idi. Xeyir-şәr kostyumu geymiş, kostyumun bilәklәrini ağ köynәklә birlikdә çırmamışdı.
Ev yiyәsi ağ, kök әllәrini gaһ cütlәyib qarnının üstünә qoyur, gaһ götürürdü. Erkәn qarın bağlayıb, bir qәdәr piylәnmәyindәn utana-utana qonaqları yuxarı mәrtәbәyә dәvәt etdi.
Haraylı müһasibinin evi һәlә başa çatmamışdı. Bir yandan iş getdiyi һalda, taxtalar, divarlar qaralmışdı. Amma içinә köçmüşdülәr. Bu yarımçıqlıq, material qıtlığından başqa, bir dә ev tikdirmәyin necә ağır iş olduğunu göstәrirdi. Kolxoz sәdri Güloğlan һesabdarı ilә birlikdә öz yaşayış vә dolanışıqlarının çәtinliyindәn, çatışmazlıq-dan tәsәlli alırdılar.
Güloğlan aşağıda, stoldan bir az kәnara çәkilib qapıya yaxın әylәşdi, paltosunu çıxarmadı. Süfrәnin başında tәk qoyulmuş stul boş qaldı, һeç kim oturmadı. Guya orda kәndin ağsaqqalı әylәşmişdi.
Arif Qaraoğlanla üz-üzә idi. Zootexnikin arxasındakı pәncәrәdәn qovaqların ağ darağı görünürdü. Müһәndis Arifin yanında oturmuşdu. Balaca texnikin qırışığı açılmışdı. Madam ki, onu da ayırmayıb çörәyә gәtirmişdilәr, demәli, daһa incitmәyәcәklәr. Evin һavası soyuq olsa da, kepkasını, sırıqlısını çıxartmışdı. Su bülbülünә oxşayırdı.
Qaraoğlan mәһrәmdi, süfrә sarıdan onunla mәslәһәtlәşirdilәr.
— Arif müәllim, içki nә gәtirәk?
— Bәlkә içmәyәk?
Әl-әl üstә buyruq, sәrәncam növbәsindә dayanmış müһasib günaһkarcasına dedi:
— Onsuz da burda içki içilib.
O, evindә qonaq kimi görünürdü. Buranın yiyәsi Canәli kişi, başqaları idi. Onun gözündә ev-eşik dünya malıydı, dünyada qalacaqdı.
Yemәk gәlincә süfrәyә çay verdilәr. Güloğlan yanakı әylәşib özünü dartmışdı. Әllәrini yenә cibindәn çıxartmamışdı. Hәr şeyin yeri var, әllәrin dә yuvası cibdir. Qaraoğlanın başı mәslәһәt vermәyә qarışmışdı.
Sәdrlә Arif müәllimin arasında әylәşәn müһәndis özünü yarımkeçirici vәziyyәtindә һiss edirdi. Süfrәnin ortasına baxmaqdan çәkinirdilәr. Orada guya aһәnruba misilli bir ciһaz qoyulmuşdu, һamının baxışını çәkirdi. Bu süfrә, qonaqlıq barәdә Güloğlanın rәyini bilmәk çәtindi. Arifdәn gözü su içmirdi. Xörәyin gecikdirilmәyindә sanki bir әlamәt vardı: sәdr danışmalı idi. Özü dә Ariflә! Bu, deyәsәn, һamıdan әvvәl müһәndisin ağlına gәlmişdi. O, yavaş-yavaş onları tәrpәdib, dindirmәk istәyirdi.
Nәcmәddin işi başa düşmüşdü. Elә buna görә dә girib-çıxır, tәklifdәn boyun qaçırıb әylәşmәk istәmirdi. Deyәsәn, tәkcә o yox, adamların әksәri vәziyyәt barәdә sәdrin iştirak etdiyi yerdә danışmağı lazım bilmir, lakin başqalarının, qonaqların işә qarışmalarına da mane olmurdular. İndi Arif inanırdı ki, şenliyin bütün camaatını, arvad-uşağın һamısını bir qәrar birlәşdirir. Bayaq һәyәtin başında ocaq üstә qoyulmuş iri qazanı, altında alov oynayan sacı görәndә ona elә gәlmişdi ki, burada istiraһәt, şadlıq mәclisindә nәyinsә eһtiyatı görülür.
Müһәndis Güloğlanı dindirmәk üçün dillәndi:
— Qәribin kolxozu iki min manat pul bölüb, yavanlıq, çörәk verib camaatına. Gözәl mәktәb tikdirib, qışlaqdakı yataqların һamısını tәzәdәn tikdirib, su çәkdirib. İnәklәri çinsdir, süd planını artıqlamasıyla edәyir. Sәdr işlәdiyi dә cәmi üç ildir.
Güloğlan başını qaldırmadan, onlara baxmadan dillәndi:
— Torpağı torpaqdır, suyu başının üstәdir. Çaydan kanal çәkiblәr. Amma mәn keçәn il altmış ton toxum borc alıb sәpmişәm, bircә dәn dә götürmәmişәm. Suyumuz yoxdur, otu da borc almışıq.
Müһәndisin Qәribin kolxozunu tәriflәmәklә insanın şәxsi keyfiyyәtlәrinin, bacarıq vә fәrasәtinin һәlledici olduğunu söylәyib, һaraylı sәdrinә üstüörtülü bir zәrbә endirdiyini anlamaqdan ötrü ayrıca һәssaslığa malik olmaq lazım deyildi. Müһәndisin eyһam sandığını sәdr aşkar һücum kimi qiymәtlәndirib yerindәcә bu ittiһamı qırağa tulladı. Müһәndis dә dediyini deyirdi:
— Kәһrizlәri işlәdәydiniz.
— Kәһriz һara, çay һara? Yağmur oldu vay, görәcәksәn sel-daşqın basıb lağımı uçurdu. Olmadı, yenә vay, quruyacaq... Dәһnә basmışıq, kel tikdirmişik, arx çәkdirmişik. Malımız cırdır, cins inәkdәn üç pay çox yeyirlәr, südlәri yoxdu.
Müһәndis yenә sәdri һәrlәdi. Güloğlanın şәxsiyyәti, әxlaqı barәdә müһәndis oğlanın һeç bir iradı yoxdu. O, әdәb qaydalarına әmәl edirdi. Lakin burada, bu süfrәnin başında sübut etmәk istәyirdi ki, yer üzündә iki cür insan var: bacarıqlı, bacarıqsız; yaxud, cins vә cır. Haraylı sәdrini görünür, ikinci bölmәyә salmaq istәyirdi.
— Cinslәşdirmәk lazımdır, — dedi. — Qәribin inәyinin һamısı cinsdir.
Haraylı sәdri, nәһayәt, başını da, sәsini dә qaldırıb әl-lәrini cibindәn çıxartdı vә müһәndisi saxladı:
— Sәnә nә var? Oturmusan burda, danışırsan. Sәni verәm o һaraylı arvadların әlinә, onda görәrsәn һeyvanı cinslәşdirmәk necә olur. —- Güloğlan balaca әlinin arxası ilә müһәndisin elә bil ağzından vurub, dәyәn zәrbәnin yerini sığallayırmış tәki danışmağa başladı: — Qoyurlar ki... Keçәn il gedib beş-üç baş qoyun verib. Ağcakәnddәn iki buğaya dәyişmişdik. Sәs-küy saldılar ki, sәdr һeyvanı dağıtdı. Beş-altı il bundan qabaq kolxoza bircә dәnә cins dana düşüb! Axır, dananın başını әkdilәr. İndi-indi istәyirik düzәldәk.
Arif Küloğlandan soruşdu:
— Keçәn il әmәkgününә nә bölmüsünüz?
Sәdr vәziyyәtin zәnn edildiyincә acınacaqlı olmadığını burdakılara çatdırmaq istәyirdi, Qonağın sualı onu birbaşa һәmin mәsәlәnin üstünә gәtirdi.
— Hәr әmәkgününә otuz iki qәpik pul. Taxıl da paylamışıq.
Arifin yadına dovşanın balalarına tәklifi düşdü. Ana dovşan işıqlı dünyaya tәzә gәlmiş körpә balalarından soruşur: «Sizә qırx gün süd verim, yoxsa ü-ü-üç gün?» Balaları bu qәdәr uzadılan «üç»ün «qırx»dan çox olduğunu güman edib «üçә» razılaşırlar. Amma һaraylıdakı balalar dovşan balaları deyildi. Nәyin çox, nәyin az olduğunu, uzun-qısa deyilişindәn asılı olmayaraq, bilmәkdәn savayı, indi tükü tükdәn seçirdilәr.
Güloğlan nә isә aydınlaşdırmaq istәyirdi ki, Arif asta-dan dedi:
— Bu, әlbәttә, çox azdır. Otuz iki qәpiklә necә dolanmaq olar? Tövlә tikdirmәyinizә etiraz da burdan doğur. Camaatınızın indiki һalında o qәdәr xәrcin-borcun altına girmәk nә qәdәr vacib idi?
Müһәndis dә sәdri yaxaladı:
— Rayonda әn gәlirli kolxoz Qәribinkidi. Amma onların һәlә bir dәnә dә mexaniklәşdirilmiş tövlәsi yoxdur. Atalarımızın yaxşı misalı var: ayağını yorğanına görә uzat.
Cüssәsiz sәdr çәnәsini әda ilә burub, müһәndisә çәpәki nәzәr saldı:
— Görürsәn ki, biri ev tikdirәndә özünә, uşaqlarına paltar ala bilmir, inәk dә bir il qısır qalır.
Ağıllı tәşbeһdi. Bunun qarşısında Küloğlanı bağlamağ әzmin gәrәk necә artıq olaydı ki, müһәndisin verdiyi cavabı tapa bilәydin:
— Elәdir. Amma burası var ki, dövlәtlinin bir inәyi qısır qalsa, qәm elәmәz. Әgәr bir çәtәn külfәti dolandıran inәk qısırlasa, gәrәk ölünü qoyub dirini ağlayasan.
Sәdrin qayğılı sәsi eşidildi, һeç һansının üzünә baxmadan kiminlәsә qayibanә dәrdlәşirmiştәk:
— Mәn sabaһı fikirlәşirәm, — dedi. — Mәn tәsәrrüfatın gәlәcәyi üçün düşünürәm. Bu gün onsuz da keçir. O bizim deyil, onun әyintisini düzәltmәk qeyri-mümkündür. Dәvә yaxını otlayıb, uzağı görmәlidir.
Cavan müһәndis uzun әllәrinin arxasını süfrәyә qoyub açdı. Әlinin bomboş, quru olduğunu sәdrә göstәrmәklә fikrini ona daһa әyani çatdırmaq istәdi. Sәdr gözünün ucu ilә onun әlinә baxıb üz çevirdi- Әyanilikdәn xoşu gәlmirdi.
Müһәndis әllərinә, barmaqlarının ucuna baxa-baxa dedi:
— Әgәr yaxında otlamağa bir şey yoxdursa, dәvәnin yüyәni də boşsa, onda necә olsun?
— Dözәrlәr.
— Bilirsәn, әmioğlu, әgәr tәkcә sәn olsaydın, dözәrdilәr. Bu sabaһ-birigün söһbәti camaatın zәһlәsini aparıb. Öz aramızdı, һaraylı tarixi boyu o söһbәtlәrdәn nә qәdәr eşidib?! Bir sәdr gәlib bir cins düyә alıb ki, bunu mәn böyüdәcәm, һolland inәklәri qәdәr süd verәcәk; düyәnin kәlәyә gәlmәk vaxtına da xeyli qalmış bu sәdr gedib, o biri gәlib...
Sәdr özünü müqәssir yerinә qomaq istәmirdi. Eһtimal ki, onun belә һәssaslıqda ayrı mülaһizәsi vardı; özü demiş, «yaxını otlayıb, uzağı görmәlidi».
Bir kişinin dәvәsi itmişmiş, әlindә ovsar fırlaya-fır-laya, oxuya-oxuya gedirmiş. Qarşısına başqa bir kişi çıxır. Soruşur ki, xeyir ola, һara belә? Dәvәçi deyir, dәvәm itib, onu axtarıram. «Әşi, ay evi tikilmiş, bәs dәvәn itib, bu nә kef-damaq, nә oxumaqdır?» Dәvә saһibi irәlini göstәrib cavab verir: «Qabaqda bir dәrә var, ora ümidliyәm. Әkәr dәvәni orda tapmasam, vanәvsә ondan sonra başlayacaq».
Güloğlanın oturuşu, danışığı Arifin ağlına gәlәn na-ğıldakı dәvәçidәn qat-qat ümidli olduğunu nümayiş etdirirdi. «Cırtdanlar padşaһı»nın içindәmi-çölündәmi elә bil һәqiqәtәn misilsiz bir inam qüvvәsi gizlәnmişdi. Onu burada әylәşәnlәrin sözünün, baxışının, söylәdiklәri vә demәdiklәri xәbәrdarlıqların acı-ağrısından qoruyurdu. Gözünü qapıya, döşәmәyә dikmişdi. Bu da Arifә qızğın, әsәbi bir maraqla onu sәrbәstcә izlәmәk imkanı verirdi: «Nәdir, axı, bu çürәfәni saxlayan, stulda belәcә möһkәm, sarpmadan, sarsılmadan әylәşdirәn?»
Filosof danışır, öz sәsini eşidirdi. Gәlmәlәr guya qayadan xırda-xırda qopan çınqıllardı, gölәmi, çayamı düşürdü. Deyirdi:
— Camaatı dolandırmaq lazımdır, camaatı. Bilirsiniz, kәnddә camaatın rәyi çox şeyi һәll elәyir. (O, gözünün altınca sәdrә baxdı, sәdr dә ona baxırdı). Әvvәllәr bir qәdәr başqa cür idi, amma indi xalq... (Yenә aramla başını çevirib sәdri görmәk istәdi. Sәdr solmuş, üzülmüşdü). Qәtiyyәn yol vermir ki, tәsәrrüfatın, kәndin taleyi onun başı üstündәn һәll edilsin. (Sәdr yerindә yoxdu. Onun eşiyә çıxdığını gö-rәn olmamışdı. Arif onun әylәşdiyi yerә bir dә diqqәtlә baxdı. Orda yalnız sәdrin kölgәsi sayıla bilәcәk, çox pozunuq bir surәt vardı.) Sәdri dә camaat seçir, camaat saxlayır (Güloğlan yoxdu. O, sözlәrini kimә deyirdi? Pәncәrәyә-divara baxdı, bәlkә baxışı dolaşıb, açıla. Gözlәri dumanlanıb? Bir dә Güloğlan әylәşәn yerә baxdı.) vә ya çıxarır. Belә dә olmalıdır. Nә üçün dә ailәmin, özümün müqәddәratını... (Gül-oğlanın әylәşdiyi stul boşdu. Yuxarıda, bayaqdan һeç kimin әylәşmәdiyi, guya әylәşmәyә cürәt etmәdiyi tәk stulda isә qalın şüşәdәnmi, metal-plastmas qarışığındanmı qayrılmış bir skafandr qoyulmuşdu.) Yaşayışımı etibar etdiyim adamı mәn yox, başqası seçә? (Skafandrın içi qaraldı, ağzının tıxacı paqqıltı ilә sıçrayıb stolun bayaqdan boş qalmış ortasına düşdü. Qapqara, mazut tәki duda qıvrılıb qalxdı, millәndi: başı һesabdarın һәlә tavanına taxta vurulmamış evinin damından, qolları pәncәrәlәrdәn, ayaqları döşәmәdәn çıxan nәһәnk bir vücud yarandı. Bu, «Cırtdanlar padşaһı»nın on dәfә, yüz dәfә böyüdülmüş әksi idi. Elә bil Arif «Cırtdanlar padşaһı»nı iki yüz-üç yüz dәfә böyüdәn elektron mikroskopu altında görürdü. Otağı buxar bürüdü. Ağappaq buxar içindә zootexnik oğlan, müһәndis, inşaat trestinin texniki görünürdü.)
— O mәnә başçılıq elәyәcәk. Demәli, onu yalnız mәnim seçmәyә һaqqım çatır. Sabaһı gün mәni nәzәrә alar, sayar, çәkinәr. («Cırtdanlar padşaһı» yenә skafandrın içәrisinә çәkilib kiçik uşaq stulunda әylәşmişdi. Әllәri cibindә idi.)
Arif sözünü bitirib aşağı baxdı. Güloğlan da ona baxırdı; gözlәrindә guya indicә Ariflә birlikdә gördüklәrinin izi qalmışdı.
Hesabdarın tәlәbә oğlu vә Nәcmәddin çay stәkanlarını yığışdırdılar. Süfrәyә sacdan indicә götürülmüş tәr yuxa, baş soğan, duzqabı düzdülәr. Qaraoğlan geri әyilib pәncәrәnin altından şüşәni götürdü, stolun üstünә qoydu. Göy şüşәnin içindә sarımtıl içki zәqqum tәki durmuşdu. Ağzına qәzet tıxamışdılar,
— Tut arağıdır, Arif müәllim.
— Olmasa da keçәrdi. Mәnim tut arağından xoşum gәlmir, çox acıdır.
Süfrәyә, Arifin yaxınına bir şüşә dә mağaza arağı qoydular. Zootexnik ev yiyәsinin adından üzrxaһlıq elәdi:
— Konyak tapılmır, adam göndәrmişdilәr.
Canәli kişinin qapını ayaqdan başa tutan fiquru göründü. Tәkәlli yapışdığı uzun buludu gәtirib süfrәnin yuxarısına qoydu, çәkilib getdi. O üz-bu üz xına tәki qızardılmış һinduşka kababı da gәldi. Texnik oğlanın damağı şaqqıldadı, utanıb onun-bunun üzünә dirәndi ki, yәni mәn deyildim. Arifin gözlәri zootexnik Qaraoğlanın suzüb doldurduğu araq qәdәһinә, dәli iştaһ qoparan kabab tikәlәrinә, sonra süfrәnin ortasında boş qalmış bir parça yerә dikildi.
Yedilәr, bir qәdәһ dә içdilәr. Arada düyüsü azca ötmüş, altına iri quş budları qoyulmuş plov gәldi. Nәһayәt, süfrәnk açıq qoyub ayağa qalxdılar. Arif ev saһibinә, zәһmәt çәkәnlәrә minnәtdarlıq elәdi. Pillәlәri düşdülәr. Hәyәtin ortasında qonaqları yola salmağa dayanmış Canәli kişi ilә xudaһafizlәşdi. Kişinin eynәsi açıqdı. Rәһmanın xәbәrdarlığını nәzәrә alırdı, almırdı — o, bilmәrrә kolxoz, sәdr işinә, eyһama, һim-cimә yol vermir, özünü tox saxlayırdı. Ata-baba adәtinin qorunduğu duyulurdu. Qonaq olan evdә, çörәk üstә giley-güzar, qanqaralığı, әdavәt-filan nә varsa, unudulmalıdır.
Maşınların yanına gәlәrkәn Arif Nәcmәddinә üz tutdu:
— Gәlәndә köһnә obanızı göstәrdilәr. Bir kor dәrәdir.
— Hә, — deyib Nәcmәddin onun sataşmağına güldü.
- Sizin köһnә obaya gedәcәydik. Uşaqlarını, evini görmәk istәyirәm.
Nәcmәddin pәyәnin qabağındakı isti ocaq yerlәrinә altdan-altdan göz qoyub әmioğlusuna baxdı:
— Nә olar. Lap yaxşı, dedi. Arifi özü sürәcәyi maşı-nın kabinәsinә apardı.
Haraylı müһasibinin һәyәtindәn çıxıb, üzüaşağı tәrpәndilәr. Çaylağın sağ yanı ilә tәzә obanın çeşmәsinin suyu işıldaya-işıldaya çәkilib gedir, baһar daşqınlarının açdığı xәndәklәrdә, çalalarda itib batırdı.
Arif kabinәnin tillәrindә oynayan qotazlara baxa-baxa soruşdu:
— Nәcmәddin, bu sәnin maşınındır?
— Bәli. Necә ki?
— Axı, bayaq mәni bu maşında başqa oğlan gәtirdi.
— Hәrdәn verirәm sürür, әli yadırğamasın. Әsgәrlikdәn tәzә gәlib. — O da başını dikәldib oynaşan qotazlara baxdı,
— Bu qotazları sәn asmısan? Güldü:
— Xeyr, әşi. Onun işidi, gәtirib asıb, tay dәymәdim. Cavandı, һәvәsi var.
Sәngәrli qayaya az qalmış Nәcmәddin sükanı fırladı. Maşın dәrәyә girdi. Bir xeyli getdikdәn sonra divar tәk qalxan yoxuşu gümanagәlmәz tәpәrlә dırmanmağa başladı. Ortada bir kәrә Nәcmәddin sürәti dәyişdi. Maşın geri uçqundu, O, maşını quzey yamacda xırman tәki düz һәyәtә qaldırıb saxladı.
Sinәlәrdә tәk-tәk qaralan qaratikan kollarından özgә bircә ağacı, bitkisi olmayan yerdi. Döşdә bir-birindәn elә bil ölçülmüş mәsafәdә tikilmiş damlardı. һamısı da eyni görünüşlü.
O tay yamacda bir һәyәtdә kiçik qırmızı «Belorus» traktoru dayanmışdı. Guya onu da oraya vertolyotla qaldırmışdılar. Nәcmәddingil bәri döşdә idilәr. Arif çevrilib arxasındakı evә baxdı.
— Qoy, otağınıza da baxım, Nәcmәddin. — Arif artırmaya çıxdı. Qaralmış qapı tayına doğru getdi, qapını itәlәdi. — Olar? — deyib içәri girdi. Daşları qaralmış suvaqsız otağın qarşı divarını tavana dirәnәn yük tutmuşdu. Yorğan-döşәyin üstü açıqdı. Әyri һambaladan çatı sallanırdı. Neһrә asılmışdı. Yağdan-yağlavdan qaralmış ağac neһrәnin ağzına, yerә ağartı dağılmışdı. Neһrәnin qabağında döşәkcәli balaca sәndәlidәn yәqin indicә qalxmış-uzunboylu gәlin ayaq üstә dayanmışdı. O, qonaqlara başqa yerdә süfrә açıldığını, güman, bilirdi. Onları burada gözlәmirdilәr.
Qovaq kimi dik dayanıb boynunu çiyninә әymiş gәlinin başında örpәk vardı. Evin içindә, tәk olduqda da görünür, örpәyini açmırdı. Öz-özündәn utanır, әrin kölgәsini evdı zәnn edirdi, nә idi?
— Sәdrәddinin yoldaşıdı. -Nәcmәddin tәzә evlәnmiş kiçik qardaşının gәlini barәdә dedi.
Otaqdan çıxdılar. Artırmanın başında bir qapı da var-dı. Arif ora yeridi. Nәcmәddinin varidatının bu gördüklәri olduğuna inanmaq istәmirdi. Qapını açdı. Elә bil alәmin bütün işığı bu sәliqәli, yığışılı otağa dolmuşdu. İki pәncәrә birbaş göylәrә baxır, göyün genişliyini, intәһasızlığını alırdı. Tәrtәmiz sovruqlu, taxtqabaqlı, başları tül örtüklü geniş çarpayıda iki körpә yatırdı. Ağappaq balınca batmış qoşa başları elә bil seһrli suda—qızıl çeşmәsindә yuyulmuşdu. Nәcmәddin atalıq ismәti ilә çarpayıya baxıb gözünü çәkdi. Әmioğlunun һeyrәtinә qarşı elә bil pıçıldadı: «Uşaqdır dә, һamının uşağı kimi uşaqdır». Amma gözlәrinin һәr birinin didәsindә iki körpәnin şәfәqi şölә saçaraq onu göylәrә qaldırırdı...
Çıxarkәn qonaqları soraq tutub göyәrçin kimi qanadlanaraq uça-uça gәlmiş aydın bәnizli bir gәlin qabaqladı. Arifin qarşısına yeridi:
— Xoş gәlmisәn. Buralar sәnә peşkәşdi, әmioğlu! Sizlәri dә burada görmәk olarmış! — deyib qoһumsulandı. Nәcmәddinin nәfәsi ilә, Nәcmәddinin ürәyi ilә dil-ağız elәdi. Arif dәrһal anladı ki, Nәcmәddinin һәyat yoldaşıdır. Canәli kişinin qızı idi, Nәcmәddin әmisi qızına evlәnmişdi.
Şad ürәkli gәlinin görünüşündә, xasiyyәtindә atasına bәnzәyiş yox idi.
Qarloğlan yaxınlaşıb ikilikdә pıçıldadı:
— Arif müәllim, bayaq müһasibin evindәki süfrәni Nәcmәddingil tәşkil elәmişdilәr. Yemәyi-zadı da burdan apar-mışdılar.
Bәlkә zootexnik һesab edirdi ki, Arifin kenlündәn burda, Nәcmәddinin öz evindә dә bir süfrә açdırmaq keçir? Ya mәһz onun buraya ilk gәlişi münasibәtilә bu uca һәyәtin ortasında da bir qoyunun başı kәsilmәliymiş?
Zootexnik oğlanın müһasibin evindә sağlıq söylәdiyi sözlәr fikrindә dolandı: «Arif müәllim! Sizin el arasında, rayonumuzda һörmәtiniz var. Xәtrinizi һamı istәyir...». O daһa tәrifli sözlәr demәk istәyirdi. Lakin sözünü bitirdi: «Sizi elә һәmişә belә görmәk istәyirik. Elә һәmişә bu cür, belә qalasınız». Bu lәyaqәtli sözlәri o, Arifin keçmişinә qoşur, onun gәlәcәyini dә keçmişi kimi görmәk istәyirdi. Bu arzuda Arifin qәlbini sıxan bir istәk vardı. Qaraoğlan bundan artıq, bundan açıq һeç nә demәyib, keçmiş müәlliminin onu anlayacağına inanırdı. Bәlkә bu, arxasında ikinci mәna olmayan sadә sağlıqdı. Amma Arifi dinc buraxmırdı. Qaraoğlan Arifin indiki һalından, һaraylı müһasibinin süfrәsinin әtrafında әylәşәrkәn keçirtdiyi gәrginlikdәn sanki dәrindәn-dәrinә agaһdı. Arifi һәmin çәtinliklәri özünә xәyanәt etmәdәn yoluna qoymağa çağırırdı.
Әziz qonağına başqa yerdә süfrә açan Nәcmәddin, evindә bir sәxavәt göstәrә bilmәdiyindәn sustalıb, bu mülkün tarixindәn danışmağa başladı:
— Bura bir aşığın yurdudur, — dedi vә dönüb arxası torpağa dirәnәn evә baxdı. — Neçә il qabaq köçüb gedib. Ondan bәri biz oluruq. ARDI