-
"Mən Türkiyənin çox patriarxal, kişilərin cəmiyyətdə dominant rola malik olduğu bir ölkə olduğunu düşünürəm.
Ədəbiyyat və sənət dünyası ilk baxışda fərqli görünsə də, bu, əslində belə deyil"
Türk yazıçı və publisist Elif Şafak romanları və yazılarında Şərq və Qərb mədəniyyətləri, feminizm, ənənə və müasirlik mövzularına geniş yer verərək müasir dünya ədəbiyyatında ən orijinal müəlliflərdən biri kimi ad qazanıb.
Elif Şafak "Amerikanın Səsi"nin əməkdaşı Dilşad Əliyarlıya eksklüziv müsahibəsində Türkiyədə siyasət və mədəniyyət, bədii ədəbiyyatın gücü və yazıçıların cəmiyyətdə rolu və məsuliyyəti haqda fikirlərini bölüşüb.
Dilşad Əliyarlı: Siz romanlarınızda Türkiyə cəmiyyətindəki sosial məsələlərlə yanaşı, birgə yaşayış və insan sevgisi kimi ümumbəşəri mövzulardan da söhbət açırsınız. Bu iki elementi, yerli-lokal və qlobal elementləri necə birləşdirə bilirsiniz?
Elif Şafak: Bu yəqin ki, mənə xas bir şeydir, boya-başa çatdığım mühit, mənim yaşam tərzim, belə deyim, sürdüyüm köçəri həyat tərzindən irəli gəlir. Mən İstanbula çox bağlıyam, İstanbulu çox sevirəm, amma məndə bir köçəri ruhu var. Mən iki mədəniyyət və iki şəhər, eləcə də iki dil arasında yaşayıram. İngilis və türk dillərində yazıram. Ona görə də sanki yarı Londonda, yarı da İstanbulda oluram. Yazılarımda da bu multikulturalizm davam edir.
D.Ə.: Siz iki şəhər arasında yaşayırsınız. Nə üçün məhz bu iki şəhər. Onlarla ayrı-ayrılıqda və birlikdə sizi bağlayan nədir?
E.Ş.: Bu şəhərin hər birindən fərqli mənada ruhlanıb stimul alıram. Mənim İstanbulla bağlantım emosional bağlantıdır. Londonla isə məni daha çox əqli və intellektual bağlar birləşdirir.
Fikrimcə, bunların hər birinə ehtiyacım var. Türkiyədə yazıçının həyatı Britaniyada yazıçının həyatı ilə müqayisədə çox fərqlidir. Türkiyədə yazıçılar ictimai fiqurdurlar. Bunun yaxşı tərəfi odur ki, kitabların əhəmiyyəti var, romanların önəmi var.
İnanılmaz dərəcədə böyük oxucu auditoriyası var. Lakin bunun mənfi tərəfi odur ki, adətən, insanlar sənətdə müstəqillik və azadlığı tanımır. Hər şey son dərəcədə, çox dərin mənada siyasiləşdirilir.
Bunun nəticəsi olaraq, ölkədə ya yazıçıları sevirlər, ya da onlara nifrət edirlər.
Bu, yazı və bədii ədəbiyyatın özündən çox yazıçının üzərində mərkəzləşən bir dünyadır. Burada əsər deyil, insanlar müzakirə obyektidir. Mən bunun qeyri-produktiv olduğunu düşünürəm.
İngiltərədə isə intellektual mənada mən daha dərin diskussiyanın olduğunu görürəm. Bu məni rihlandırır, mən orada gedən intellektual müzakirələrdən ilham alıram. Mənim şəxsiyyətim artıq belə qurulub,bunların hər ikisinə ehtiyacım var.
D.Ə.: Türkiyədə sizə qadın yazıçı və kosmopolitizm təbliğatçısı kimi ədəbi fəaliyyətə başladığınız zaman münasibət necə idi?
E.Ş.: Mən Türkiyənin çox patriarxal, kişilərin cəmiyyətdə dominant rola malik olduğu bir ölkə olduğunu düşünürəm. Ədəbiyyat və sənət dünyası ilk baxışda fərqli görünsə də, bu, əslində belə deyil. Burada kişilərin böyük üstünlüyə malik olduğu bir şərait mövcuddur.
Qadın yazıçılar, alimlər, jurnalistlər daim alçaldılır, onlara yuxarıdan aşağı baxılır. Bu, bütün təbəqələrdə belədir. Bilirsinizmi, qadınların yazıçı ola bilmədiyi deyilən qanunlar yoxdur, amma çox kədərlidir ki, bu, hər yerdə belədir. Ona görə də mən bu şəraitə baxanda görürəm ki, ümumilikdə də yazı sənəti aləmində redaktorların, tənqidçilərin, yazarların, kitab nəşri işində aparıcı mövqelərdə duran insanların böyük hissəsi kişilərdir.
Bu, onu sübuta yetirir ki, kişilər yazır, qadınlar isə oxuyur, çünki oxucuların böyük hissəsi qadınlardır. Bu, xüsusilə də bədii ədəbiyyatda belədir. Mən deyərdim ki, oxucuların 85 faizini qadınlar təşkil edir. Bu da ona dəlalət edir ki, qadınlar oxuyur, kişilər isə yazır. Mən bunun dəyişdiyini görmək istəyirəm. Onu nəzərdə tuturam ki, qadınların yazdığını kişilərin isə oxuduğunu görmək istəyirəm.
D.Ə.: Türkiyə uzun illər islam və Qərb demokratiyasının uğurlu şəkildə birləşə bildiyi bir ölkə hesab edilirdi. Lakin son iki ildə ölkədə hökumət əleyhinə nümayişlər çoxları üçün gözlənilməz oldu. Hadisələr Türkiyəni necə dəyişdirdi? Türkiyədə baş verənlərin dərsləri nədən ibarətdir?
E.Ş.: Türkiyə olduqca qütbləşmiş bir ölkədir. Bu, məni olduqca narahat edir. Belə qütbləşmənin getməsi cəmiyyət üçün olduqca qeyri-sağlam bir haldır. Tərəflər həm də öz sıralarında çox sıx birləşib. Bunlar hökuməti dəstəkləyənlər və qəti hökumət əleyhdarlarıdır. Müxtəlif mədəni gettolar arasında körpü yaratmağa çalışan çox sayda insan yoxdur. Artıq yoxdur.
Əvvəllər körpü yaratmağa çalışan insanlar var idi, digər tərəfləri anlamağa çalışan liberal intellektuallar var idi. İndi isə belə bir şey yoxdur. Mənə elə gəlir ki, Türkiyədə güclü qəzəb hissi, narazılıq mövcuddur. Bizdə çatışmayan odur ki, demokratiya olsa da, bu demokratiya deyil, demokratiya laxlayır, bu, yetişməmiş demokratiyadır.
Bizdə çatışmayan demokratiyanın forması deyil, demokratiya mədəniyyətidir. Bununla mən fərqli düşünən və fərqli yaşayan insanlara hörməti nəzərdə tuturam. Məni ən çox narahat edən eyniyyət ideologiyasıdır. Türkiyədə kim hakimiyyətdədirsə daha çox güc istəyir və eyniyyət ideologiyasına inanır, bir-birilə demək olar eyni insanlarla iş görmək və onları öz ətrafına toplamaq istəyir. Lakin belə eyniyyət qeyri-produktivdir.
Eyniyyət incəsənət, fəlsəfə, yaradıcılıq və demokratiyanın inkişafına xidmət etmir. Demokratiya üçün fərqlilik lazımdır. Bizim fərqliliyə, birgəyaşayışa ehtiyacımız var. Bu dəyərlərə Türkiyədə daim xələl gətirilir və bu da ən böyük narahatlıq doğurur.
D.Ə.: Siz öz əsərlərinizdə birgəyaşayış, tolerantlıq və qarşılıqlı anlaşmanın əhəmiyyətindən danışırsınız. Türklərin fikri ayrılıqlarına üstün gəlib ümumi dil tapacağına inanırsınızmı?
E.Ş.: Ümid etməyə, amma açığını desək bunun əksini deməyə də əsas var. Çünki bir tərəfdən, Türkiyə olduqda dinamik bir ölkədir, sürətlə irəli gedən, enerjiyə malik, gələcəyə baxan və cəmiyyəti irəli aparmağa qadir bir ölkədir. Həftədən-həftəyə ölkənin özündə və mediada əhval-ruhiyyənin dəyişdiyini görmək mümkündür.
Bir də unutmayaq ki, ölkə əhalisinin böyük hissəsi gənclərdir. Gənclər isə bir-birindən ayrı, təcrid olunmuş deyil. Onların çoxu qlobal miqyasda bir-biri ilə bağlıdır. Çoxları dünyada baş verən hadisələri izləyir. Lakin başqa tərəfdən, bizim cəmiyyətdə bir yaddaşsızlıq var. Bizdə keçmişə və əvvəllər yol verilmiş səhvlərə gələndə yaddaşsızlıq problemi var.
Bu isə olduqca təhlükəlidir. Çünki tarixin dərslərindən nəticə çıxarılmasa, eyni səhvlərə yenidən və yenidən yol verilə bilər. Mən hesab edirəm ki, tarixi şüur və dərketmə hər bir cəmiyyətdə yetkin demokratiyanın mühüm elementləridir. Ona görə də məni bizim yaddaşsız cəmiyyət olmağımız və bizdə keçmişlə əlaqələrimizin kəsilməsi narahat edir. İrəli getmək nə qədər yaxşı olsa da burada davamlılıq hiss edilmir.
Bir də ki özünütənqid də mühüm elementdir. Türkiyədə bu gün xüsusilə də bəzi siyasətçilər arasında belə bir tendensiya var ki, əgər nəyisə tənqid edirsinizsə, deməli siz ölkənizi sevmirsiniz. Siz tənqid edib, çox təndiqə meylli olub amma eyni zamanda öz ölkənizi, öz xalqınızı, öz torpağınızı sevə bilərsiniz. Bu o demək deyil ki, siz nəyə isə xəyanət edirsiniz. Bu gün bəzi qruplar tənqidçiləri çox asanlıqla xəyanətkar kimi qəbul edir. Bu da olduqca təhlükəlidir.
E.Ə.: Yazılarınızın birində siz “Türkiyədə bütün güc dövlətin əlindədir” demisiniz. Hökumət mədəniyyət və mediaya nə dərəcədə nəzarət edə bilir?
E.Ş.: Türkiyədə hökumət ekstremal gecə malikdir. Türkiyədə güclü dövlətçilik ənənəsi olub. Bu, fikrimcə, Osmanlı imperatorluğu dövründən gəlir və müasir Türkiyədə də eynidir. Bununla mən onu nəzərdə tuturam ki, yetkin demokratik ölkədə ayrı-ayrı şəxslər və azlıqlar dövlətin ifrat gücündən müdafiə olunur.
Amma Türkiyədə bunun əksidir. Ayrı-ayrı şəxslər və azlıqlara münasibətdə üstünlük verilən və qorunan dövlətdir. Elə bil ki dövlət zəifdir, amma bu belə deyil. Türkiyədə dövlət çox güclüdür və dominantdır. Mən düşünürəm ki, söz və ifadə azadlığı, eləcə də mediada fərqliliyə gəldikdə hələ qarşıda uzun yol var. Xüsusi vurğulanması lazım olan məsələlər var. Çünki mediada fərqlilik xüsusilə də son illərdə olduqca azalıb. Medianın özündə də böyük qütbləşmə gedib.
Türkiyə - Nümayişçi Elif Şafakın portretini yandırır. Konstitusiya Məhkəməsinin qarşısı, 21 sentyabr 2006. Məhkəmə ona qarşı "türklüyü təhqir etmək" ittihamını rədd etmişdi.
Bunlar Türkiyədə demokratikləşmə prosesinin yaxşılaşmasına xidmət etmir. İnsan haqları, azlıqların hüquqları və xüsusilə də qadın hüquqları məsələlərinə gəldikdə hələ görüləsi işlər çoxdur.
Çünki bu, namus üstündə qətllər, qadınlara qarşı zorakılıqlar, məişət zəminində zorakılıqların şahidi olduğumuz bir cəmiyyətdir. Bu məsələlər haqda danışmaq olduqca çətindir. Düzdür, 5-10 illə müqayisədə bu məsələlər haqda yazmaq indi daha asandır. Amma problemlərin həllinə gələndə uzun yol getmək lazımdır.
D.Ə.: Siz məişət zorakılığı, namus üstündə qətllər, qadın hüquqları kimi məsələlər haqda davamlı şəkildə yazırsınız. Bu problemləri necə həll etmək olar? Onlar cəmiyyətdə adekvat şəkildə həlli edilirmir?
E.Ş.: Onların adekvat həllini tapdığını düşünmürəm. Çünki bu məsələlərin mediada necə işıqlandırıldığına baxsaq, burada hər zaman qadın ön plana çıxarılır.
Elə bil ki diqqət mərkəzində qadını saxlamalıyıq; onların nə geyindiyi, saçları və başını örtüb-örtmədiyi, hansı geyimdə olduğunu. Mən hadisənin qurbanı deyil, hadisəni törədəni diqqət mərkəzində saxlamaq istəyirəm. Biz bu cinayətləri törədən kişilərə diqqət vermirik, bunun əvəzinə qadınları müzakirə edib onları mühakimə edirik. Medianın münasibətindən tutmuş bu məsələlər haqda danışan siyasətçilərə qədər.
Bir aparıcı siyasətçi gəlib deyir ki, qadın necə gülməlidir, ictimai yerlərdə gülə bilər, ya yox. Ya da baş nazir, indi cənab Ərdoğan prezidentdir qadının neçə usağı olması haqda danışır. Əvvəllər abort, ya da Qeysər kəsiyi haqda bəyanatlar verilmişdi.
Beləliklə, qadının bədəni və özəl həyatı ilə bağlı bütün bu məsələlər yuxarıdan kişi siyasətçilər tərəfindən müzakirə edilib. Bu da çox qeyri-sağlam bir haldır. Bizə hamının cəlb edildiyi qadın hərəkatı lazımdır. Türkiyədə mühüm feminist qruplar var: özlərini feminist adlandırıb-adlandırmamasından asılı olmayaraq feminist qruplar və gender bərabərliyi sahəsində işləmək üçün istəyən insanlar var.
Biz qadınlar arasında ortaqlıq var və biz birlikdə işləyə bilərik. Məni kimin necə geyindiyi maraqlandırmır. Biz birlikdə işləyə bilərik. Mən Türkiyə cəmiyyətində homofobiyanın olduğuna inanıram. Mənim üçün feminizim qara və ağ demək deyil. Mən feminizmi kişilərin qadınlara zülm etdiyi bir sistem kimi tanımıram. Qətiyyən belə deyil.
Məsələ daha mürəkkəbdir. Patriarxal cəmiyyətdə gənc qadın olmağın çətinliklərini bilsək də, məncə, yadda saxlamalıyıq ki, gənc kişi olmaq da asan deyil. Buna görə də gənc kişilərin də çiyinlərinə ağır yük düşür. Təəssüf olsun ki, qadınlar kişilik strukturunun yaradılmasında mühüm rol oynayır. Biz oğlanlarımızı sultanlar kimi böyüdürük. Biz qadınlar, analar oğlanlarımıza qızlardan fərqli münasibət bəsləyirik. Ailələrdən başlayaraq patriarxal cəmiyyətin quruluşunu başa dümək üçün sual qaldırılmalı çox məsələ var.
D.Ə.: Siz ədəbiyyatın birləşdirici gücə malik olduğuna, siyasətin ayrı-seçkiliyə əsaslandığına inanırsınız. Bədii ədəbiyyatın gücü nədədir, kitablar bizi necə dəyişdirir?
E.Ş.: Kitablar bizi dəyişdirir, romanlar bizi dəyişdirir. Ən birincisi, bədii ədəbiyyat bizə “başqası” nı başa düşməyə kömək edir. Ədəbiyyat bizə özümüzü başqa adamın yerinə qoya bilməyimizə kömək edir. Mənim Türkiyədə çox böyük oxucu auditoriyam var, onlar bəlkə də kiməsə, ya da hansısa bu və ya digər qrupa münasibətdə qərəzli mövqedədir. Lakin onlar bədii ədəbiyyat oxuyanda oradakı obrazla özlərini eyniləşdirə bilirlər.
Onlar hətta bu ədəbi obrazı sevə bilirlər. Necə olursa, bizim gündəlik həyatımızdakı o sədlər oxuduğumuz zaman yoxa çıxır. Mən onu deməyə çalışıram ki, bədii ədəbiyyat aləmində humanizm üçün daha geniş yer var. Şəfqət üçün daha böyük yer var. Mənim üçün bu dəyərlidir. Mən tamamilə səmimiyyətlə inanıram ki, bədii ədəbiyyat sərhədləri aşaraq, milli və dini sərhədləri keçərək bizi insanlar olaraq birləşdirir.
D.Ə.: Yazıçıların cəmiyyətdə rolu və məsuliyyəti nədən ibarətdir? Yazıçılar siyasi diskussiyalara nə dərəcədə cəlb oluna bilərlər? İnsənət və siyasət arasında sərhəd haradadır?
E.Ş.: Bu çox gözəl sualdır, amma eyni zamanda, həm də çox çətin bir sualdır. Bu mənim üçün hədsiz əhəmiyyəti olan bir məsələdir. Bu suala asan cavab olduğunu düşünmürəm. Ona görə ki, mən bir tərəfdən inanıram ki, biz müəlliflər və yazıçılar siyasətdən kənar ola bilmərik.
Bununla onu nəzərdə tuturam ki, dünyada baş verən hadisələr haqda, gözlərinizi və qulaqlarınızı bağlamayıb dünyada, ətrafda, fərqi yoxdur hər yerdə baş verənlərə görə narahat olursunuz. Yazıçı olmaq insanın durumu, insanların hekayəsinə maraq göstərmək deməkdir. Buna görə də yazıçı olaraq, xüsusilə də problemli ölkələr, Pakistan, Misir, Türkiyə və başqa yerlər kimi demokratiyanın zəif olduğu ölkələrdən gələn yazıçılar olaraq siyasətdən kənar qala bilmərik.
Çünki biz keçmişi, hazırkı dövrü, ədalətsizlikləri, məşəqqətləri və başqa şeyləri başa düşməyə çalışırıq. Buna görə də siyasət təbii surətdə öz yerini tutur. Amma bununla belə, mən tamamilə aydın fərq qoymuşam: siyasət bizi istiqamətləndirə bilməz.
Əgər siyasət yazıçını istiqamətləndirməyə başlasa, o zaman bədii ədəbiyyata xələl gəlir. Mənə əsas istiqamət verən mənim təxəyyülümdür. Mənim üçün bu, hər zaman ədəbiyyat, həmişə yaradıcılıqdır. Lakin mən gender bərabərliyi, irqçilik, ksenofobiya və fanatizm kimi bir çox məsələ ilə bağlı suallar qaldırıram. Təbii ki, bədii-ədəbi yaradıcılıqda bu sualları qaldırmağa davam edəcəm. Lakin mənə istiqamət verən bədii yaradıcılıq və mənim təxəyyülüm olacaq.