-
Zamin Hacı
- Siz son vaxtlar qəribə şəkildə, şəxsən mənim sizdən gözləmədiyim şəkildə din tərəfdarı olmusunuz.
Niyazi Mehdi
- Mənimlə bağlı nəyə təəssüf edirsiniz? Mən ateistlərlə bağlı normal fikirdəyəm, eyni zamanda mən iman adamıyam və İslamda modernləşmənin tərəfdarıyam.
Azərbaycanın görkəmli ziyalıları – Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Sabirin xurafatla mübarizəsi, hədərmi getdi?
Əgər 21-ci əsrin Azərbaycanında ələm “uçacaqdısa” və insanlar da bunu sakitcə müşahidə edəcəkdisə…
Azadlıq Radiosunun “Pen klub” proqramındakı debata jurnalist Zamin Hacı, kinorejissor Şeyx Əbdül Mahmudbəyov, ilahiyyatçı Elşad Miri və filosof Niyazi Mehdi qatılıblar.
Səadət Akifqızı
- Əbdül bəy, ələm uçurmaqla bağlı sujeti görmüsünüzmü, bu haqda nə düşünürsünüz?
Əbdül Mahmudbəyov
- O haqda internetdə oxudum, bu, Sabirabadın hansısa kəndində baş verib. Əgər söhbət müqəddəs İslamdan gedirsə, biz İslamla mövhümatı, cəhaləti qarışdırmamalıyıq. Bundan təxminən iki min il əvvəl İsa Məsihin müqəddəs kitabında Həzrəti Peyğəmbərin zühuru haqda ətraflı məlumat verilib. Lakin bu şeylər ort-basdır edilir, gizlədilir, müsəlmanlığa, müsəlman ideologiyasına qarşı planlı şəkildə ciddi mübarizə gedir. İslam dünyasını məzhəblərə, xırda-xırda parçalara bölməyə çalışırlar. Bütün islam dünyası bilir ki, “şiə” də, “sünnə” də Məhəmməd peyğəmbərin əsabələridir.
S. Akifqızı
- Zamin bəy, siz Əbdül bəyin dedikləri ilə bağlı nələr düşünürsünüz?
Zamin Hacı
- Mən o ələm uçurdanın və cin qovanın əks olunduğu videolara baxmışam. Əslində burda dinlə bir ziddiyyət görmürəm. Bütün dinlər fövqəltəbii qüvvələrə inamdan ibarətdir və bizim elmi şəkildə dərk edəcəyimiz şeylər deyil. Qurani-Kərimdə də surələr var ki, insanlar yolunu azanda quşlar onların başına daş yağdırırlar. Başqa dinlərdə də belə şeylər var, xristianlıqda var ki, İsa gəlir suyu çaxıra çevirir, ölünü dirildir. Əslində bütün dinlərin mahiyyəti elə ələm uçurdan, cin qovanla eyni şeydir.
Bunu hərə özünün başa düşdüyü şəkildə nümayiş etdirir. Deyək ki, Azərbaycanda müxtəlif teatrlar var, tutaq ki, Akademik Milli Dram teatrı ilə İrəvan teatrının səhnəyə qoyduğu tamaşalarda fərqlər var, eləcə də mən Bakıda Şeyxülislamın keçirdiyi dini mərasimlə, Sabirabaddakı ələm uçurdanın hərəkəti arasında elə bir ziddiyyət görmürəm. Mən onların hansınınsa səhv olduğunu deyə bilmərəm. Bəlkə də o ələmi uçurdan adam doğurdan da o ağacı hərəkət etdirərkən ona hansısa sirli aləmlərə qapı açılır. Bu adam ondan zövq alırsa, onun ətrafına toplaşan adamlar gəlib o ələmə yaylıq bağlayır, sakitləşirlərsə buna görə insanları qınamaq olmaz. Çünki insanın bu gün başqa sakitləşmə yolu yoxdur. Din özü elə əslində xurafatdır. Klassik mənada dinlə xurafat arasında fərq yoxdur. Sadəcə, siz fikir versəniz görərsiniz ki, o ələm uçurdanlara, cin qovanlara Azərbaycan kimi geridə qalmış ölkələrdə böyük maraq yaranıb. Çünki insanların çarəsi yoxdur, əgər insan bilsə ki, onun gələcəyi üçün hansısa dövlət konsepsiyası var, o heç vaxt o ələmi uçurtmaz, ora yaylıq bağlamaz, çünki o sabah başına nə gələcəyini biləcək. Amma adam sabah başına gələcəklərdən nigarandırsa belə halda onu qınamaq olmaz. Narahatçılıq çox pis şeydir. Belə adamlarda taleyə, o biri dünyaya inam çox güclü olur, çünki insanlar nə olacağını, nə edəcəklərini bilmirlər. Yer üzündə yaşamaq mümkün deyilsə, onda insanlarda göy üzündə yaşamağa ümid yaranır. İndi ki, burda o xoşbəxtlik yoxdur, onda o biri dünyada taparıq. Bu da dövlətə sərf edir. Dövlət də istəyir ki, qoy insanlar belə şeylərə inansın, biz oliqarxlar, nazirlər, prezidentlər yeyək-içək kehf edək. O kütlələr də ac qarına əllərini göyə qaldırıb dua eləsinlər.
S. Akifqızı
- Bəs bu günkü Azərbaycanın 19-cu, 18-ci əsrdəki Azərbaycanla bir fərqi varmı? (ardı aşağıda)
Əbdül Mahmudbəyov
Ə. Mahmudbəyov
- Azərbaycanda bu gün də qatı mövhümatçı kəndlər var ki, həddi-buluğa çatandan sonra qız uşaqlarını məktəbə buraxmırlar. Halbuki Məhəmməd peyğəmbərin savadla, elmlə dolu nə qədər hədisləri var. Yaxşı əgər bunlar İslama itayət edirlərsə onda bu nədir? Axı burda məntiq pozulur. Bir məsələ də var ki, xeyli hədis, Quran ayələri ərəb xalqının düşüncəsinə hesablanıb. Ərəblər qız uşaqlarını diri-diri yandırırdı. Bu, stereotipi necə dağıdasan? Buna görə də yaxşı mənada bir ideologiya, xəyali bir şey fikirləşmək lazım idi ki, bu insanları mücərrəd, anlaşılmaz bir yolla islah etsinlər. Bunda pis şey axtarmaq lazım deyil
Bu gün bizdə minlərlə məktəb var ki, içində lazım olan elm-tədris yoxdur. Xəstəxanalar var ki, televizorda reklam edirlər. Yekə-yekə həkimlər, professorlar deyir ki, siz gəlin, bu klinikada Türkiyədən gələn həkimlər var, İrandan gələn həkimlər var. Onda biz bu boyda Tibb Univerisitetini nəyə görə saxlayırıq?
Z. Hacı
- Mən də bir əlavə edim. Deyim ki, dünyanın heç bir yerində Azərbaycandakı qədər türkəçarə həkimlər televiziyada reklam olunmur. Əslində bu, insanların sağlamlığı ilə oynamaqdır. Avropanın heç bir ölkəsində ot bitkilərini aptekdə satmaq olmaz. O əvvəlcə sınaqdan keçirilir, minlərlə adamın üzərində yoxlanılır. Bizdə isə bunu televiziyada reklam edirlər. Əgər belə adamları televiziyada göstərirlərsə, Teleradio Şurası da buna heç bir xəbərdarlıq etmirsə, bundan sonra cin qovanı niyə qınayaq ki?
S. Akifqızı
- İndi telefon xəttində fəlsəfə elmləri doktoru Niyazi Mehdidir. Niyazi bəy, Azərbaycanda xurafatın güclənməsi ilə bağlı iddialar var və sual çıxır ki, indiyə qədər Azərbaycanda bir maarifçilik cərəyanı olub, bəs indi maarifçilik missiyası kimin öhdəsinə düşür?
Niyazi Mehdi
- Deyim ki, birincisi, Azərbaycanda xurafatın güclənməsi elə də inandırıcı şey deyil. Sovet dövründə ateizmin şıdırğı baş alıb getdiyi dövrdə də xurafat çox idi. Götürək çağdaş İsraili, oradakı radikal yəhudilərdə indi xurafat daha güclüdür. Məsələ siz fikirləşdiyiniz qədər də bədbin deyil. Missiya kimin üstünə düşür? Bunu intellektuallar, televiziya, mətbuat, yazarlar və s. daşıya bilərlər. Amma, deyim ki, maarifçi sözünü Azərbaycanda çox vaxt biliklilik, biliklənmək kimi işlədirlər. Amma artıq 19-cu əsrdə maarifçilik böhrana uğramışdı. Onunçün deyəndə ki, Azərbaycanda maarifçiliyə ehtiyac var, bu heç də özünü doğrultmadı. Deyirdilər ki, maariflənmək biliklənmək deməkdir və bu yolla insanlar əxlaqlı olurlar. Halbuki, bilik artdıqca əxlaq artmaya da bilər. Bilikli cəmiyyətdə də əxlaqsızlıq istədiyin qədər olur. Bu mənada maarifçilik böhrana uğradı. İndiki zamanda maarifçilik sözünün yerinə biliklilik sözünü işlətmək lazmdır. Azərbaycanda bütün nöqsanlara baxmayaraq yetərincə bilik yayan media var. Çağdaş Azərbaycan cəmiyyəti bilikli cəmiyyətdir. Xurafatdan xurafata fərq var. Əgər bu, dinlə bağlı, xəstəlik sağaltmaqla bağlıdırsa, o xurafat olmalıdır. Fikir verin, Rusiyada “TNT” telekanalında ekstrasenslər haqqında bir veriliş var. O biri kanallarda da ekstrasenslərlə bağlı verilişlər var. Orda ekstrasenslər xurafatçı kimi qəbul edilmir. Baxmayaraq ki, ekstrasenslər arasında çoxlu fırıldaqçılar var. Demək olmaz ki, türkəçarə də Avropada qadağan olnub. Türkəçarə - qeyri-ənənəvi təbabətdir ki, bu hər yerdə var. Hər halda onların arasında fırıldaqçılar olsa da, onu kökündən inkar etmirlər.
Z. Hacı
- Mən soruşmaq istərdim ki, Niyazi bəy, maarifçiliyin dünyada böhrana uğramasını hansı əsasla deyə bilir. Volterin əsasını qoyduğu bir ideya dünyada necə böhrana uğraya bilər?
N. Mehdi
- 19-cu əsrdə Kantdan tutmuş Hegeləcan, Marksacan bir çox görkəmli filosoflar maarifçiliyin böhrana uğradığını dedilər. (ardı aşağıda)
Niyazi Mehdi
Z. Hacı
- Niyazi bəy, Kant maarifçiliyin böhrana uğradığını necə deyə bilərdi ki, elə o özü maarifçiliyin tərifini vermişdi.
N. Mehdi
- Düz deyirsən, onların belə deməyinin səbəbi oydu ki, onlar görürdülər ki, insanların biliyi artsa da, mənəviyyatları yenə də artmır.
Z. Hacı
- Yəni, sizin deməyinizə görə, bilik heç də həmişə mənəviyyat gətirmir hə, Niyazi bəy?
N. Mehdi
- Adamlar var ki, onlara mənəviyyat gətirir. Amma geniş miqyasda desək ki, cəmiyyəti bilgiləndirəndə cəmiyyətdə mənəvilik artır, yanılmış olarıq, belə olmur.
Z. Hacı
- İcazə verin razılaşmayım. Siz son vaxtlar qəribə şəkildə, şəxsən mənim sizdən gözləmədiyim şəkildə din tərəfdarı olmusunuz. Bu gün dünyada vətəndaş cəmiyyəti qurmuş, inkişaf etmiş cəmiyyətlərin təhsil səviyyəsini intellektual səviyyəsi geridə qalmış cəmiyyətlərlə müqaisə edəndə böyük fərqləri doğrudanmı görmürsünüz?
N. Mehdi
- Faşizm harda yarandı? Osvensim dəhşətləri harda baş verdi? O, bilikli bir cəmiyyətdə yarandı. İkincisi də mənimlə bağlı nəyə təəssüf edirsiniz? Mən ateistlərlə bağlı normal fikirdəyəm, eyni zamanda mən iman adamıyam və İslamda modernləşmənin tərəfdarıyam. Mən şəriət islamının tərəfdarı deyiləm.
S. Akifqızı
- Telefon xəttində ilahiyyatçı Elşad Miridir. Elşad bəy, xurafatçılığın Azərbaycanda yayılmasında dinin rolu nə qədərdir?
Elşad Miri
- Birinci növbədə burda dinin rolu tam əksinədir. Dini mövhümatın və xurafatın əleyhinə yönləndirmək əvəzinə bu gün din mövhümat və xürafatla eyniləşdirilir.
S. Akifqızı
- Amma ələm uçurmaq bir dini ayində baş verir və orda olan din xadimləri buna etiraz etmir.
E. Miri
- İslamda “ələm uçurmaq” deyə bir ayin yoxdur. Hansısa dini məzhəbin üzvləri iddia eləsələr də, İslamda elə bir mərasim anlayışı yoxdur. Bu gün kiminsə 1400 il əvvəlki hansısa hadisəyə görə ağlaşması, vay-şüvən qoparması anlayışı da yoxdur. Əgər bu gün 680-cı ildə qətl edilmiş peyğəmbərin nəvəsinə yas saxlanılırsa, birinci növbədə o adamın böyük qardaşına, atası Əliyə, bu dinin yaranmasına səbəb olmuş peyğəmbərə, ömür boyu belə şeylərə qarşı mübarizə aparan peyğəmbərlərə yas saxlamaq lazımdır. Peyğəmbərimiz özü özündən əvvəl öldürülmüş peyğəmbərlərin heç birinə yas saxlamayıb. O öz yaxınlarının ölümündən sonra da onların dəfn, cənazə namazından başqa elə bir yas saxlamayıb. O heç vaxt ölüyə quran oxumayıb, yasin oxumayıb. Hətta mən özüm uşaq vaxtı mədrəsədə oxuyanda o ələmləri qırmışdım, bunu bilən mollalar məni mədrəsədən qovmaq istəmişdi. Bu gün Aşurada imam Hüseynə yas keçirilməsinin kökündə fars şovinizmi var. İmam Əli də, İmam Həsən də faciəli surətdə öldürülüb. Çünki İmam Hüseyn Sasani imperiyasının axrıncı hökmdarı III Yəzdgürdün qızı Şəhribanu ilə evlənib. Ona görə də bu gün İmam Hüseyndən doğulanları seyid adlandırırlar. Həmin o xanımdan doğulanları isə İmam adlandırırdılar. Nə İmam Həsənin, nə də onun atasının digər xanımlarından düyaya gələnlərə belə titul verilmirdi. Bu cür məsələlərin hələ də saxlanılması fars milliyyətçiliyinin təsiridir. (ardı aşağıda)
Elşad Miri
Z. Hacı
- Səadət xanım, siz də onu təşviq edirsiniz, ümumiyyətlə Azərbaycan mediasında bu təşviqat var ki, kimsə ələm gəzdirirsə, bu qadağan olunmalıdır. Bu birmənalı olaraq yanlış fikirdir. Bu, insan hüquqlarına ziddir. İnsanlar istədikləri şəkildə, əgər başqalarının hüquqlarına mane olmurlarsa dini ayinlərini istədikləri kimi həyata keçirmək hüquqları var. Elşad bəy deyir ki, mən ələmi sındırmışam, sənin nə haqqın var ki, kiminsə əlində gəzdirdiyi ağacı sındırırsan? Bu, dövlət zorakılığının başqa bir formasıdır. Bu vəhabi təriqətində olan bir şeydir ki, vəhabilər şiələrin abidələrini, yığıldıqları yerləri dağıdırdılar. Sən niyə piri dağıdırsan? Kimsə o daşa inanır, kimsə də başqa bir daşa.
E. Miri
- Mənim dövrümdə, SSRİ-nin dağıldığı dövrdə nə vəhabilik vardı, nə başqa bir şey. Mənim ələmi sındırmağımın mənası oydu ki, kimsə bir dəmir parçasını əlinə alıb, camaatdan pul yığmasın. Ona qalsa, Qurani-Kərimdə İbrahim peyğəmbərin insanların qəlbindəki bütləri dağıtmasından sonra, atasının bütxanada qoyduğu bütləri dağıtması var. Peyğəmbərimizin Məkkənin fəthindən sonra ordakı bütləri sındırması məsələsi də var. İnsanlar artıq o həddə gəlməldir ki, əlindəki ələmi özü qırsın.
S. Akifqızı
- Niyazi bəy, sizcə bu gün Azərbaycanda təhsilin səviyyəsini qaldırmaqla xurafatın qarşısını almaq olarmı?
N. Mehdi
- Sözsüz. Təhsilli, bilgili cəmiyyətin uğurları çox böyük olur. Amma Amerika cəmiyyəti, digər cəmiyyətlər göstərir ki, xurafat, mistisizm həmişə olur.
S. Akifqızı
- Bu günlərdə metroda qəzetlərlə yanaşı, kitab satışını da qadağan elədilər. Bununla xurafat təfəkkürünün genişlənməsi arasında bir əlaqə varmı?
Ə. Mahmudbəyov
- Bunlar hamısı şapalaqla üz qızartmaqdır. Hər dövrün, hər hökümətin öz qanunları var, biz bunu inkar edə bilmərik.
Z. Hacı
- Son səkkiz ildə Azərbaycanda maarifçilik yolunda ölmüş ən azı iki şəxs var ki, biri yazıçı Rafiq Tağıdır. Onlar doğrudan da xalqın maariflənməsi yolunda canını qurban vermiş adamlar idi. Qaldı o biri məsələlərə. Ölkədə vətəndaş cəmiyyəti olmalıdır, demokratiya olmalıdır, qanunlar normal işləməlidir, seçkilər normal şəkildə keçirilməlidir. Ələm uçuranı hamı lağa qoyur, hamı deyir o qardaş ağaca yaylığı bağlayıb ora-bura qaçdı. Fikir versəniz, ölkədə ən böyük ələm uçuran elə ölkənin prezidenti İlham Əliyevdir. O, 162 metr hündürlüyündə bayraq dirəyi qurub. Ələm elə bayraq deməkdir. Necə ki, Sabirabadda ələmə yaylıq bağlayıb “ya Hüseyn, ya Hüseyn” deyə qışqırırlar və nicat tapacaqlarına ümid edirlər. Bu 162 metrlik bayraq dirəyi ilə də İlham Əliyev azərbaycanlıları 10 ilə yaxındır ki, tovlayır, onların başını aldadıb pullarını əlindən alır, öz sərvətini artırır. Bu elə həmin ələm uçurtmadır. Təhsilə vurulan bütün bu zərbələr, düşünülmüş şəkildə edilir. Onlar düşünürlər ki, savadlı insanları idarə etmək çətindir.
Izlə