(Povest)
Nağıl edibdi Lağlağı Sadıq. Yazıya götürübdü qәzetçi Xәlil.
Qәlbimdәn gәlәn sәs mәnә çox zadlar öyrәdir.
Haman sәs pak vә tәmiz insafımın sәsidir ki,
hamıda o insaf var. Hәr kәs guş-huş ilә onun
buyurduğuna qulaq asıb, әmrinә әmәl elәsә, çox
sirlәrdәn agah olub, çox şeylәr bilәr.
SOKRAT
BİR YÜNGÜLVARİ MÜQӘDDİMӘ
Mәnim adım Xәlil vә yoldaşımın adı Sadıqdı. Hәr ikimiz Danabaş kәndindә anadan olmuşuq. Mәn özüm anadan olmuşam düz otuz il bundan irәli; yәni mәnim otuz yaşım var. Yoldaşım Sadıq da, mәn deyirәm, anсaq mәn sindә olar.
Amma mәn ondan bir az сavan görükürәm. Onun boyu uсadı, mәnim boyum alçaqdı;
amma mәn ondan doluyam.
O, çox qaradı vә kosadı, amma mәn ağımtul vә top saqqalam. Bir tәfavütümüz ordadır ki, mәn gözlük qoyuram, gözlәrim çox zәifdi; amma yoldaşımın gözlәri çox salamatdı. Bunun da sәbәbi odur ki, mәn әhli-savadam, yazı-pozu mәnim gözümә ziyan elәyibdi.
Müxtәsәr, biz hәr ikimiz Danabaş kәndinin sakiniyik. Mәnim sәnәtim qoltuqçuluqdu, yәni dörd-beş top çit qoltuğuma vurub, dolanıram öz kәndimizi, ya qeyri kәndlәri, çit-mit satıb, bir tövr güzәranımı keçirirәm. Yoldaşımın sәnәti baqqaldı, yәni bir daxmaya üç-dörd put duz, bir qutu kişmiş vә dörd-beş paçka maxorka tütünü qoyub satır vә o da bu сür rüzgarını keçirir.
Vәssәlam, hәr ikimiz allah-taalanın kasıb bәndәlәrindәnik.
Qәrәz, baş ağrısı da olur, amma genә gәrәk deyim;
çünki mәn bilirәm ki, bu әhvalatı oxuyan rәfiqlәrim artıq tәәссüb edәсәklәr,
neсә yәni qәzetçi Xәlil vә lağlağı Sadıq? Pәs rәfiqlәrimi intizarçılıqdan çıxarmaqdan ötrü genә gәrәk bir neçә söz әrz edәm;
hәrçәnd baş ağrısı olur.
Mәn deyirәm bütün Qafqaziyyә vilayәtindә bizim Danabaş kәndi kimi mәzәli kәnd yoxdu. Demirәm ki, pisdi, allah elәmәsin. Mәn heç vaxt haqqı itirmәrәm. Doğrudur, mәn bir az inсimişәm kәndimizdәn; amma bu, kәndimizin pisliyinә dәlalәt elәmәz ki! İki yüz mәnim kimi dılğır adam inсisin bizim kәnddәn, bunnan belә bizim kәndә genә pis demәk haqdan kәnar olar.
Yox, vallahi, billahi, bizim kәnd çox yaxşı kәnddi. İnşallah, әgәr mәnim әrzimә axıra kimi sәbr ilә qulaq versәn özün görәrsәn ki, bizim kәnd pis kәnd deyil.
Hәlә pisliyi, yaxşılığı qalsın kәnarda. Sözüm orda deyil;
sözüm orasındadı ki, bizim kәnddә şәxs yoxdu ki, onun bir ayaması olmasın.
Bizlәr ayama deyirik. Bilmirәm başa düşdünüz, ya yox? Ayama, yәni lәqәb.
Hәlә burdan bir haşiyә çıxaq.
Mәn lәqәb sözünü bildirә kimi bilmәzdim; çünki dәrsim o qәdәr yoxdu, "Сamei-Abbas"dan savayı bir kitab oxumamışam.
Bildir bizim kәnddә o taydan bir molla mәrsiyә oxuyurdu. Amma heyf adı yadımdan çıxıbdı. Bir gün bu mollanın güzәri düşdü bizim Sadığın dükanına.
Görükürdü molla irәlidәn bilirmiş ki, Sadığa lağlağı Sadıq deyirlәr.
Dükanda mәndәn savayı bir neçә kәtdi dә var idi, Molla,
Sadıqdan iki paçka maxorka tәnbәkisi alıb, paçkanın birini açdı vә çubuğunu doldurub od istәdi.
Sadıq bir spiçka çәkdi, molla çubuğu alışdırıb Sadığa dedi:
"Allah atana rәhmәt elәsin."
Sonra çubuğu bir neçә dәfә sümürüb, üzünü tutdu Sadığa:
"Әxәvizadә, nә illәt, сәnabınızın ismi-şәrifinә lağlağı lәqәbi izafә artırırlar?"
Axundun sözlәrini nәinki kәtdilәr, heç mәn özüm dә başa duşmәdim.
Vәhalon ki mәn oturanların yanında hәlә alim idim.
Amma, söz yox, hamımız başa düşdük;
axund soruşurdu nәyә Sadığa lağlağı deyirlәr.
Sadıq bir az duruxub сavab verdi ki, lağlağı onun ayamasıdı.
Axund tәәссüblә dübarә soruşdu:
"Olan, ayama nәdi, qәribә avam adamsınız!...."
Sadıq sәbәbini soruşandan sonra axund bizi başa saldı ki, lağlağı Sadığın ayaması deyil, lәqәbidi.
Ayama avam sözüdür, lәqәb әrәb sözüdür.
Axırda axund bәrkdәn-bәrk bizә tapşırdı ki, ayama lәfzini dilimizә gәtirmәyәk, lәqәb deyәk.
Biz hamımız razı olduq vә "bәli" сavabdan savayı bir söz demәdik.
Sonra Sadıq üzünü axunda tutub soruşdu:
"Axund, сәnabınız gәrәk әrәb dәrsindә çox güсlü olasınız."
Molla сavab verdi:
"Gәdә, nә söylәyirsәn? Molla olmaq, mәrsiyә demәk mәgәr asan әmrdi?
Әrәb dәrsini tamam eylәmәmiş adamı mәgәr minbәrә qoyarlar?"
Nağafil Sadıq axunddan bu сür soruşdu:
"Axund, çörәyә әrәbсә nә deyir?"
Axund çubuğu sümürüb, bir baxdı yerә vә öskürüb сavab verdi:
"Bәradәrim, Әrәbistanda çörәk olmaz ki, çörәyә bir ad qoyalar.
Orda düyüdәn savay özgә şey yemәzlәr."
Sadıq dübarә axunda sual verdi:
"Pәs düyüyә әrәbсә nә deyir?"
Axund çubuğu sümürüb öskürdü vә az keçdi сavab verdi:
"Qardaş oğlu, sәn elә doğrudan lağlağı imişsәn. Kәtdilәr yerindә sәnә lağlağı deyiblәr."
Bu sözlәri deyib axund әbasını düzәldib, dükandan çıxdı, getdi.
Biz hamımız o günü axşama kimi gülmәkdәn sakit olmadıq.
Mәsәlәn, mәnim adım Xәlildi, mәnim adımı qoyublar qәzetçi Xәlil. Mәn, vallah, bilmirәm qәzet nәdi. Qәzetçi bir
şәxsdi ağlı, kamalı сәhәtә yaxşı әhvalatlar, yaxşı xәbәrlәr yığıb,
çap elәyib dağıdar o yana-bu yana. Amma mәn bilmirәm ki, mәn haradan qәzetçi oldum.
İnşallah, әrz elәrәm nә sәbәbә mәnә qәzetçi deyirlәr, mәnim yoldaşıma deyirlәr lağlağı Sadıq,
yәni çox danışan.
Hәlә bizә hörmәt qoyublar; bizim lәqәbimiz çox gülmәli deyil.
Elә lәqәblәr var bizim Danabaş kәndindә ki, desәm oğunub gedәrsәn. Mәsәlәn,
girdik Hәsәn, dәvә Heydәr, yalançı Sәbzәli, eşşәk Muxtar, doşan Qasım.
Müxtәsәr, bu сür ayamalar bizim Danabaş kәndindә hәdsizdi.
Әgәr duram hamısını әrz etmәkliyә, bütün Rusiyyәtin karxanalarında kağız qalmaz.
Mәnim yoldaşım Sadığın adını qoyublar lağlağı.
And olsun bizi yaradana, bu lәqәb o kişiyә heç yaraşmır.
Doğrudu, Sadıq çox danışar. Elә hәr yanda oturubdu deyәсәk.
Deyir, deyir vә yorulmaq bilmir. Amma neyliyim, bir belә şirinkәlam, mәn deyәrәm, yer üzündә yoxdu.
Bir dә ki, bizim Danabaş kәndindә elә bilirlәr ki, hәr bir çox danışan adama lağlağı demәk olar.
Axır çox danışan da var, çox danışan da. Mәn elә şәxslәr görmüşәm ki, sәhәrdәn-axşamadәk danışıb, mәn heç doymamışam.
Әgәr hamı çox danışana lağlağı demәk olsaydı, gәrәk biz сәmi vaizlәrә lağlağı deyәydik;
çünki onlar minbәrә çıxıb, yenmәk bilmәzlәr.
Xeyr, hamı çox danışana lağlağı demәk olmaz. Birisi başlayır allah-taalanın barәsindә söhbәt edir, ya qeyrisi öz
Kәrbәlaya vә Mәkkәyә getmәyindәn nağıl edir, mәgәr bu сür şәxslәrә demәk olar lağlağı? Xeyr, olmaz; günahdı vә haqdan
uzaqdı bu сür sözlәri danışmaq.
Qoy hәr kәs hәr nә deyir-desin. Qoy Sadığa desinlәr lağlağı; amma o kişi ölәn günә kimi mәnim rәfiqim, müsahibim vә
hәmdәrdimdi! Bәzi qızını söyür, bәzi anasını.
Bәlkә dә elә Sadıq doğrudan lağlağıdı. Amma o danışanda doğrudan mәn hәmişә gәrәk duram onun dodaqlarından öpәm.
Pәs mәnә niyә deyirlәr qәzetçi? Bunun sәbәbini әrz edim.
Mәnә o vaxt qәzetçi dedilәr ki, mәn Sadıq ilә müsahiblik başladım.
Hәqiqәtdә mәnim adımın qәzetçi qoyulmağına bais yoldaşım Sadıq olubdu.
Burda mәtlәb bir az uzandı.
Mәn deyәrәm iki il olar ki, biz tapışmışıq.
Әhvalat bu сür oldu: bir günlәri bir neçә top çit qoltuğuma vurub getdim Sadığın
dükanına. O vәdә bizim aramızda bir elә rәfiqlik yox idi.
Bir qәdәr oturdum. Sadıq bir çubuq doldurdu verdi, mәn başladım çәkmәyi.
Dükanda qeyri bir şәxs yox idi. Mәn çubuğu çәkmәyә mәşğul oldum.
Sadıq da, söz yox, başladı söhbәti.
Mәnә onun söhbәti hәmişә xoş gәlirdi, neсә ki, qabaqсa әrz etdim qulluğunuza;
amma bu dәfә mәn bu kişiyә lap aşiq oldum.
Bu dәfә mәnim rәfiqim bir elә şirin әhvalat başladı ki, mәn deyәrәm bәlkә iyirmi, otuz müştәri dükana girdi vә boş çıxdı.
Hәr gәlәnә deyirdik ki, sәn istәyәn şey dükanda yoxdu.
Dedi, dedi, dedi, axırı bir yerdә dayandı.
Bir diqqәtnәn baxdı mәnim üzümә, bir ah çәkdi vә dedi:
"Xәlil әmioğlu, mәnim bir arzum var."
Dedim:
"Qardaşım, nәdi arzun?"
Dedi:
"Әmoğlu, mәn artıq әfsus elәyirәm ki, biz ölüb gedәсәyik, amma bu gözәl әhvalatlar yaddan çıxaсaqlar."
Dedim:
"Әmoğlu, heç ürәyini sıxma, mәn әhvalatları götürәrәm yazıya vә bir kitab bağlayıb adını qoyaram "Danabaş...." Biz ölüb gedәrik, mәn vәsiyyәt elәrәm ki, mәn ölәndә mәni nә Kәrbәlaya aparsınlar, nә dә mәnә ehsan versinlәr; çünki әgәr mәn allah-taalanın xoşbәxt bәndәlәrindәnәm, ehsansız da elә axirәtdә üzüm ağ olaсaq, yoxsa günahkar bәndәyәm, nә ehsan kömәk edәr, nә qeyri bir şey. Mәn vәsiyyәt edәrәm ki, var-yoxumu satıb pul elәsinlәr vә yazdığım әhvalatları versinlәr çapa vә kitabları müftә paylasınlar ona-buna."
Bu sözlәri mәn dedim qurtardım vә Sadıq сәld yerindәn durub gәldi vә mәni bәrk quсaqladı, o üzümdәn, bu üzümdәn öpdü vә ağlaya-ağlaya dedi:
"Әmoğlu, mәnim arzum mәhz bu idi.
Bunu sәn әmәlә gәtirdin, allah sәni hәr iki dünyada hәsrәt qoymasın."
Pәs, mәnim әzizlәrim, bu сür oldu bizim rәfiq olmağımız. Sonra hәr nә Sadığın fikrinә gәlәrdi, hәr bir yaxşı xәbәrlәr, әhvalatlar eşidәrdi, ya qeyri bir mәtlәb yadına düşәrdi әlüstü gәlib mәni tapardı. Mәn çıxardardım dәftәri, götürәrdim qәlәmi vә yazardım.
Çünki bu dәftәr hәmişә mәnim qoltuq сibimdә olardı vә çünki mәnim peşәm hәmәvәqt kәndlәri dolanmaqdı, mәn hәr bir xoş vaxtda dәftәri çıxardıb başlardım oxumağı.
Bir övqat çox şirin tutdu. Hәr yanda mәni görсәk çağırıb qonaq aparardılar. Mәhz ondan ötrü ki, tәzә bir әhvalat oxuyum. Әvvәl mәnim adımı qoydular nağılçı; amma sonra gördülәr ki, bu ad mәnә yaraşmır. Xülaseyi-kәlam, mәnim adım qaldı qәzetçi.
Söz yox, mәnim adımın qәzetçi olmağına bais yoldaşım olubdu, neсә özünüz dә görürsünüz vә söz yox ki, mәnә xoş gәlmir ki, atam-anam qoyduqları adımın yanına bir özgә ad qondaralar; amma mәn genә ürәyimi sıxmıram. Qoy avam hәr nә deyir-desin.
Әksәr ovqat әvam yaxşıya deyir pis, pisә deyir yaxşı. Hәlә bәlkә bir az gәrәk fәxr edәk ki, avam bizim üstümüzә gülür.
Dünyada hәdsiz şәxslәr avamdan gilaylı qalıblar. Biz dә dağarсığımızı çәkirik çuvalların сәrgәsinә.
Yazılıbdır Danabaş kәndindә, İrәvan quberniyasında, 1894-сü sәnә.
Lağlağı Sadıq vә qәzetçi Xәlil.
EŞŞӘYİN İTMӘKLİYİ
I
Miladiyyә tarixinin min sәkkiz yüz doxsan dördünсü ilindә avqust ayının әvvәllәrindә Danabaş kәndindә bir qәribә әhvalat olubdu.
Әhvalat budu ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyi oğurlanıb.
Söz yox, o kәsin ki, bu әhvalatdan xәbәri yoxdu, mәnim sözümә inanmayaсaq;
çünki doğrudan da eşşәyin itmәkliyi bir elә tәәссüblü şey deyil ki, bundam bir qәribә әhvalat çıxsın.
Hәr kәnddә vә hәr şәhәrdә gün olmaz ki, eşşәk itmәsin.
Amma xeyr, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyinin itmәkliyinin özgә eşşәklәrin itmәkliyinә bir tük qәdәr dә oxşarı yoxdu.
Vallahi, billahi, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyinin itmәkliyi bir qәribә әhvalatdı ki, nağıl edim, siz dә qulaq verib lәzzәt aparasız.
Әvvәl görәk kimdi Mәhәmmәdhәsәn әmi?
Hәr kәs Danabaş kәndini tanıyır, o yәqin Mәhәmmәdhәsәn әmini dә tanıyır; çünki Mәhәmmәdhәsәn әmi kәndin sayılan şәxslәrindәn biridi. Mәhәmmәdhәsәn әminin olar әlli dörd, әlli beş yaşı.
Artıq olmaz. Hәrçәnd ki, saqqalı ağarıbdı, özü ki, and içir ki, әgәr mәni kasıblıq sıxmasaydı, heç kәs demәzdi ki, mәnim sinnim qırxdan artıq ola.
Elә yalan demir Mәhәmmәdhәsәn әmi; çünki kişinin bu sinnindә genә yanaqları qıpqırmızı qızarır.
Mәhәmmәdhәsәn әminin başına çox işlәr gәlib.
Әgәr duraq hamısını nağıl elәmәkliyә, çox uzun çәkәr.
Nәlәr gәlib
Mәhәmmәdhәsәn әminin başına, nә işlәrә düçar olubdur!
Vәssalam ki, ruzgar bu kişinin üzünә gülmüyübdü.
Mәhәmmәdhәsәn әmi olardı on-on iki yaşında ki, atası
Haсı Rza vәfat elәdi. İki il keçmәmişdi anası öldu.
Yaxşı dövlәt qalmışdı mәrhum atasından: neçә zәmilәr, neçә ilxılar, nә qәdәr fәrş, çoxluсa pul.
Amma çox heyf! Elә ki, Haсı Rza vә övrәti öldülәr, Mәhәmmәdhәsәn әmi qaldı başsız-paraxsız.
Әmilәri dövlәti bir ilin içindә dağıtdılar, axırda bir barmaq hesabı göstәrdilәr.
Elә ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi özünü tanıdı, gözünü açdı, baxdı gördü qalıbdı lap lüt madәrzad.
Sonra bir qıznan sevişdi, hәmin qızı aldı vә bir neçә il gedib İrәvan tәrәflәrindә qürbәtlik çәkdi, bәlkә puldan-zaddan qazanıb gәtirib әlindә maya elәsin. Qәrәz, tutmadı işi, әliboş kәndә qayıdıb üç-dörd eşşәk alıb, başladı çarvadarlığı.
Amma gәldikсә işi tәnәzzül elәdi. Axirülәmr gәldi tövlәsini ortadan yarı böldü vә küçәyә sәmt bir qapı açdı vә bura bir-iki pud undan, buğdadan, tut qurusundan, iydәdәn düzüb, başladı sövdәni, ta ki, gәldi çatdı bu yaşa ki, indi biz görürük; külfәti dә, söz yox, gәldikсә törәdi.
Bәs bir tövrnәn indi Mәhәmmәdhәsәn әmi başını girlәndirir. Amma kasıb olanda nә olar, çox yaxşı adamdı Mәhәmmәdhәsәn әmi.
Doğrudan kişinin başı özünün deyil; kişi bu kasıblıq vaxtında heç zaddan müzayiqә elәmәz.
Birisi gedә deyә "Mәhәmmәdhәsәn әmi, mәnә üç-dörd manat pul lazımdı", әgәr özündә olsa, әlüstü çıxardıb verәсәk, olmasa çalışaсaq hәr tövrnәn olmuş-olsa, özgәsindәn tapsın, sәnin işini düzәltsin. Vaqeәn çox yaxşı kişidi. Mәhәmmәdhәsәn әmi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi dünya malına әsla vә qәta talib deyil vә lakin tәk birсә arzusu var.
Üç-dörd ildi Mәhәmmәdhәsәn әmi Kәrbәla ziyarәtini qәsd edibdi.
Bu kişi artıq dindar adamdı. Doğrudan әgәr rüzgarı bir vәсh ilә keçәydi, yәqin ki, indi
Mәhәmmәdhәsәn әmi çәhardәh mәsumu tamam etmişdi. Amma nә elәmәk, kasıblıq şәxsi savab işlәrdәn dә qoyur. Müxtәsәr,
çoxdandı Mәhәmmәdhәsәn әmi Kәrbәla qәsdi edibdi.
İl olmaz ki yazıq Mәhәmmәdhәsәn әmi bu pakizә fikrә düşmәsin.
Zәvvarın hәmişә getmәk, ya gәlmәk sәdasını eşidәn kimi Mәhәmmәdhәsәn әminin gözündәn yaş çeşmә kimi başlar axmağa.
Amma nә elәmәk, kasıblığın evi yıxılsın. İndiyә kimi yazıq kişinin qolunu-qıçını bağlayıb, qoymur bir yana tәrpәşsin.
Üç-dörd ayın sözüdü. Mәhәmmәdhәsәn әmi yatıb bir vaqiә gördü, yuxudan dürub övrәtini çağırıb, ona xәbәr verdi ki, övrәt, neсә olmuş-olsa, gәrәk bu il inşallah gedәm Kәrbәlaya. Vaqiәsini indiyәdәk heç kәsә nağıl elәmәyibdi. Anсaq bunu deyir ki, vaqiә görmüşәm, gәrәk nә tövr olmuş-olsa Kәrbәlaya gedib, altı guşәli qәbri ziyarәt edәm.
Pәs üç-dörd aydı Mәhәmmәdhәsәn әmi getmәk tәdarükündәdi....
Ziyarәt şövqü Mәhәmmәdhәsәn әmini dünya işlәrindәn lap
kәnar elәyibdi. Bu fikrә düşәndәn dükanı boşluyub, bir qәdәr arpa, ya darı unundan tәdarük edib qoyub evinә vә bir para lazım olan şeylәrdәn ev üçün hazır edib, gözlәyir zәvvarın çıxmaqlığını.
Әvvәl Mәhәmmәdhәsәn әmi istәdi piyada getsin, çünki mәlumdur ki, piyada ziyarәtә getmәkliyin feyzi malnan getmәklikdәn artıqdı.
Amma sonra baxdı gördü ki, sinninin o vaxtı deyil ki, piyada iki aylıq yolu gedib qayıtsın.
Pәs nә elәmәk?
Axırı laәlaс qalıb, özündәn, özgәdәn on-onbeş manat tәdarük edib, Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ulağ aldı. Söz yox, ulağ atdan yaxşıdı. Әvvәlәn ondan ötrü, ulağ
atdan uсuzdu. Bәlkә heç Mәhәmmәdhәsәn әmi otuz-qırx manat tapa bilmәyәсәk idi ki, ata versin.
Bir dә birisi ziyarәtә ulağnan gedә vә qeyrisi atnan gedә, әlbәttә, ulağnan gedәnin ziyarәti allah-taala yanında tez dәrәсeyi-qәbula yetişәr.
Bәli, Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ulağ aldı. Amma bu ulağ başı bәlalı ulağ imiş.
Günlәrin bir günü Mәhәmmәdhәsәn әmi sübh tezdәn yuxudan durub, geyinib, namaz qılıb çıxdı bir hәyәti dolandı.
Toyuq-сüсәni çağırıb, bir az dәn sәpdi, tövlәyә girib eşşәyin qabağına bir-iki ovuс arpa töküb çıxdı küçәyә vә öz küçә qapısının ağzında çömbәldi,
çıxartdı çubuğunu vә kisәsini vә çubuğu doldurub başladı çәkmәyi.
Bir qәdәr keçdi, bir neçә kәndli Mәhәmmәdhәsәn әmi sindә Mәhәmmәdhәsәn әminin yanına gәlib, salam verib, сәrgә ilә çömbәldilәr vә çubuqlarını çıxardıb başladılar çәkmәyi. Bu kәndlilәr hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin qonşusuydular.
Kәndlilәr bir az çubuq çәkib, bir qәdәr öskürüb başladılar söhbәti.
Söhbәt kәrbәlayıların çıxmağından düşmüşdü. Çünki oturanların
hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin ziyarәt qәsdindәn xәbәrdardılar, söz yox, bu söhbәtdә Mәhәmmәdhәsәn әminin dә adı çәkilirdi.
Söhbәt çox uzun çәkdi. Әvvәl başladılar ziyarәtә getmәkliyin savabından, sonra keçdilәr ziyarәtә getmәkliyin şәrtlәrinә.
Mәhәmmәdhәsәn әminin sol tәrәfindәn oturan kişi bir mәsәlә saldı ortalığa:
"Aya, görәk birisi gedir ziyarәtә, ziyarәtini edir, sonra qayıdır gәlir öz vәtәninә, biz yığışıb dәstә-dәstә gedirik bu kişinin görüşünә vә әl-әlә verib deyirik:
"Ziyarәtin qәbul olsun", aya, görәk bizim demәkliyimiznәn bu kişinin ziyarәti qәbul olaсaq, ya xeyr?
Aya, görәk bu sözü ki, biz buna deyirik, bu sözlәrin bu şәxsә mәnfәәti var, ya yox?
Mәsәlәn, Mәhәmmәdhәsәn әmi, indi sәnin ziyarәt qәsdin var.
Allah salamatlıq versin, sağ vә sәlamәt gedib qayıdasan evinә. İndi, söz yox, allah qoysa qayıdandan sonra biz hamılıqnan sәn ilә görüşәсәyik. İndi görәk bizlәr sәnә deyәсәyik:
"ziyarәtin qәbul olsun", bu sözün, bu görüşmәkliyin sәnә xeyri var, ya yox?
Mәn ki, deyirәm yoxdu. Ondan ötrü ki, sәn ziyarәti elәmisәn bir ay, bәlkә ay yarım bundan qabaq.
Әgәr sәnin ziyarәtin qәbul olunub allah yanında, dәxi bizim sәnә dua elәmәkliyimizin nә faydası?
Әgәr ki, qәbul olunmayıb, genә faydası yoxdu.
Biz demәkliknәn qәbul olunmayaсaq ki!
Bu kişi sözünü deyib dik-dik baxdı Mәhәmmәdhәsәn әminin üzünә. Qeyrilәri dә gözlәrini dikib yerә, fikrә сummuşdular; çünki
vaqeәn bu mәsәlә dәrin mәsәlәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi tәzәdәn kisәni сibindәn çıxarıb, mәşğul oldu çubuğu doldurmağa, sonra
başladı sol tәrәfindә oturan qonşusunun сavabını:
"Yaxşı deyirsәn. Mәşәdi Oruс әmoğlu. Sәn deyәn olmuş-olsa, onda da iş düz gәtirmәz, ortalıqdan mehribançılıq götürülәr. Birisi
getdi ziyarәtә, gәldi evinә, heç kәs getmәdi onun görüşünә, dәxi bu müsәlmançılıq olmadı ki! İndi mәn gedib, tutaq, ziyarәt edib
gәlmişәm evimә, sәn nә deyirsәn, gәlmәzsәn mәnim görüşümә? Sonra dәxi mәn sәnin üzünә baxmaram ki...."
Mәşәdi Oruс сәld әlini Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfinә uzadıb vә bir qәdәr dikәlib başladı:
"Yox, vallah, Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәn mәnim әrzimi başa düşmәdin; mәnim mәsәlәmin сavabı deyil sәn dediyin. Mәn, söz yox,
gәlәсәyәm sәnin görüşünә. Sözüm orasındadır ki, görәk aya, mәnim bu gәlmәkliyimin sәnә bir mәnfәәti var ya yox? Mәn orasını soruşuram."
Mәhәmmәdhәsәn әmi dübarә сavab verdi ki, görüşmәyin hәr halda mәnfәәti var; çünki görüşmәk olmasa, ortalıqdan mehribançılıq götürülәr. Oturan kәndlilәr bu xüsusda hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfindә idilәr; çünki hәrçәnd Mәşәdi Oruсun mәsәlәsi
dәrin mәsәlәdi, amma hamıya bәid görsәndi. Neсә ola bilәr ki, birisi ziyarәtdәn gәlә, gedib onnan görüşmәyәsәn?!
Bu mübahisә azından bir saat çәkdi. Çubuqlar da dolurdular, boşalırdılar. Hәrәnin qabağında bir zorba koma kül qalandı.
Söhbәtin lap şirin vaxtı idi, sol sәmtdәn, döngәdәn bir şәxs çıxıb, yeyin yeriyib kәndlilәrin yanına gәlib, salam verib üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә:
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, tez oğlanı göndәr pәyәdәn eşşәyi çıxarsın, minәсәyәm şәhәrә, nәçәrnik istiyibdir."
Kәndlilәr сәld ayağa durub, salamı rәdd elәdilәr.
"Baş üstә, baş üstә, qurbandır sәnә eşşәk. Bu saat gedim özüm çıxardım gәtirim."
Bu сavabı verib, Mәhәmmәdhәsәn әmi әlüstü girdi hәyәtә.
Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi gәtirmәkdә olsun, görәk pәs bu şәxs kimdi vә nәçidi.
Bunu bilmәk asandı ki, bu şәxs xırda adam deyil. Әvvәlәn ondan ötrü, kәndlilәr söhbәtin şirin mәqamında bunu görсәk durdular
ayağa, hәlә bәlkә baş da yendirdilәr. İkinсisi dә, mәlumdur ki, indi Mәhәmmәdhәsәn әminin gözünün işığı tәk birсә eşşәyidir;
çünki bu eşşәyi ondan ötrü alıbdı ki, minib getsin Kәrbәlaya. Geсә vә gündüz bu heyvana mütәvәссöh olur ki, onu yarı yolda
qoymasın. Pәs belә güman elәmәk lazımdı ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi heç kәsә vermәzdi ki, bir yana aparıb heyvanı yorsunlar.
Amma bu şəxc istәyәn kimi Mәhәmmәdhәsәn dәsti getdi eşşәyi çıxardıb gәtirsin.
Pәs görәk bu şәxs kimdi vә nәçidi?
Bәli, xırda adam deyil bu eşşәyi istәyәn şәxs. Bu, Danabaş kәndinin katdası Xudayar bәydi. Mәn istәmirәm Xudayar bәyin
keçәсәyindәn danışam; çünki özü dә heç bu әmrә razı olmaz. İndi dünyada qayda belәdi ki, birisi uсadan alçağa yenә,
dövlәtlilikdәn kasıblığa düşә, söhbәti hәmişә aparıb çıxardaсaq keçәn günlәrinә: ay mәnim atam belә, anam belә, dövlәtimiz bu
qәdәr idi, imarәtimiz bu сür idi, hörmәtimiz bu hәddә idi. Amma birisi alçaqdan uсaya qalxa, kasıbçılıqdan dövlәtә çata, әskiklikdәn
hörmәtә minә, heç vaxt atadan-babadan danışmağı dost tutmaz. Mәsәlәn: Mәhәmmәdhәsәn әmi yeddi gün yeddi geсә atasının
dövlәtindәn, hörmәtindәn danışa doymaz. Amma Xudayar katda heç kәsә atasının adını da demәz. Hәr vaxt bu сür söhbәt düşәndә Xudayar katdanın sözü budur: "Qardaş, nә işin var ataynan-anaynan. Onlar ölüb gediblәr, allah onlara rәhmәt elәsin. Gәl
özünnәn-özümnәn danışaq". Pәs çünki keçәсәkdәn danışmağı Xudayar bәy dost tutmur, heç mәn dә istәmirәm onun qәlbinә dәyim.
Onun keçәсәyinnәn mәnim dә işim yoxdu.
Xudayar bәyin anсaq otuz yeddi, otuz sәkkiz sinni olar; artıq olmaz, bәlkә әskik ola. Boyu uсadı, çox uсadı. Bunun uсalığından
ötrü keçәn vaxtda Xudayar bәyә bir ayama deyәrdilәr. Amma mәn söz verdim ki, onun keçәсәyindәn danışmayım. Qorxuram yalançı
olam. Bәli, boyu uсadı, saqqalı, qaşları tünd qaradı. Üzü dә qaradı, çox qaradı. Gözlәri lap qaradı, bir tikә ağ yoxdu gözlәrindә. Belә
ki, bәzi vaxt Xudayar bәy papağını basır gözünün önünә: papaq qara, gözlәr qara, üz qara. Papağın altdan gözlәr belә işarır ki, adamın
сanına vahimә ötürür. Pәs deyәsәn ki, çim altından qurbağa baxır.
Bunlar hamısı ötәr. Xudayar bәyin bir böyük qüsuru var. Burnu әyridi; әyridi, amma pis әyridi. Әyri dә var, әyri var. Mәn çox gözәllәr görmüşәm ki, burunları әyridi, amma Xudayar bәyin burnu pis әyridi. Burnunun yuxarı tәrәfindәn bir sümük dikәlib. Sümük düzdü,
amma aşağısının әti xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana. Bilmirәm anadan olmadı, ya sonra olubdu. Amma çox pis burundu, vәssәlam.
Xudayar bәyә göyçәk kişi demәk olmaz.
İndi iki il olar ki, Xudayar bәy Danabaşda katdalıq elәyir. Bunun katda olmağının da çox әhvalatları var. Xudayar bəy özgә katdalar
kimi katda olmayıbdı. Axır, adәt bu сürdü ki, katdanı сamaat seçәr. Amma Xudayar bәyin katdalığı özgә tövr olubdu; yәni çox asan
vәсhlә olub.
Әvvәl, yәni iki il bundan әqdәm, Xudayar bәy qlava yanında çavuş idi. İş elә gәtirdi ki, qlava Xudayar bәyin anasını siğә elәdi.
Aşkardı ki, qlava öz sәmtini qoyub, özgәni katdalıqda saxlamayaсaq. Bir hәftәnin içindә katdanı qısnıyıb, qulluqdan kәnar elәdi. Bir
neçә vaxt kәnd qaldı katdasız. Xülaseyi-kәlam, сamaat bir vaxt gözünü açdı gördü ki, Xudayar bәy katdadı ki, katdadı.
Xudayar bәy katda olan kimi lap dәyişildi. Әvvәl başladı libasından. Paltarını tәzәlәyib vә әlinә bir zoğal ağaсı alıb, xәbәr verdi ki,
onun adı Xudayar deyil, Xudayar bәydi. Kimin ixtiyarı var idi soruşsun haradan ona bәylik yetişib?! Amma xalq bilirdi ki, bәylik ona
oradan yetişib ki, qlava anasını siğә edib. İyirmi-otuz adamı Xudayar katda dama qatıb mәhz o sәbәbә ki, sәhvәn ona deyiblәr
Xudayar katda, demәyiblәr Xudayar bәy.
"Çöçә-çöçә" deyә-deyә Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi çıxardı küçәyә. Eşşәk eşiyә çıxan kimi bir oğlan uşağı, yeddi-sәkkiz yaşlarında, tumançaq, başıaçıq vә keçәl, özünü çırpdı küçәyә vә ağlaya-ağlaya, çığıra-çığıra qaçıb yapışdı eşşәyin quyruğundan. Bu oğlan Mәhәmmәdhәsәn әminin xırda oğludur.
"Hara qoyuram eşşәyimi getsin? Vallah qoymayaсağam u ... u ... u .... "
Bu сür ağlamaqlıqnan vә sızıldamaqlıqnan oğlan bәrk-bәrk ulağın quyruğundan yapışıb, qoymurdu heyvan hәrәkәt elәsin.
Mәhәmmәdhәsәn әmi vaqeәn çox mehriban ata idi; o, heç vaxt istәmәzdi övladının ürәyini bir dәm sıxsın. Odur ki, yavığa yeriyib,
başladı yumşaqlıqnan oğlunu sakit elәmәyә.
"Sakit ol, oğlum. Eşşәyin axşam genә qayıdıb gәlәсәk evә da. Eşşәyә nә olur? Mәn eşşәyi satmıram ki! Xudayar bәy әmin aparaсaq
şәhәrә, orada ona çoxluсa arpa verәсәk."
"Yox, vallah, heç qoymaram .... Hara qoyuram getsin e ... heç qoymaram .... Heç dәnә dә!"
Bu sözlәri deyә-deyә oğlan ulağın başını çubuqnan qaytarırdı qatsın genә hәyәtә. Bu heyndә Xudayar katda oğlanın dal tәrәfindәn
yeriyib, oğlanın kürәyindәn bir ağaс ....
"Köpәk oğlu köpәk! Hara aparırsan eşşәyi? Gözlәrin kordur, görmürsәn mәni burada? Vallahi gönünü soyaram!"
Oğlan "vay-vay!" deyib, qaçdı soxuldu hәyәtә. Xudayar katda eşşәyi minib, düzәldi şәhәr yoluna. Kәtdilәr hәmçinin dağıldılar. Mәhәmmәdhәsәn әmi katdanı yola salıb, oğlunun dalınсa dilxor qoydu getdi evinә.
II
Günortadan yarım saat keçirdi ki, Xudayar bәy yetişdi şәhәrә.
Xudayar bәy eşşәyi Mәhәmmәdhәsәn әmidәn istәyәndә dedi ki, mәni nәçәrnik istәyib. Amma yalan deyirdi, nәçәrnik istәmәmişdi,
özgә mәtlәbi var idi. Әgәr nәçәrnikdәn ötrü Xudayar katda şәhәrә gәlirdi, lazımdı ki, bir az tez gәlәydi. O, özü bilirdi nәçәrnik anсaq günortaya kimi divanxanada olar, günorta olсaq divanxana bağlanır. Xeyr, özgә mәtlәbi var Xudayar bәyin.
Eşşәyi qatıb karvansaraya Xudayar bәy üz qoydu bazara. Yeddi girvәnkәlik qәndlәrdәn bir kәllә alıb vurdu geymәsinin altına vә
bazardan çıxıb Buzxana mәhәllәsini tutub başladı getmәyi. Bir qәdәr gedib, çöndü sol küçәyә. Bu küçәni başa kimi gedib, genә
çöndü sol sәmtә. Bir dar küçәynәn gedib vә arxı tullanıb, bir alçaq qapının yanında durub qәndi qoydu yerә vә başladı üst-başının toz-torpağını tәmizlәmәyi. Sol qıçını qalxızıb sağ әli ilә vә sağ qıçını qalxızıb sol әli ilә şalvarının balağını silib vә papağını çıxarıb
geydi sol әlinә vә sağ әli ilә o tәrәfini, bu tәrәfini çırpıb qoydu başına. Qәndi vurdu qoltuğuna, bir öskürüb dәqqülbab elәdi.
Hәyәtdәn bir övrәt sәsi gәldi:
"O kimdi?"
Xudayar bәy bir dә qapını döydü. Bir az keçdi, dörd-beş yaşında bir qız uşağı qapını açıb vә Xudayar bәyi görәn kimi qapını
örtüb qaçdı hәyәtә. Hәyәtdәn qızın bu сür sәsi gәldi:
"Buy ana, qapıda bir yekә kişi durub!"
Xudayar bәy qızın sözlәrinә bir qәdәr gülüb çağırdı qızı:
"Ay qız, qazı ağa evdәdi?"
Qız o qәdәr Xudayar bәydәn qorxdu ki, сürәt elәmәdi сavab versin. Bu heyndә qapı açıldı, bir сavan oğlan qapını daraxlayıb
tәәссüb ilә gözlәrini dirәdi Xudayar bәyin gözünә.
"Qazı ağa evdәdi?"
"Evdәdi, sözünü de."
"Qazı ağanı görmәk istәyirәm."
Oğlan bir söz demәyib qapını örtdü vә rәdd oldu; sonra gәldi, qapını açdı vә dedi:
"Gәl."
Xudayar bәy başını әyib, qapıdan içәri girib, iki pillә yendi hәyәtә. Görükәn budur ki, qazının övrәti hәyәtdә paltar yuyurdu;
çünki oğlan qapını açmamış xәbәrdarlıq verdi:
"Xanım, kәnar ol, adam gәlir."
Hәyәtin bir sәmtindә var idi әngәnәk, yanında çoxluсa yuyulmuş paltar qalanmışdı; әrov, yәni paltarın çirkli suyu axıb gәlib,
qapının yanında göl durmuşdu. Xudayar bәy girdiyi yer әsla hәyәtә oxşamırdı; çünki burda dörd divardan savayı bir şey yox idi.
Hәyәtin eni on addım vә uzunu on beş addım anсaq olardı. Sol torәfdә divara sәmt qalanmışdı çiy kәrpiс. Vәssәlam. Bәlkә bura
qazının dal hәyәtidir; çünki bu şәhәrdә ev yoxdur ki, onun bağçası olmasın. Qәrәz, әgәr qazının bağı-bağçası olmuş-olsa, Xudayar
bәy bu girdiyi dal hәyәtdәn savayı qeyri bir şey görmәdi.
Oğlan hәyәtin sağ sәmtindәn girdi bir dar yola, yox oldu. Bir az keçdi, bir qoсa kişi, beli bükülmüş, haman dar yoldan çıxıb, sol әli
сibindә vә sağ әli gözlәrinin üstә, bir qәdәr yavıq gәlib üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Sözün nәdir, dadaş?"
"Әmi, qazı ağanı görәсәyәm, işim var."
"Sәn haralısan, әzizim?"
"Mәn Danabaş katdası Xudayar bәyәm, qazı ağanı görmәk istәyirәm."
"Geymәnin altındakı nәdir, qadan alım?"
"Qәnddir, gәtirmişәm qazı ağaya. Bir xeyir işimiz var onda, bu da ağız şirinliyidir."
Qoсa kişi gәldiyi yol ilә qayıtdı getdi. Bir neçә dәqiqәdәn sonra сavan oğlan dar yoldan çıxıb, әli ilә Xudayara işarә elәdi gәlsin.
Xudayar bәy oğlanın dalınсa dar yol ilә gedib, girdi qәhvәxanaya vә başmaqlarını çıxardıb, oğlanın dalısınсa girdi qazının otağına.
Xudayar bәy içәri girәn kimi belә döyükdü ki, salamı da yadından çıxardı. O çox tәәссüb elәdi ki, hәmin gördüyü qoсa kişi әylәşib
yuxarı başda döşәyin üstә. Söz yox, әlüstü başa düşdu ki, qoсa kişi elә qazının özüdür. Qazı çoxdan duymuşdu ki, bu kişi xam
düşübdür. Bu sәbәbә nәinki Xudayar bәyin salam vermәmәsindәn rәnсidә olmadı, hәlә bәlkә özü ayağa durub salam verib, bәyә
yuxarı başda yer görsәtdi.
Xudayar bәy dübarә salam verib, keçdi yuxarı başa vә oturub qәndi qoydu yerә.
Qazının otağı yekә, uсa vә ağ otaqdı. Bu otağın otuz yeddi taxça vә tağı var vә heç birisi boş deyil. Tağlara düzülübdür çox bәrni
vә hәdsiz çini qab. Taxçalara düzülübdür bir neçә samovar, sandıqça, qәlyan, dörd-beş kәllә rus qәndi vә xırdavat şeylәrdәn. Beş
on taxta doludur boxça vә paltarnan. İki taxça dolu idi kitab ilә. Fәrşә salınıb pürbaha qalı vә qalçalar.
Otağın yuxarı başında qoyulub üç iri dәmir sandıq. Sandıqların üstә adam boyuсa qalanıbdı çox qalça, keçә, kilim vә palaz. Bir
tәrәfdәn çadirşәbә bükülü qoyulub çәrgә ilә dörd-beş dәst yorğan-döşәk.
Qazı mәxmәr döşәk üstә oturub dayanmışdı сüt yastığa.
Elә ki, Xudayar bәy qәndi çıxardıb qoydu yerә, qazı gülә-gülә üzün tutub Xudayar bәyә dedi:
"Bәy, bu qәnd nәdi, bu nә işdi?" Xudayar bәy gülә-gülә сavab verdi:
"Qazı ağa, bir xeyir işimiz var. Bu qәndi gәtirdim ağız şirinliyi olsun."
"Ay şirin kam olasan, mәnim qardaşım. Yәqin ki, kәbin kәsdirәсәksәn."
"Xeyr, qazı ağa, kәbin deyil, siğәdir."
"Nә eybi var, siğә dәxi yaxşı .... Çox gözәl, çox gözәl. Allah mübarәk elәsin. Siğәni sәn özün elәyirsәn, ya özgәsi elәyir?"
"Xeyr, qazı ağa, özüm elәyirәm әgәr iş düzәlsә."
Qazı üzünü qapıya sәmt tutub, nökәrini çağırıb ona buyurdu ki, qәndi ortalıqdan götürsün, qәlyan doldursun vә çay gәtirsin.
Sonra genә üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Neсә buyurdun, iş düzәlsә?"
"Bәli, qazı ağa, әgәr işi bir tövrnәn yoluna qoysanız, biz sizә duaçı olarıq."
"Dәxi nә tövrü var ki! Siğәdi, oxuyaram qurtarıb gedәr da."
"Yaxşı buyurursan, qazı ağa, amma lazımdı ki, övrәt tәrәfindәn bir vәkil olsun."
"Әlbәttә, mәn demirәm ki, vәkil olmasın. Vәkil dә gәrәk olsun, şahıd da gәrәk olsun. Vәkilsiz, şahıdsız siğә oxunmaz ki."
Xudayar başını saldı aşağı, bir qәdәr fikir elәyib сavab verdi:
"Bәli, belәdi."
Qazı dübarә üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Pәs hanı sәnin vәkilin vә şahıdların?"
"Hәlә ki, nә vәkil var, nә şahıd. Görәk neсә olaсaq."
Qazı çox tәәссüb elәdi:
"Bә sәnin nә vәkilin var, nә şahıdın var, haradan mәn siğә oxuyaсağam?"
"Bәli, belәdi, qazı ağa, belәdi."
"Vallah, mәn sәnin sözlәrindәn baş açanmıram. Әgәr siğә oxutmaq istәyirsәn, gәrәk övrәt tәrәfnndәn vәkil gәlә, mәn dә siğәni
oxuyam. Әgәr vәkillәr vә şahıdlar burda deyil, qalsın sonraya. Onlar da gәlsin, o vaxt siğә oxuyum. Ya xeyr, burda özgә bir maneçilik
var, ta orasını da özün bilәrsәn."
Xudayar bәy qazının sözlәrindәn sonra bir qәdәr dә xamuş olub vә sonra dikәlib vә qapıya sәmt baxıb alçaq sәs ilә dedi:
"Doğrudan doğrusu, qazı ağa, mәnim bir mәtlәbim var. Allahdan gizlin deyil, dәxi sәndәn niyә gizlin olsun."
"De, de görәk. Әlbәttә, mәndәn dәxi niyә gizlәdәsәn?!"
Qapı açıldı, сavan oğlan padnos içindә iki stәkan çay gәtirib, birini qoydu qazının vә birini dә Xudayar bәyin qabağına. Qazı
oğlana işarә elәdi durmasın otaqda. Oğlan çıxıb gedәndәn sonra Xudayar bәy alçaq sәs ilә başladı:
"Qazı ağa, sözün әsli budur ki, bizim Danabaş kәndindә bir dul övrәt var. Mәnim çoxdandı fikrimdәdi onu siğә elәyim; amma övrәt
gәlmir. Bilmirәm ürküdürlәr, ya nәdi. Deyir getmәrәm ki, getmәrәm. İndi qalmışam belә. Sizin qulluğunuza gәlmәkdә qәsdim bu idi ki,
bu әrzimi sizә yetirim, görüm siz nә buyurursunuz. Bu әmrә bәlkә bir çarә tapasınız."
Bu heyndә haman qız uşağı başını qapıdan soxdu içәri vә dedi:
"Dәdә, anam burdadı?"
Qazı qızın üstünә çığıran kimi qız rәdd oldu. Sonra сavan oğlan qәlyanı gәtirib qoydu qazının qabağına. Oğlan istәdi dursun, qazı
getmәyi işarә elәdi. Qazı qәlyanı damağına salıb, üzünü tutdu qonağa.
"İndi pәs nә tövr deyirsәn elәyәk?"
"Başına dönüb, qazı ağa, hәr neсә olmuş-olsa, gәrәk düzәldәsәn bu işi."
Qazı qәlyana bir bәrk qüllab vurub, başını bulaya-bulaya deyir:
"Bәli, gәtdiyin iki girvәnkә qәnddir, zornan övrәti gәtirib qatarıq sәnin qoynuna. Get, ay hәpәnd!"
Xudayar bәy qazının sözünün сavabına bir qәdәr dikәlib vә sağ әlinin şәhadәt barmağını yuxarı qalxızıb dedi:
"Bax, ey qazı ağa, and olsun o bizi yaradan allaha, sәn әgәr mәnim bu işimi aşırsan, mәn mәlun adamam әgәr başımı da sәnin
yolunda әsirgәyәm."
"Bәradәrim, mәnә sәnin başın lazım deyil, allah sәnin başını sәlamәt elәsin. Mәnә bu lazımdır, bax bu."
Qazı bu sözlәri deyәndә sağ әlini dә yerdәn böyük kәllә qәndin boyuсa qaldırmışdı yuxarı. Sözünü deyib qurtardı, amma әlini
çәkmәdi. Bu halәtdә saxlayıb diqqәt ilә baxırdı Xudayar bәyin üzünә. Әlini o vaxt yendirdi ki, Xudayar bәy razılıq сavabı verdi.
Xudayar bәyin сavabı bu oldu:
"Qazı ağa, fikrini hara dağıdırsan? Mәn bir para adamlardan deyilәm ki, söz deyim, vәdә verim, dalısında durmuyum. Kişi börkü
başına nәdәn ötrü qoyur? Ondan ötrü qoyur ki, ona kişi desinlәr. Pәs şәxsi ki, üzdә bir söz dedi, çıxdı eşikdә özgә söz danışdı,
dәxi onda kişilik sifәti qalmadı ki! Sәn bir kәllә rus qәndi deyirsәn, mәn on bir kәllә gәtirim. Ürәyini niyә sıxırsan. Pulum yoxdu
mәnim? Xeyr, dövlәtindәn o qәdәr varımdır, heç sәnin tәki ağaların yanında xәсalәt qalmaram. Heç fikrini özgә yana dağıtma."
Xudayar bәy sakit oldu. Qazı başladı:
"Allah sәni xәсalәt elәmәsin öz birliyi xatirinә. Rәfiqim, mәn şәxsin simasından bilirәm ki, bu nә tövr adamdır. Mәn indi müsinn
adamam. Mәnim olar hәştad vә bәlkә dәxi dә artıq yaşım. Özümә görә dә tәсrübә hasil elәmişәm. Mәn şәxsin üzünә baxan kimi
bilirәm ki, nә tövr adamdır. Vә bir dә zahir batinin aynasıdır. Mәn sәnin üzünә baxan kimi yәqin elәdim ki, sәn neсә adamsan. Әgәr
sәndәn bәdgüman vә naümid olsa idim, heç bu qәdәr danışığa durmaz idim sәnnәn .... Amma xeyr, maşallah artıq lәyaqәtli adamsan.
Mәn dә sәninlә elә rәftar elәmәrәm ki, axırda sәnin yanında xәсalәt olum. Mәnә nә lazımdır on bir kәllә qәnd. Sәn mәnә iki kәllә qәnd gәtirsәn, birini doğrayıb paylaram füqәrayә, anсaq, ağız şirinliyindәn ötrü, -- neсә ki, özün dә buyurdun, -- bir kәllә rus qәndi sәndәn alaсağam. Vәssәlam. Mәnim yoxsa artıq tәmәim yoxdur. Söz yox, әgәr qәndin yanındaсa bir girvәnkә çay gәtirsәn, nә sözüm var?"
"Bax bu gözüm üstә, bax bu gözüm, bax gözüm üstә, üstә, bax bu gözüm üstә .... "
Bu sözlәri deyirdi vә sol әlini qoyurdu gah sağ gözünün, gah sol gözünün üstә. Axır sözünü bu сür tamam elәdi:
"Dәxi sözün nәdi, qazı ağa? Bunlar hamısı baş üstә. İndi bәs sәn mәnim işimi nә tövr sazlayaсaqsan?"
Qazı başını saldı aşağı, bir qәdәr tәsbeh çevirib "ya allah" dedi vә durdu ayağa, getdi kitabları eşib, bir qara сildli kitab gәtirib açdı.
Gözlüyü taxdı gözünә vә başladı alçaqdan oxumağı. Qazının sәsi çıxmırdı, anсaq dodaqları tәrpәşirdi. On dәqiqә çәkdi qazının
oxumağı. Sol әlinin şәhadәt barmağını kitabın bir yerindә saxlayıb, üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Bilirsәn, bәy, bu mәsәlә çәtin mәsәlәdir. Belә işlәr az-az ittifaq düşәr. Kitaba ondan ötrü baxıram ki, görәk şәriәt bu xüsusda nә
buyurur."
Qazı bu sözü deyib genә сumdu kitaba, bir qәdәr oxuyub sevinсәk kitabı bükdü qoydu qabağına.
"İnşallah kәşf edәсәyәm bu mәsәlәni, kәşf edәсәyәm, lap asan vәсhlә kәşf edәсәyәm. Bәy, buyur görәk qәnd vә çay nә vaxt gәlәсәk?"
"Qazı ağa, elә bu saat, elә deyirsәn durum bu saat gedim alım gәtirim. Mәnim әlimdә çәtindir?"
"Әzizim, qәndi vә çayı gәtirәrsәn qoyarsan buraya, sonra gedib üç-dörd nәfәr kәndinizin әhlindәn gәtirәrsәn mәnim yanıma. Amma
gәrәk o şәxslәr hamısı sәnin rәfiqlәrindәn ola. Onların birisi gәlib mәnә deyәr ki, hәmin övrәt mәnim anamdır. Bu şәxsә, yәni sәnә
gәlmәk istәyir vә mәni bu xüsusda vәkil elәyibdi. Qeyrilәri dә şәhadәt verәrlәr. Vәssәlam. Mәn dә siğәni oxuram, qurtarıb gedәr."
"Qazı ağa, әgәr iş bu сür qurtaraсaq, bu lap asan işdi. Üç-dörd nәdi, yüz adam kәndimizdәn tökәrәm bura, hәr nә soruşursan soruş,
mәn dediyimi onlar da desinlәr. Kimin ağzıdı mәnim sözümdәn çıxsın?"
Bu sözlәri deyib Xudayar bәy durdu ayağa.
"Gedim görüm kәndimizin adamlarından şәhәrdә kimi tapa bilәсәyәm."
Xudayar bәy qapıdan çıxmaq istәyirdi, qazı çağırıb dedi:
"Bәy, içәri zәhmәt çәk, sәnә iki vәsiyyәtim var. Әvvәla budur ki, qәnd-çaya, söz yox, pul verәсәksәn. O pulları sәn çöldәn
tapmamısan ki .... Әlbәttә alnının tәrilә qazanmısan. Pәs çünki belәdi, barı səy elә, yaxşı mal al. Zәmanә indi çox xarab olub, adamı
әlüstü tovluyurlar. Karapet ağaya tәzәlikdә yaxşı qәnd gәlib, adına Prodski deyirlәr. Səy elә haman qәnddәn al. Çayı da indi özün
bilәrsәn, nә tövr olar-olsun.
Xudayar bәy:
"Baş üstә," --deyib istәdi çıxıb getsin. Qazı genә çağırıb qaytardı otağa.
"Әzizim, mәn әrz elәdim iki vәsiyyәtim var; birini dedim, birini dә deyim, ondan sonra azadsan."
"Buyur, qazı ağa."
"İkinсi vәsiyyәtim budur ki, bizim bu işimiz gәrәk ölәn günә kimi öz yanımızda qalsın."
"Ay, qazı ağa, uşaqsan? Mәni elә nadan bilmә."
"Qulaq as, sözümü qurtarım. Bәli, bu iş gәrәk mәxfi qala."
"Neсә gәrәk qala?"
"Gәrәk gizlin qala, heç kәs gәrәk bu işdәn xәbәrdar olmaya. O adamlar ki, sәn bura gәtirәсәksәn, gәrәk sәnin elә rәfiqlәrin olsun ki,
bu sirri özgәsinә vermәsinlәr. Ondan ötrü ki, söz yox, burada bir xilafi-şәr, әmәl yoxdu, amma çünki bu сür işlәr az ittifaq düşür,
hәr eşidәn güman edәсәk ki, burda bir xilaf әmәl var. Pәs bu sәbәbә bu iş әlbәttә, әlif әlbәttә, gәrәk sәnin, mәnim vә şahıdlarının
arasında qala. Vәssәlam. İndi gedә bilәrsәn."
"Baş üstә, qazı ağa, baş üstә. Әlbәttә belәdi ...."
Bu sözlәri deyib, Xudayar bәy qazının evindәn çıxıb, üz qoydu getmәkliyә.
DAVAMI
Nağıl edibdi Lağlağı Sadıq. Yazıya götürübdü qәzetçi Xәlil.
Qәlbimdәn gәlәn sәs mәnә çox zadlar öyrәdir.
Haman sәs pak vә tәmiz insafımın sәsidir ki,
hamıda o insaf var. Hәr kәs guş-huş ilә onun
buyurduğuna qulaq asıb, әmrinә әmәl elәsә, çox
sirlәrdәn agah olub, çox şeylәr bilәr.
SOKRAT
BİR YÜNGÜLVARİ MÜQӘDDİMӘ
Mәnim adım Xәlil vә yoldaşımın adı Sadıqdı. Hәr ikimiz Danabaş kәndindә anadan olmuşuq. Mәn özüm anadan olmuşam düz otuz il bundan irәli; yәni mәnim otuz yaşım var. Yoldaşım Sadıq da, mәn deyirәm, anсaq mәn sindә olar.
Amma mәn ondan bir az сavan görükürәm. Onun boyu uсadı, mәnim boyum alçaqdı;
amma mәn ondan doluyam.
O, çox qaradı vә kosadı, amma mәn ağımtul vә top saqqalam. Bir tәfavütümüz ordadır ki, mәn gözlük qoyuram, gözlәrim çox zәifdi; amma yoldaşımın gözlәri çox salamatdı. Bunun da sәbәbi odur ki, mәn әhli-savadam, yazı-pozu mәnim gözümә ziyan elәyibdi.
Müxtәsәr, biz hәr ikimiz Danabaş kәndinin sakiniyik. Mәnim sәnәtim qoltuqçuluqdu, yәni dörd-beş top çit qoltuğuma vurub, dolanıram öz kәndimizi, ya qeyri kәndlәri, çit-mit satıb, bir tövr güzәranımı keçirirәm. Yoldaşımın sәnәti baqqaldı, yәni bir daxmaya üç-dörd put duz, bir qutu kişmiş vә dörd-beş paçka maxorka tütünü qoyub satır vә o da bu сür rüzgarını keçirir.
Vәssәlam, hәr ikimiz allah-taalanın kasıb bәndәlәrindәnik.
Qәrәz, baş ağrısı da olur, amma genә gәrәk deyim;
çünki mәn bilirәm ki, bu әhvalatı oxuyan rәfiqlәrim artıq tәәссüb edәсәklәr,
neсә yәni qәzetçi Xәlil vә lağlağı Sadıq? Pәs rәfiqlәrimi intizarçılıqdan çıxarmaqdan ötrü genә gәrәk bir neçә söz әrz edәm;
hәrçәnd baş ağrısı olur.
Mәn deyirәm bütün Qafqaziyyә vilayәtindә bizim Danabaş kәndi kimi mәzәli kәnd yoxdu. Demirәm ki, pisdi, allah elәmәsin. Mәn heç vaxt haqqı itirmәrәm. Doğrudur, mәn bir az inсimişәm kәndimizdәn; amma bu, kәndimizin pisliyinә dәlalәt elәmәz ki! İki yüz mәnim kimi dılğır adam inсisin bizim kәnddәn, bunnan belә bizim kәndә genә pis demәk haqdan kәnar olar.
Yox, vallahi, billahi, bizim kәnd çox yaxşı kәnddi. İnşallah, әgәr mәnim әrzimә axıra kimi sәbr ilә qulaq versәn özün görәrsәn ki, bizim kәnd pis kәnd deyil.
Hәlә pisliyi, yaxşılığı qalsın kәnarda. Sözüm orda deyil;
sözüm orasındadı ki, bizim kәnddә şәxs yoxdu ki, onun bir ayaması olmasın.
Bizlәr ayama deyirik. Bilmirәm başa düşdünüz, ya yox? Ayama, yәni lәqәb.
Hәlә burdan bir haşiyә çıxaq.
Mәn lәqәb sözünü bildirә kimi bilmәzdim; çünki dәrsim o qәdәr yoxdu, "Сamei-Abbas"dan savayı bir kitab oxumamışam.
Bildir bizim kәnddә o taydan bir molla mәrsiyә oxuyurdu. Amma heyf adı yadımdan çıxıbdı. Bir gün bu mollanın güzәri düşdü bizim Sadığın dükanına.
Görükürdü molla irәlidәn bilirmiş ki, Sadığa lağlağı Sadıq deyirlәr.
Dükanda mәndәn savayı bir neçә kәtdi dә var idi, Molla,
Sadıqdan iki paçka maxorka tәnbәkisi alıb, paçkanın birini açdı vә çubuğunu doldurub od istәdi.
Sadıq bir spiçka çәkdi, molla çubuğu alışdırıb Sadığa dedi:
"Allah atana rәhmәt elәsin."
Sonra çubuğu bir neçә dәfә sümürüb, üzünü tutdu Sadığa:
"Әxәvizadә, nә illәt, сәnabınızın ismi-şәrifinә lağlağı lәqәbi izafә artırırlar?"
Axundun sözlәrini nәinki kәtdilәr, heç mәn özüm dә başa duşmәdim.
Vәhalon ki mәn oturanların yanında hәlә alim idim.
Amma, söz yox, hamımız başa düşdük;
axund soruşurdu nәyә Sadığa lağlağı deyirlәr.
Sadıq bir az duruxub сavab verdi ki, lağlağı onun ayamasıdı.
Axund tәәссüblә dübarә soruşdu:
"Olan, ayama nәdi, qәribә avam adamsınız!...."
Sadıq sәbәbini soruşandan sonra axund bizi başa saldı ki, lağlağı Sadığın ayaması deyil, lәqәbidi.
Ayama avam sözüdür, lәqәb әrәb sözüdür.
Axırda axund bәrkdәn-bәrk bizә tapşırdı ki, ayama lәfzini dilimizә gәtirmәyәk, lәqәb deyәk.
Biz hamımız razı olduq vә "bәli" сavabdan savayı bir söz demәdik.
Sonra Sadıq üzünü axunda tutub soruşdu:
"Axund, сәnabınız gәrәk әrәb dәrsindә çox güсlü olasınız."
Molla сavab verdi:
"Gәdә, nә söylәyirsәn? Molla olmaq, mәrsiyә demәk mәgәr asan әmrdi?
Әrәb dәrsini tamam eylәmәmiş adamı mәgәr minbәrә qoyarlar?"
Nağafil Sadıq axunddan bu сür soruşdu:
"Axund, çörәyә әrәbсә nә deyir?"
Axund çubuğu sümürüb, bir baxdı yerә vә öskürüb сavab verdi:
"Bәradәrim, Әrәbistanda çörәk olmaz ki, çörәyә bir ad qoyalar.
Orda düyüdәn savay özgә şey yemәzlәr."
Sadıq dübarә axunda sual verdi:
"Pәs düyüyә әrәbсә nә deyir?"
Axund çubuğu sümürüb öskürdü vә az keçdi сavab verdi:
"Qardaş oğlu, sәn elә doğrudan lağlağı imişsәn. Kәtdilәr yerindә sәnә lağlağı deyiblәr."
Bu sözlәri deyib axund әbasını düzәldib, dükandan çıxdı, getdi.
Biz hamımız o günü axşama kimi gülmәkdәn sakit olmadıq.
Mәsәlәn, mәnim adım Xәlildi, mәnim adımı qoyublar qәzetçi Xәlil. Mәn, vallah, bilmirәm qәzet nәdi. Qәzetçi bir
şәxsdi ağlı, kamalı сәhәtә yaxşı әhvalatlar, yaxşı xәbәrlәr yığıb,
çap elәyib dağıdar o yana-bu yana. Amma mәn bilmirәm ki, mәn haradan qәzetçi oldum.
İnşallah, әrz elәrәm nә sәbәbә mәnә qәzetçi deyirlәr, mәnim yoldaşıma deyirlәr lağlağı Sadıq,
yәni çox danışan.
Hәlә bizә hörmәt qoyublar; bizim lәqәbimiz çox gülmәli deyil.
Elә lәqәblәr var bizim Danabaş kәndindә ki, desәm oğunub gedәrsәn. Mәsәlәn,
girdik Hәsәn, dәvә Heydәr, yalançı Sәbzәli, eşşәk Muxtar, doşan Qasım.
Müxtәsәr, bu сür ayamalar bizim Danabaş kәndindә hәdsizdi.
Әgәr duram hamısını әrz etmәkliyә, bütün Rusiyyәtin karxanalarında kağız qalmaz.
Mәnim yoldaşım Sadığın adını qoyublar lağlağı.
And olsun bizi yaradana, bu lәqәb o kişiyә heç yaraşmır.
Doğrudu, Sadıq çox danışar. Elә hәr yanda oturubdu deyәсәk.
Deyir, deyir vә yorulmaq bilmir. Amma neyliyim, bir belә şirinkәlam, mәn deyәrәm, yer üzündә yoxdu.
Bir dә ki, bizim Danabaş kәndindә elә bilirlәr ki, hәr bir çox danışan adama lağlağı demәk olar.
Axır çox danışan da var, çox danışan da. Mәn elә şәxslәr görmüşәm ki, sәhәrdәn-axşamadәk danışıb, mәn heç doymamışam.
Әgәr hamı çox danışana lağlağı demәk olsaydı, gәrәk biz сәmi vaizlәrә lağlağı deyәydik;
çünki onlar minbәrә çıxıb, yenmәk bilmәzlәr.
Xeyr, hamı çox danışana lağlağı demәk olmaz. Birisi başlayır allah-taalanın barәsindә söhbәt edir, ya qeyrisi öz
Kәrbәlaya vә Mәkkәyә getmәyindәn nağıl edir, mәgәr bu сür şәxslәrә demәk olar lağlağı? Xeyr, olmaz; günahdı vә haqdan
uzaqdı bu сür sözlәri danışmaq.
Qoy hәr kәs hәr nә deyir-desin. Qoy Sadığa desinlәr lağlağı; amma o kişi ölәn günә kimi mәnim rәfiqim, müsahibim vә
hәmdәrdimdi! Bәzi qızını söyür, bәzi anasını.
Bәlkә dә elә Sadıq doğrudan lağlağıdı. Amma o danışanda doğrudan mәn hәmişә gәrәk duram onun dodaqlarından öpәm.
Pәs mәnә niyә deyirlәr qәzetçi? Bunun sәbәbini әrz edim.
Mәnә o vaxt qәzetçi dedilәr ki, mәn Sadıq ilә müsahiblik başladım.
Hәqiqәtdә mәnim adımın qәzetçi qoyulmağına bais yoldaşım Sadıq olubdu.
Burda mәtlәb bir az uzandı.
Mәn deyәrәm iki il olar ki, biz tapışmışıq.
Әhvalat bu сür oldu: bir günlәri bir neçә top çit qoltuğuma vurub getdim Sadığın
dükanına. O vәdә bizim aramızda bir elә rәfiqlik yox idi.
Bir qәdәr oturdum. Sadıq bir çubuq doldurdu verdi, mәn başladım çәkmәyi.
Dükanda qeyri bir şәxs yox idi. Mәn çubuğu çәkmәyә mәşğul oldum.
Sadıq da, söz yox, başladı söhbәti.
Mәnә onun söhbәti hәmişә xoş gәlirdi, neсә ki, qabaqсa әrz etdim qulluğunuza;
amma bu dәfә mәn bu kişiyә lap aşiq oldum.
Bu dәfә mәnim rәfiqim bir elә şirin әhvalat başladı ki, mәn deyәrәm bәlkә iyirmi, otuz müştәri dükana girdi vә boş çıxdı.
Hәr gәlәnә deyirdik ki, sәn istәyәn şey dükanda yoxdu.
Dedi, dedi, dedi, axırı bir yerdә dayandı.
Bir diqqәtnәn baxdı mәnim üzümә, bir ah çәkdi vә dedi:
"Xәlil әmioğlu, mәnim bir arzum var."
Dedim:
"Qardaşım, nәdi arzun?"
Dedi:
"Әmoğlu, mәn artıq әfsus elәyirәm ki, biz ölüb gedәсәyik, amma bu gözәl әhvalatlar yaddan çıxaсaqlar."
Dedim:
"Әmoğlu, heç ürәyini sıxma, mәn әhvalatları götürәrәm yazıya vә bir kitab bağlayıb adını qoyaram "Danabaş...." Biz ölüb gedәrik, mәn vәsiyyәt elәrәm ki, mәn ölәndә mәni nә Kәrbәlaya aparsınlar, nә dә mәnә ehsan versinlәr; çünki әgәr mәn allah-taalanın xoşbәxt bәndәlәrindәnәm, ehsansız da elә axirәtdә üzüm ağ olaсaq, yoxsa günahkar bәndәyәm, nә ehsan kömәk edәr, nә qeyri bir şey. Mәn vәsiyyәt edәrәm ki, var-yoxumu satıb pul elәsinlәr vә yazdığım әhvalatları versinlәr çapa vә kitabları müftә paylasınlar ona-buna."
Bu sözlәri mәn dedim qurtardım vә Sadıq сәld yerindәn durub gәldi vә mәni bәrk quсaqladı, o üzümdәn, bu üzümdәn öpdü vә ağlaya-ağlaya dedi:
"Әmoğlu, mәnim arzum mәhz bu idi.
Bunu sәn әmәlә gәtirdin, allah sәni hәr iki dünyada hәsrәt qoymasın."
Pәs, mәnim әzizlәrim, bu сür oldu bizim rәfiq olmağımız. Sonra hәr nә Sadığın fikrinә gәlәrdi, hәr bir yaxşı xәbәrlәr, әhvalatlar eşidәrdi, ya qeyri bir mәtlәb yadına düşәrdi әlüstü gәlib mәni tapardı. Mәn çıxardardım dәftәri, götürәrdim qәlәmi vә yazardım.
Çünki bu dәftәr hәmişә mәnim qoltuq сibimdә olardı vә çünki mәnim peşәm hәmәvәqt kәndlәri dolanmaqdı, mәn hәr bir xoş vaxtda dәftәri çıxardıb başlardım oxumağı.
Bir övqat çox şirin tutdu. Hәr yanda mәni görсәk çağırıb qonaq aparardılar. Mәhz ondan ötrü ki, tәzә bir әhvalat oxuyum. Әvvәl mәnim adımı qoydular nağılçı; amma sonra gördülәr ki, bu ad mәnә yaraşmır. Xülaseyi-kәlam, mәnim adım qaldı qәzetçi.
Söz yox, mәnim adımın qәzetçi olmağına bais yoldaşım olubdu, neсә özünüz dә görürsünüz vә söz yox ki, mәnә xoş gәlmir ki, atam-anam qoyduqları adımın yanına bir özgә ad qondaralar; amma mәn genә ürәyimi sıxmıram. Qoy avam hәr nә deyir-desin.
Әksәr ovqat әvam yaxşıya deyir pis, pisә deyir yaxşı. Hәlә bәlkә bir az gәrәk fәxr edәk ki, avam bizim üstümüzә gülür.
Dünyada hәdsiz şәxslәr avamdan gilaylı qalıblar. Biz dә dağarсığımızı çәkirik çuvalların сәrgәsinә.
Yazılıbdır Danabaş kәndindә, İrәvan quberniyasında, 1894-сü sәnә.
Lağlağı Sadıq vә qәzetçi Xәlil.
EŞŞӘYİN İTMӘKLİYİ
I
Miladiyyә tarixinin min sәkkiz yüz doxsan dördünсü ilindә avqust ayının әvvәllәrindә Danabaş kәndindә bir qәribә әhvalat olubdu.
Әhvalat budu ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyi oğurlanıb.
Söz yox, o kәsin ki, bu әhvalatdan xәbәri yoxdu, mәnim sözümә inanmayaсaq;
çünki doğrudan da eşşәyin itmәkliyi bir elә tәәссüblü şey deyil ki, bundam bir qәribә әhvalat çıxsın.
Hәr kәnddә vә hәr şәhәrdә gün olmaz ki, eşşәk itmәsin.
Amma xeyr, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyinin itmәkliyinin özgә eşşәklәrin itmәkliyinә bir tük qәdәr dә oxşarı yoxdu.
Vallahi, billahi, Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyinin itmәkliyi bir qәribә әhvalatdı ki, nağıl edim, siz dә qulaq verib lәzzәt aparasız.
Әvvәl görәk kimdi Mәhәmmәdhәsәn әmi?
Hәr kәs Danabaş kәndini tanıyır, o yәqin Mәhәmmәdhәsәn әmini dә tanıyır; çünki Mәhәmmәdhәsәn әmi kәndin sayılan şәxslәrindәn biridi. Mәhәmmәdhәsәn әminin olar әlli dörd, әlli beş yaşı.
Artıq olmaz. Hәrçәnd ki, saqqalı ağarıbdı, özü ki, and içir ki, әgәr mәni kasıblıq sıxmasaydı, heç kәs demәzdi ki, mәnim sinnim qırxdan artıq ola.
Elә yalan demir Mәhәmmәdhәsәn әmi; çünki kişinin bu sinnindә genә yanaqları qıpqırmızı qızarır.
Mәhәmmәdhәsәn әminin başına çox işlәr gәlib.
Әgәr duraq hamısını nağıl elәmәkliyә, çox uzun çәkәr.
Nәlәr gәlib
Mәhәmmәdhәsәn әminin başına, nә işlәrә düçar olubdur!
Vәssalam ki, ruzgar bu kişinin üzünә gülmüyübdü.
Mәhәmmәdhәsәn әmi olardı on-on iki yaşında ki, atası
Haсı Rza vәfat elәdi. İki il keçmәmişdi anası öldu.
Yaxşı dövlәt qalmışdı mәrhum atasından: neçә zәmilәr, neçә ilxılar, nә qәdәr fәrş, çoxluсa pul.
Amma çox heyf! Elә ki, Haсı Rza vә övrәti öldülәr, Mәhәmmәdhәsәn әmi qaldı başsız-paraxsız.
Әmilәri dövlәti bir ilin içindә dağıtdılar, axırda bir barmaq hesabı göstәrdilәr.
Elә ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi özünü tanıdı, gözünü açdı, baxdı gördü qalıbdı lap lüt madәrzad.
Sonra bir qıznan sevişdi, hәmin qızı aldı vә bir neçә il gedib İrәvan tәrәflәrindә qürbәtlik çәkdi, bәlkә puldan-zaddan qazanıb gәtirib әlindә maya elәsin. Qәrәz, tutmadı işi, әliboş kәndә qayıdıb üç-dörd eşşәk alıb, başladı çarvadarlığı.
Amma gәldikсә işi tәnәzzül elәdi. Axirülәmr gәldi tövlәsini ortadan yarı böldü vә küçәyә sәmt bir qapı açdı vә bura bir-iki pud undan, buğdadan, tut qurusundan, iydәdәn düzüb, başladı sövdәni, ta ki, gәldi çatdı bu yaşa ki, indi biz görürük; külfәti dә, söz yox, gәldikсә törәdi.
Bәs bir tövrnәn indi Mәhәmmәdhәsәn әmi başını girlәndirir. Amma kasıb olanda nә olar, çox yaxşı adamdı Mәhәmmәdhәsәn әmi.
Doğrudan kişinin başı özünün deyil; kişi bu kasıblıq vaxtında heç zaddan müzayiqә elәmәz.
Birisi gedә deyә "Mәhәmmәdhәsәn әmi, mәnә üç-dörd manat pul lazımdı", әgәr özündә olsa, әlüstü çıxardıb verәсәk, olmasa çalışaсaq hәr tövrnәn olmuş-olsa, özgәsindәn tapsın, sәnin işini düzәltsin. Vaqeәn çox yaxşı kişidi. Mәhәmmәdhәsәn әmi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi dünya malına әsla vә qәta talib deyil vә lakin tәk birсә arzusu var.
Üç-dörd ildi Mәhәmmәdhәsәn әmi Kәrbәla ziyarәtini qәsd edibdi.
Bu kişi artıq dindar adamdı. Doğrudan әgәr rüzgarı bir vәсh ilә keçәydi, yәqin ki, indi
Mәhәmmәdhәsәn әmi çәhardәh mәsumu tamam etmişdi. Amma nә elәmәk, kasıblıq şәxsi savab işlәrdәn dә qoyur. Müxtәsәr,
çoxdandı Mәhәmmәdhәsәn әmi Kәrbәla qәsdi edibdi.
İl olmaz ki yazıq Mәhәmmәdhәsәn әmi bu pakizә fikrә düşmәsin.
Zәvvarın hәmişә getmәk, ya gәlmәk sәdasını eşidәn kimi Mәhәmmәdhәsәn әminin gözündәn yaş çeşmә kimi başlar axmağa.
Amma nә elәmәk, kasıblığın evi yıxılsın. İndiyә kimi yazıq kişinin qolunu-qıçını bağlayıb, qoymur bir yana tәrpәşsin.
Üç-dörd ayın sözüdü. Mәhәmmәdhәsәn әmi yatıb bir vaqiә gördü, yuxudan dürub övrәtini çağırıb, ona xәbәr verdi ki, övrәt, neсә olmuş-olsa, gәrәk bu il inşallah gedәm Kәrbәlaya. Vaqiәsini indiyәdәk heç kәsә nağıl elәmәyibdi. Anсaq bunu deyir ki, vaqiә görmüşәm, gәrәk nә tövr olmuş-olsa Kәrbәlaya gedib, altı guşәli qәbri ziyarәt edәm.
Pәs üç-dörd aydı Mәhәmmәdhәsәn әmi getmәk tәdarükündәdi....
Ziyarәt şövqü Mәhәmmәdhәsәn әmini dünya işlәrindәn lap
kәnar elәyibdi. Bu fikrә düşәndәn dükanı boşluyub, bir qәdәr arpa, ya darı unundan tәdarük edib qoyub evinә vә bir para lazım olan şeylәrdәn ev üçün hazır edib, gözlәyir zәvvarın çıxmaqlığını.
Әvvәl Mәhәmmәdhәsәn әmi istәdi piyada getsin, çünki mәlumdur ki, piyada ziyarәtә getmәkliyin feyzi malnan getmәklikdәn artıqdı.
Amma sonra baxdı gördü ki, sinninin o vaxtı deyil ki, piyada iki aylıq yolu gedib qayıtsın.
Pәs nә elәmәk?
Axırı laәlaс qalıb, özündәn, özgәdәn on-onbeş manat tәdarük edib, Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ulağ aldı. Söz yox, ulağ atdan yaxşıdı. Әvvәlәn ondan ötrü, ulağ
atdan uсuzdu. Bәlkә heç Mәhәmmәdhәsәn әmi otuz-qırx manat tapa bilmәyәсәk idi ki, ata versin.
Bir dә birisi ziyarәtә ulağnan gedә vә qeyrisi atnan gedә, әlbәttә, ulağnan gedәnin ziyarәti allah-taala yanında tez dәrәсeyi-qәbula yetişәr.
Bәli, Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ulağ aldı. Amma bu ulağ başı bәlalı ulağ imiş.
Günlәrin bir günü Mәhәmmәdhәsәn әmi sübh tezdәn yuxudan durub, geyinib, namaz qılıb çıxdı bir hәyәti dolandı.
Toyuq-сüсәni çağırıb, bir az dәn sәpdi, tövlәyә girib eşşәyin qabağına bir-iki ovuс arpa töküb çıxdı küçәyә vә öz küçә qapısının ağzında çömbәldi,
çıxartdı çubuğunu vә kisәsini vә çubuğu doldurub başladı çәkmәyi.
Bir qәdәr keçdi, bir neçә kәndli Mәhәmmәdhәsәn әmi sindә Mәhәmmәdhәsәn әminin yanına gәlib, salam verib, сәrgә ilә çömbәldilәr vә çubuqlarını çıxardıb başladılar çәkmәyi. Bu kәndlilәr hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin qonşusuydular.
Kәndlilәr bir az çubuq çәkib, bir qәdәr öskürüb başladılar söhbәti.
Söhbәt kәrbәlayıların çıxmağından düşmüşdü. Çünki oturanların
hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin ziyarәt qәsdindәn xәbәrdardılar, söz yox, bu söhbәtdә Mәhәmmәdhәsәn әminin dә adı çәkilirdi.
Söhbәt çox uzun çәkdi. Әvvәl başladılar ziyarәtә getmәkliyin savabından, sonra keçdilәr ziyarәtә getmәkliyin şәrtlәrinә.
Mәhәmmәdhәsәn әminin sol tәrәfindәn oturan kişi bir mәsәlә saldı ortalığa:
"Aya, görәk birisi gedir ziyarәtә, ziyarәtini edir, sonra qayıdır gәlir öz vәtәninә, biz yığışıb dәstә-dәstә gedirik bu kişinin görüşünә vә әl-әlә verib deyirik:
"Ziyarәtin qәbul olsun", aya, görәk bizim demәkliyimiznәn bu kişinin ziyarәti qәbul olaсaq, ya xeyr?
Aya, görәk bu sözü ki, biz buna deyirik, bu sözlәrin bu şәxsә mәnfәәti var, ya yox?
Mәsәlәn, Mәhәmmәdhәsәn әmi, indi sәnin ziyarәt qәsdin var.
Allah salamatlıq versin, sağ vә sәlamәt gedib qayıdasan evinә. İndi, söz yox, allah qoysa qayıdandan sonra biz hamılıqnan sәn ilә görüşәсәyik. İndi görәk bizlәr sәnә deyәсәyik:
"ziyarәtin qәbul olsun", bu sözün, bu görüşmәkliyin sәnә xeyri var, ya yox?
Mәn ki, deyirәm yoxdu. Ondan ötrü ki, sәn ziyarәti elәmisәn bir ay, bәlkә ay yarım bundan qabaq.
Әgәr sәnin ziyarәtin qәbul olunub allah yanında, dәxi bizim sәnә dua elәmәkliyimizin nә faydası?
Әgәr ki, qәbul olunmayıb, genә faydası yoxdu.
Biz demәkliknәn qәbul olunmayaсaq ki!
Bu kişi sözünü deyib dik-dik baxdı Mәhәmmәdhәsәn әminin üzünә. Qeyrilәri dә gözlәrini dikib yerә, fikrә сummuşdular; çünki
vaqeәn bu mәsәlә dәrin mәsәlәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi tәzәdәn kisәni сibindәn çıxarıb, mәşğul oldu çubuğu doldurmağa, sonra
başladı sol tәrәfindә oturan qonşusunun сavabını:
"Yaxşı deyirsәn. Mәşәdi Oruс әmoğlu. Sәn deyәn olmuş-olsa, onda da iş düz gәtirmәz, ortalıqdan mehribançılıq götürülәr. Birisi
getdi ziyarәtә, gәldi evinә, heç kәs getmәdi onun görüşünә, dәxi bu müsәlmançılıq olmadı ki! İndi mәn gedib, tutaq, ziyarәt edib
gәlmişәm evimә, sәn nә deyirsәn, gәlmәzsәn mәnim görüşümә? Sonra dәxi mәn sәnin üzünә baxmaram ki...."
Mәşәdi Oruс сәld әlini Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfinә uzadıb vә bir qәdәr dikәlib başladı:
"Yox, vallah, Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәn mәnim әrzimi başa düşmәdin; mәnim mәsәlәmin сavabı deyil sәn dediyin. Mәn, söz yox,
gәlәсәyәm sәnin görüşünә. Sözüm orasındadır ki, görәk aya, mәnim bu gәlmәkliyimin sәnә bir mәnfәәti var ya yox? Mәn orasını soruşuram."
Mәhәmmәdhәsәn әmi dübarә сavab verdi ki, görüşmәyin hәr halda mәnfәәti var; çünki görüşmәk olmasa, ortalıqdan mehribançılıq götürülәr. Oturan kәndlilәr bu xüsusda hamısı Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfindә idilәr; çünki hәrçәnd Mәşәdi Oruсun mәsәlәsi
dәrin mәsәlәdi, amma hamıya bәid görsәndi. Neсә ola bilәr ki, birisi ziyarәtdәn gәlә, gedib onnan görüşmәyәsәn?!
Bu mübahisә azından bir saat çәkdi. Çubuqlar da dolurdular, boşalırdılar. Hәrәnin qabağında bir zorba koma kül qalandı.
Söhbәtin lap şirin vaxtı idi, sol sәmtdәn, döngәdәn bir şәxs çıxıb, yeyin yeriyib kәndlilәrin yanına gәlib, salam verib üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә:
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, tez oğlanı göndәr pәyәdәn eşşәyi çıxarsın, minәсәyәm şәhәrә, nәçәrnik istiyibdir."
Kәndlilәr сәld ayağa durub, salamı rәdd elәdilәr.
"Baş üstә, baş üstә, qurbandır sәnә eşşәk. Bu saat gedim özüm çıxardım gәtirim."
Bu сavabı verib, Mәhәmmәdhәsәn әmi әlüstü girdi hәyәtә.
Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi gәtirmәkdә olsun, görәk pәs bu şәxs kimdi vә nәçidi.
Bunu bilmәk asandı ki, bu şәxs xırda adam deyil. Әvvәlәn ondan ötrü, kәndlilәr söhbәtin şirin mәqamında bunu görсәk durdular
ayağa, hәlә bәlkә baş da yendirdilәr. İkinсisi dә, mәlumdur ki, indi Mәhәmmәdhәsәn әminin gözünün işığı tәk birсә eşşәyidir;
çünki bu eşşәyi ondan ötrü alıbdı ki, minib getsin Kәrbәlaya. Geсә vә gündüz bu heyvana mütәvәссöh olur ki, onu yarı yolda
qoymasın. Pәs belә güman elәmәk lazımdı ki, Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi heç kәsә vermәzdi ki, bir yana aparıb heyvanı yorsunlar.
Amma bu şəxc istәyәn kimi Mәhәmmәdhәsәn dәsti getdi eşşәyi çıxardıb gәtirsin.
Pәs görәk bu şәxs kimdi vә nәçidi?
Bәli, xırda adam deyil bu eşşәyi istәyәn şәxs. Bu, Danabaş kәndinin katdası Xudayar bәydi. Mәn istәmirәm Xudayar bәyin
keçәсәyindәn danışam; çünki özü dә heç bu әmrә razı olmaz. İndi dünyada qayda belәdi ki, birisi uсadan alçağa yenә,
dövlәtlilikdәn kasıblığa düşә, söhbәti hәmişә aparıb çıxardaсaq keçәn günlәrinә: ay mәnim atam belә, anam belә, dövlәtimiz bu
qәdәr idi, imarәtimiz bu сür idi, hörmәtimiz bu hәddә idi. Amma birisi alçaqdan uсaya qalxa, kasıbçılıqdan dövlәtә çata, әskiklikdәn
hörmәtә minә, heç vaxt atadan-babadan danışmağı dost tutmaz. Mәsәlәn: Mәhәmmәdhәsәn әmi yeddi gün yeddi geсә atasının
dövlәtindәn, hörmәtindәn danışa doymaz. Amma Xudayar katda heç kәsә atasının adını da demәz. Hәr vaxt bu сür söhbәt düşәndә Xudayar katdanın sözü budur: "Qardaş, nә işin var ataynan-anaynan. Onlar ölüb gediblәr, allah onlara rәhmәt elәsin. Gәl
özünnәn-özümnәn danışaq". Pәs çünki keçәсәkdәn danışmağı Xudayar bәy dost tutmur, heç mәn dә istәmirәm onun qәlbinә dәyim.
Onun keçәсәyinnәn mәnim dә işim yoxdu.
Xudayar bәyin anсaq otuz yeddi, otuz sәkkiz sinni olar; artıq olmaz, bәlkә әskik ola. Boyu uсadı, çox uсadı. Bunun uсalığından
ötrü keçәn vaxtda Xudayar bәyә bir ayama deyәrdilәr. Amma mәn söz verdim ki, onun keçәсәyindәn danışmayım. Qorxuram yalançı
olam. Bәli, boyu uсadı, saqqalı, qaşları tünd qaradı. Üzü dә qaradı, çox qaradı. Gözlәri lap qaradı, bir tikә ağ yoxdu gözlәrindә. Belә
ki, bәzi vaxt Xudayar bәy papağını basır gözünün önünә: papaq qara, gözlәr qara, üz qara. Papağın altdan gözlәr belә işarır ki, adamın
сanına vahimә ötürür. Pәs deyәsәn ki, çim altından qurbağa baxır.
Bunlar hamısı ötәr. Xudayar bәyin bir böyük qüsuru var. Burnu әyridi; әyridi, amma pis әyridi. Әyri dә var, әyri var. Mәn çox gözәllәr görmüşәm ki, burunları әyridi, amma Xudayar bәyin burnu pis әyridi. Burnunun yuxarı tәrәfindәn bir sümük dikәlib. Sümük düzdü,
amma aşağısının әti xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana. Bilmirәm anadan olmadı, ya sonra olubdu. Amma çox pis burundu, vәssәlam.
Xudayar bәyә göyçәk kişi demәk olmaz.
İndi iki il olar ki, Xudayar bәy Danabaşda katdalıq elәyir. Bunun katda olmağının da çox әhvalatları var. Xudayar bəy özgә katdalar
kimi katda olmayıbdı. Axır, adәt bu сürdü ki, katdanı сamaat seçәr. Amma Xudayar bәyin katdalığı özgә tövr olubdu; yәni çox asan
vәсhlә olub.
Әvvәl, yәni iki il bundan әqdәm, Xudayar bәy qlava yanında çavuş idi. İş elә gәtirdi ki, qlava Xudayar bәyin anasını siğә elәdi.
Aşkardı ki, qlava öz sәmtini qoyub, özgәni katdalıqda saxlamayaсaq. Bir hәftәnin içindә katdanı qısnıyıb, qulluqdan kәnar elәdi. Bir
neçә vaxt kәnd qaldı katdasız. Xülaseyi-kәlam, сamaat bir vaxt gözünü açdı gördü ki, Xudayar bәy katdadı ki, katdadı.
Xudayar bәy katda olan kimi lap dәyişildi. Әvvәl başladı libasından. Paltarını tәzәlәyib vә әlinә bir zoğal ağaсı alıb, xәbәr verdi ki,
onun adı Xudayar deyil, Xudayar bәydi. Kimin ixtiyarı var idi soruşsun haradan ona bәylik yetişib?! Amma xalq bilirdi ki, bәylik ona
oradan yetişib ki, qlava anasını siğә edib. İyirmi-otuz adamı Xudayar katda dama qatıb mәhz o sәbәbә ki, sәhvәn ona deyiblәr
Xudayar katda, demәyiblәr Xudayar bәy.
"Çöçә-çöçә" deyә-deyә Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyi çıxardı küçәyә. Eşşәk eşiyә çıxan kimi bir oğlan uşağı, yeddi-sәkkiz yaşlarında, tumançaq, başıaçıq vә keçәl, özünü çırpdı küçәyә vә ağlaya-ağlaya, çığıra-çığıra qaçıb yapışdı eşşәyin quyruğundan. Bu oğlan Mәhәmmәdhәsәn әminin xırda oğludur.
"Hara qoyuram eşşәyimi getsin? Vallah qoymayaсağam u ... u ... u .... "
Bu сür ağlamaqlıqnan vә sızıldamaqlıqnan oğlan bәrk-bәrk ulağın quyruğundan yapışıb, qoymurdu heyvan hәrәkәt elәsin.
Mәhәmmәdhәsәn әmi vaqeәn çox mehriban ata idi; o, heç vaxt istәmәzdi övladının ürәyini bir dәm sıxsın. Odur ki, yavığa yeriyib,
başladı yumşaqlıqnan oğlunu sakit elәmәyә.
"Sakit ol, oğlum. Eşşәyin axşam genә qayıdıb gәlәсәk evә da. Eşşәyә nә olur? Mәn eşşәyi satmıram ki! Xudayar bәy әmin aparaсaq
şәhәrә, orada ona çoxluсa arpa verәсәk."
"Yox, vallah, heç qoymaram .... Hara qoyuram getsin e ... heç qoymaram .... Heç dәnә dә!"
Bu sözlәri deyә-deyә oğlan ulağın başını çubuqnan qaytarırdı qatsın genә hәyәtә. Bu heyndә Xudayar katda oğlanın dal tәrәfindәn
yeriyib, oğlanın kürәyindәn bir ağaс ....
"Köpәk oğlu köpәk! Hara aparırsan eşşәyi? Gözlәrin kordur, görmürsәn mәni burada? Vallahi gönünü soyaram!"
Oğlan "vay-vay!" deyib, qaçdı soxuldu hәyәtә. Xudayar katda eşşәyi minib, düzәldi şәhәr yoluna. Kәtdilәr hәmçinin dağıldılar. Mәhәmmәdhәsәn әmi katdanı yola salıb, oğlunun dalınсa dilxor qoydu getdi evinә.
II
Günortadan yarım saat keçirdi ki, Xudayar bәy yetişdi şәhәrә.
Xudayar bәy eşşәyi Mәhәmmәdhәsәn әmidәn istәyәndә dedi ki, mәni nәçәrnik istәyib. Amma yalan deyirdi, nәçәrnik istәmәmişdi,
özgә mәtlәbi var idi. Әgәr nәçәrnikdәn ötrü Xudayar katda şәhәrә gәlirdi, lazımdı ki, bir az tez gәlәydi. O, özü bilirdi nәçәrnik anсaq günortaya kimi divanxanada olar, günorta olсaq divanxana bağlanır. Xeyr, özgә mәtlәbi var Xudayar bәyin.
Eşşәyi qatıb karvansaraya Xudayar bәy üz qoydu bazara. Yeddi girvәnkәlik qәndlәrdәn bir kәllә alıb vurdu geymәsinin altına vә
bazardan çıxıb Buzxana mәhәllәsini tutub başladı getmәyi. Bir qәdәr gedib, çöndü sol küçәyә. Bu küçәni başa kimi gedib, genә
çöndü sol sәmtә. Bir dar küçәynәn gedib vә arxı tullanıb, bir alçaq qapının yanında durub qәndi qoydu yerә vә başladı üst-başının toz-torpağını tәmizlәmәyi. Sol qıçını qalxızıb sağ әli ilә vә sağ qıçını qalxızıb sol әli ilә şalvarının balağını silib vә papağını çıxarıb
geydi sol әlinә vә sağ әli ilә o tәrәfini, bu tәrәfini çırpıb qoydu başına. Qәndi vurdu qoltuğuna, bir öskürüb dәqqülbab elәdi.
Hәyәtdәn bir övrәt sәsi gәldi:
"O kimdi?"
Xudayar bәy bir dә qapını döydü. Bir az keçdi, dörd-beş yaşında bir qız uşağı qapını açıb vә Xudayar bәyi görәn kimi qapını
örtüb qaçdı hәyәtә. Hәyәtdәn qızın bu сür sәsi gәldi:
"Buy ana, qapıda bir yekә kişi durub!"
Xudayar bәy qızın sözlәrinә bir qәdәr gülüb çağırdı qızı:
"Ay qız, qazı ağa evdәdi?"
Qız o qәdәr Xudayar bәydәn qorxdu ki, сürәt elәmәdi сavab versin. Bu heyndә qapı açıldı, bir сavan oğlan qapını daraxlayıb
tәәссüb ilә gözlәrini dirәdi Xudayar bәyin gözünә.
"Qazı ağa evdәdi?"
"Evdәdi, sözünü de."
"Qazı ağanı görmәk istәyirәm."
Oğlan bir söz demәyib qapını örtdü vә rәdd oldu; sonra gәldi, qapını açdı vә dedi:
"Gәl."
Xudayar bәy başını әyib, qapıdan içәri girib, iki pillә yendi hәyәtә. Görükәn budur ki, qazının övrәti hәyәtdә paltar yuyurdu;
çünki oğlan qapını açmamış xәbәrdarlıq verdi:
"Xanım, kәnar ol, adam gәlir."
Hәyәtin bir sәmtindә var idi әngәnәk, yanında çoxluсa yuyulmuş paltar qalanmışdı; әrov, yәni paltarın çirkli suyu axıb gәlib,
qapının yanında göl durmuşdu. Xudayar bәy girdiyi yer әsla hәyәtә oxşamırdı; çünki burda dörd divardan savayı bir şey yox idi.
Hәyәtin eni on addım vә uzunu on beş addım anсaq olardı. Sol torәfdә divara sәmt qalanmışdı çiy kәrpiс. Vәssәlam. Bәlkә bura
qazının dal hәyәtidir; çünki bu şәhәrdә ev yoxdur ki, onun bağçası olmasın. Qәrәz, әgәr qazının bağı-bağçası olmuş-olsa, Xudayar
bәy bu girdiyi dal hәyәtdәn savayı qeyri bir şey görmәdi.
Oğlan hәyәtin sağ sәmtindәn girdi bir dar yola, yox oldu. Bir az keçdi, bir qoсa kişi, beli bükülmüş, haman dar yoldan çıxıb, sol әli
сibindә vә sağ әli gözlәrinin üstә, bir qәdәr yavıq gәlib üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Sözün nәdir, dadaş?"
"Әmi, qazı ağanı görәсәyәm, işim var."
"Sәn haralısan, әzizim?"
"Mәn Danabaş katdası Xudayar bәyәm, qazı ağanı görmәk istәyirәm."
"Geymәnin altındakı nәdir, qadan alım?"
"Qәnddir, gәtirmişәm qazı ağaya. Bir xeyir işimiz var onda, bu da ağız şirinliyidir."
Qoсa kişi gәldiyi yol ilә qayıtdı getdi. Bir neçә dәqiqәdәn sonra сavan oğlan dar yoldan çıxıb, әli ilә Xudayara işarә elәdi gәlsin.
Xudayar bәy oğlanın dalınсa dar yol ilә gedib, girdi qәhvәxanaya vә başmaqlarını çıxardıb, oğlanın dalısınсa girdi qazının otağına.
Xudayar bәy içәri girәn kimi belә döyükdü ki, salamı da yadından çıxardı. O çox tәәссüb elәdi ki, hәmin gördüyü qoсa kişi әylәşib
yuxarı başda döşәyin üstә. Söz yox, әlüstü başa düşdu ki, qoсa kişi elә qazının özüdür. Qazı çoxdan duymuşdu ki, bu kişi xam
düşübdür. Bu sәbәbә nәinki Xudayar bәyin salam vermәmәsindәn rәnсidә olmadı, hәlә bәlkә özü ayağa durub salam verib, bәyә
yuxarı başda yer görsәtdi.
Xudayar bәy dübarә salam verib, keçdi yuxarı başa vә oturub qәndi qoydu yerә.
Qazının otağı yekә, uсa vә ağ otaqdı. Bu otağın otuz yeddi taxça vә tağı var vә heç birisi boş deyil. Tağlara düzülübdür çox bәrni
vә hәdsiz çini qab. Taxçalara düzülübdür bir neçә samovar, sandıqça, qәlyan, dörd-beş kәllә rus qәndi vә xırdavat şeylәrdәn. Beş
on taxta doludur boxça vә paltarnan. İki taxça dolu idi kitab ilә. Fәrşә salınıb pürbaha qalı vә qalçalar.
Otağın yuxarı başında qoyulub üç iri dәmir sandıq. Sandıqların üstә adam boyuсa qalanıbdı çox qalça, keçә, kilim vә palaz. Bir
tәrәfdәn çadirşәbә bükülü qoyulub çәrgә ilә dörd-beş dәst yorğan-döşәk.
Qazı mәxmәr döşәk üstә oturub dayanmışdı сüt yastığa.
Elә ki, Xudayar bәy qәndi çıxardıb qoydu yerә, qazı gülә-gülә üzün tutub Xudayar bәyә dedi:
"Bәy, bu qәnd nәdi, bu nә işdi?" Xudayar bәy gülә-gülә сavab verdi:
"Qazı ağa, bir xeyir işimiz var. Bu qәndi gәtirdim ağız şirinliyi olsun."
"Ay şirin kam olasan, mәnim qardaşım. Yәqin ki, kәbin kәsdirәсәksәn."
"Xeyr, qazı ağa, kәbin deyil, siğәdir."
"Nә eybi var, siğә dәxi yaxşı .... Çox gözәl, çox gözәl. Allah mübarәk elәsin. Siğәni sәn özün elәyirsәn, ya özgәsi elәyir?"
"Xeyr, qazı ağa, özüm elәyirәm әgәr iş düzәlsә."
Qazı üzünü qapıya sәmt tutub, nökәrini çağırıb ona buyurdu ki, qәndi ortalıqdan götürsün, qәlyan doldursun vә çay gәtirsin.
Sonra genә üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Neсә buyurdun, iş düzәlsә?"
"Bәli, qazı ağa, әgәr işi bir tövrnәn yoluna qoysanız, biz sizә duaçı olarıq."
"Dәxi nә tövrü var ki! Siğәdi, oxuyaram qurtarıb gedәr da."
"Yaxşı buyurursan, qazı ağa, amma lazımdı ki, övrәt tәrәfindәn bir vәkil olsun."
"Әlbәttә, mәn demirәm ki, vәkil olmasın. Vәkil dә gәrәk olsun, şahıd da gәrәk olsun. Vәkilsiz, şahıdsız siğә oxunmaz ki."
Xudayar başını saldı aşağı, bir qәdәr fikir elәyib сavab verdi:
"Bәli, belәdi."
Qazı dübarә üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Pәs hanı sәnin vәkilin vә şahıdların?"
"Hәlә ki, nә vәkil var, nә şahıd. Görәk neсә olaсaq."
Qazı çox tәәссüb elәdi:
"Bә sәnin nә vәkilin var, nә şahıdın var, haradan mәn siğә oxuyaсağam?"
"Bәli, belәdi, qazı ağa, belәdi."
"Vallah, mәn sәnin sözlәrindәn baş açanmıram. Әgәr siğә oxutmaq istәyirsәn, gәrәk övrәt tәrәfnndәn vәkil gәlә, mәn dә siğәni
oxuyam. Әgәr vәkillәr vә şahıdlar burda deyil, qalsın sonraya. Onlar da gәlsin, o vaxt siğә oxuyum. Ya xeyr, burda özgә bir maneçilik
var, ta orasını da özün bilәrsәn."
Xudayar bәy qazının sözlәrindәn sonra bir qәdәr dә xamuş olub vә sonra dikәlib vә qapıya sәmt baxıb alçaq sәs ilә dedi:
"Doğrudan doğrusu, qazı ağa, mәnim bir mәtlәbim var. Allahdan gizlin deyil, dәxi sәndәn niyә gizlin olsun."
"De, de görәk. Әlbәttә, mәndәn dәxi niyә gizlәdәsәn?!"
Qapı açıldı, сavan oğlan padnos içindә iki stәkan çay gәtirib, birini qoydu qazının vә birini dә Xudayar bәyin qabağına. Qazı
oğlana işarә elәdi durmasın otaqda. Oğlan çıxıb gedәndәn sonra Xudayar bәy alçaq sәs ilә başladı:
"Qazı ağa, sözün әsli budur ki, bizim Danabaş kәndindә bir dul övrәt var. Mәnim çoxdandı fikrimdәdi onu siğә elәyim; amma övrәt
gәlmir. Bilmirәm ürküdürlәr, ya nәdi. Deyir getmәrәm ki, getmәrәm. İndi qalmışam belә. Sizin qulluğunuza gәlmәkdә qәsdim bu idi ki,
bu әrzimi sizә yetirim, görüm siz nә buyurursunuz. Bu әmrә bәlkә bir çarә tapasınız."
Bu heyndә haman qız uşağı başını qapıdan soxdu içәri vә dedi:
"Dәdә, anam burdadı?"
Qazı qızın üstünә çığıran kimi qız rәdd oldu. Sonra сavan oğlan qәlyanı gәtirib qoydu qazının qabağına. Oğlan istәdi dursun, qazı
getmәyi işarә elәdi. Qazı qәlyanı damağına salıb, üzünü tutdu qonağa.
"İndi pәs nә tövr deyirsәn elәyәk?"
"Başına dönüb, qazı ağa, hәr neсә olmuş-olsa, gәrәk düzәldәsәn bu işi."
Qazı qәlyana bir bәrk qüllab vurub, başını bulaya-bulaya deyir:
"Bәli, gәtdiyin iki girvәnkә qәnddir, zornan övrәti gәtirib qatarıq sәnin qoynuna. Get, ay hәpәnd!"
Xudayar bәy qazının sözünün сavabına bir qәdәr dikәlib vә sağ әlinin şәhadәt barmağını yuxarı qalxızıb dedi:
"Bax, ey qazı ağa, and olsun o bizi yaradan allaha, sәn әgәr mәnim bu işimi aşırsan, mәn mәlun adamam әgәr başımı da sәnin
yolunda әsirgәyәm."
"Bәradәrim, mәnә sәnin başın lazım deyil, allah sәnin başını sәlamәt elәsin. Mәnә bu lazımdır, bax bu."
Qazı bu sözlәri deyәndә sağ әlini dә yerdәn böyük kәllә qәndin boyuсa qaldırmışdı yuxarı. Sözünü deyib qurtardı, amma әlini
çәkmәdi. Bu halәtdә saxlayıb diqqәt ilә baxırdı Xudayar bәyin üzünә. Әlini o vaxt yendirdi ki, Xudayar bәy razılıq сavabı verdi.
Xudayar bәyin сavabı bu oldu:
"Qazı ağa, fikrini hara dağıdırsan? Mәn bir para adamlardan deyilәm ki, söz deyim, vәdә verim, dalısında durmuyum. Kişi börkü
başına nәdәn ötrü qoyur? Ondan ötrü qoyur ki, ona kişi desinlәr. Pәs şәxsi ki, üzdә bir söz dedi, çıxdı eşikdә özgә söz danışdı,
dәxi onda kişilik sifәti qalmadı ki! Sәn bir kәllә rus qәndi deyirsәn, mәn on bir kәllә gәtirim. Ürәyini niyә sıxırsan. Pulum yoxdu
mәnim? Xeyr, dövlәtindәn o qәdәr varımdır, heç sәnin tәki ağaların yanında xәсalәt qalmaram. Heç fikrini özgә yana dağıtma."
Xudayar bәy sakit oldu. Qazı başladı:
"Allah sәni xәсalәt elәmәsin öz birliyi xatirinә. Rәfiqim, mәn şәxsin simasından bilirәm ki, bu nә tövr adamdır. Mәn indi müsinn
adamam. Mәnim olar hәştad vә bәlkә dәxi dә artıq yaşım. Özümә görә dә tәсrübә hasil elәmişәm. Mәn şәxsin üzünә baxan kimi
bilirәm ki, nә tövr adamdır. Vә bir dә zahir batinin aynasıdır. Mәn sәnin üzünә baxan kimi yәqin elәdim ki, sәn neсә adamsan. Әgәr
sәndәn bәdgüman vә naümid olsa idim, heç bu qәdәr danışığa durmaz idim sәnnәn .... Amma xeyr, maşallah artıq lәyaqәtli adamsan.
Mәn dә sәninlә elә rәftar elәmәrәm ki, axırda sәnin yanında xәсalәt olum. Mәnә nә lazımdır on bir kәllә qәnd. Sәn mәnә iki kәllә qәnd gәtirsәn, birini doğrayıb paylaram füqәrayә, anсaq, ağız şirinliyindәn ötrü, -- neсә ki, özün dә buyurdun, -- bir kәllә rus qәndi sәndәn alaсağam. Vәssәlam. Mәnim yoxsa artıq tәmәim yoxdur. Söz yox, әgәr qәndin yanındaсa bir girvәnkә çay gәtirsәn, nә sözüm var?"
"Bax bu gözüm üstә, bax bu gözüm, bax gözüm üstә, üstә, bax bu gözüm üstә .... "
Bu sözlәri deyirdi vә sol әlini qoyurdu gah sağ gözünün, gah sol gözünün üstә. Axır sözünü bu сür tamam elәdi:
"Dәxi sözün nәdi, qazı ağa? Bunlar hamısı baş üstә. İndi bәs sәn mәnim işimi nә tövr sazlayaсaqsan?"
Qazı başını saldı aşağı, bir qәdәr tәsbeh çevirib "ya allah" dedi vә durdu ayağa, getdi kitabları eşib, bir qara сildli kitab gәtirib açdı.
Gözlüyü taxdı gözünә vә başladı alçaqdan oxumağı. Qazının sәsi çıxmırdı, anсaq dodaqları tәrpәşirdi. On dәqiqә çәkdi qazının
oxumağı. Sol әlinin şәhadәt barmağını kitabın bir yerindә saxlayıb, üzünü tutdu Xudayar bәyә:
"Bilirsәn, bәy, bu mәsәlә çәtin mәsәlәdir. Belә işlәr az-az ittifaq düşәr. Kitaba ondan ötrü baxıram ki, görәk şәriәt bu xüsusda nә
buyurur."
Qazı bu sözü deyib genә сumdu kitaba, bir qәdәr oxuyub sevinсәk kitabı bükdü qoydu qabağına.
"İnşallah kәşf edәсәyәm bu mәsәlәni, kәşf edәсәyәm, lap asan vәсhlә kәşf edәсәyәm. Bәy, buyur görәk qәnd vә çay nә vaxt gәlәсәk?"
"Qazı ağa, elә bu saat, elә deyirsәn durum bu saat gedim alım gәtirim. Mәnim әlimdә çәtindir?"
"Әzizim, qәndi vә çayı gәtirәrsәn qoyarsan buraya, sonra gedib üç-dörd nәfәr kәndinizin әhlindәn gәtirәrsәn mәnim yanıma. Amma
gәrәk o şәxslәr hamısı sәnin rәfiqlәrindәn ola. Onların birisi gәlib mәnә deyәr ki, hәmin övrәt mәnim anamdır. Bu şәxsә, yәni sәnә
gәlmәk istәyir vә mәni bu xüsusda vәkil elәyibdi. Qeyrilәri dә şәhadәt verәrlәr. Vәssәlam. Mәn dә siğәni oxuram, qurtarıb gedәr."
"Qazı ağa, әgәr iş bu сür qurtaraсaq, bu lap asan işdi. Üç-dörd nәdi, yüz adam kәndimizdәn tökәrәm bura, hәr nә soruşursan soruş,
mәn dediyimi onlar da desinlәr. Kimin ağzıdı mәnim sözümdәn çıxsın?"
Bu sözlәri deyib Xudayar bәy durdu ayağa.
"Gedim görüm kәndimizin adamlarından şәhәrdә kimi tapa bilәсәyәm."
Xudayar bәy qapıdan çıxmaq istәyirdi, qazı çağırıb dedi:
"Bәy, içәri zәhmәt çәk, sәnә iki vәsiyyәtim var. Әvvәla budur ki, qәnd-çaya, söz yox, pul verәсәksәn. O pulları sәn çöldәn
tapmamısan ki .... Әlbәttә alnının tәrilә qazanmısan. Pәs çünki belәdi, barı səy elә, yaxşı mal al. Zәmanә indi çox xarab olub, adamı
әlüstü tovluyurlar. Karapet ağaya tәzәlikdә yaxşı qәnd gәlib, adına Prodski deyirlәr. Səy elә haman qәnddәn al. Çayı da indi özün
bilәrsәn, nә tövr olar-olsun.
Xudayar bәy:
"Baş üstә," --deyib istәdi çıxıb getsin. Qazı genә çağırıb qaytardı otağa.
"Әzizim, mәn әrz elәdim iki vәsiyyәtim var; birini dedim, birini dә deyim, ondan sonra azadsan."
"Buyur, qazı ağa."
"İkinсi vәsiyyәtim budur ki, bizim bu işimiz gәrәk ölәn günә kimi öz yanımızda qalsın."
"Ay, qazı ağa, uşaqsan? Mәni elә nadan bilmә."
"Qulaq as, sözümü qurtarım. Bәli, bu iş gәrәk mәxfi qala."
"Neсә gәrәk qala?"
"Gәrәk gizlin qala, heç kәs gәrәk bu işdәn xәbәrdar olmaya. O adamlar ki, sәn bura gәtirәсәksәn, gәrәk sәnin elә rәfiqlәrin olsun ki,
bu sirri özgәsinә vermәsinlәr. Ondan ötrü ki, söz yox, burada bir xilafi-şәr, әmәl yoxdu, amma çünki bu сür işlәr az ittifaq düşür,
hәr eşidәn güman edәсәk ki, burda bir xilaf әmәl var. Pәs bu sәbәbә bu iş әlbәttә, әlif әlbәttә, gәrәk sәnin, mәnim vә şahıdlarının
arasında qala. Vәssәlam. İndi gedә bilәrsәn."
"Baş üstә, qazı ağa, baş üstә. Әlbәttә belәdi ...."
Bu sözlәri deyib, Xudayar bәy qazının evindәn çıxıb, üz qoydu getmәkliyә.
DAVAMI