Drama, dörd mәclisdә
1) R ü s t ә m b ә y--Rus intelligenti libasında: yәni pidjak, jilet, nişastalı yaxalı köynәk, boğazında qalstuk, nişastalanmış ağ qolları. Rus darülfünununda elm tәhsil elәmiş vә rus tәrbiyәsi tәrәfdarı. Hərәkәti ağır vә tәmkinli. Başı açıq, hәmişә gözlәri eynәkli (çeşmәk). 40 yaşında.
2) M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i--İran ürәfası libasında, yәni uca İran börkü, uzun İran arxalığı, üstündәn qurşaq, arxalığın üstündәn uzun İrani çuxa (geymә), gen şalvar, ağ corab. Başmaqlarını qapının ağzında çıxardıb yerdә diz üstә oturur. Hәmişә әlindә tәsbeh vә gözündә eynәk. Acıqlı vә gülmәyәn. İran tәrbiyәsi tәrәfdarı. 35 yaşında.
3) S ә m ә d V a h i d--İstanbulda әdәbiyyat dәrsi almış. Başında qırmızı fәs, әynindә pidcak, jilet, ağ yaxalı köynәk vә qalstuk, gözlәrindә eynәk. Tәmkinli vә sakit. Osmanlı tәrbiyәsi tәrәfdarı. 30 yaşında.
4) G ü l b a h a r--surәtdә gözәl. Ümumi müsәlman qızları libasında, başında çarqat. Müsәlmanca savadlı. Anasını nәhayәt istәyәn. 20 yaşında.
5) Z i v ә r x a n ı m--Rus tәrbiyәsi tapmış. Rus xanımları libasında. Boğazı vә qolları açıq, müsәlmanca savadsız.
6) Q ә n b ә r--Sifәtdә göyçәk. Әynindә çәrkәzi çuxa, belindә qәmә vә tapança. Әlindә qamçı.
7) A s l a n b ә y--hәr cәhәtdәn Rüstәm bәyә oxşayır.
8) M i r z ә B ә x ş ә l i--hәr cәhәtdәn Mirzә Mәhәmmәdәliyә oxşayır.
9) H ü s e y n Ş a h i d--hәr cәhәtdәn Sәmәd Vahidә oxşayır.
10) S e n z o r M i r z ә C ә f ә r b ә y--Rus çinovniki libasında. Gözlәrindә eynәk.
M Ә C L İ S L Ә R İ N Ә H A L İ S İ
1. Z ә h r a b ә y i m--60 yaşında.
2. R ü s t ә m b ә y--onun böyük oğlu, intelligent. 40 yaşında.
3. M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i--onun ikinci oğlu, elmi-ilahi müәllimi vә vaiz. 35 yaşında.
4. S ә m ә d V a h i d--onun üçüncü oğlu, türk dili müәllimi (fәs qoyur) 30 yaşında.
5. G ü l b a h a r--qızı, müsәlmanca oxumuş. 20 yaşında.
6. Z i v ә r x a n ı m--Rüstәm bәyin övrәti, rusca tәrbiyә tapmış. 25 yaşında.
7. M i r z ә H ә s ә n--Rüstәm bәyin dilmancı. 30 yaşında.
8. T e y m u r b ә y--Cәmiyyәti-xeyriyyәnin dәftәrdarı. 25 yaşında.
9. M i r z ә Z e y n a l--millәtpәrәst. 30 yaşında.
10. S ә l i m ә x a n ı m--müәllimә (danışmır). 25 yaşında.
11. A s l a n b ә y--mal hәkimi (rus intelligenti libasında). 30 yaşında.
12. İ s m a y ı l a ğ a--cәmiyyәti-xeyriyyә üzvü (danışmır). 45 yaşında.
13. M ü n ә v v ә r x a n ı m--onun qızı (danışmır). 20 yaşında.
14. H ü s e y n Ş a h i d--türk dili müәllimi (fәsli). 30 yaşında.
15. M i r z ә B ә x ş ә l i--elmi-ilahi müәllimi. 35 yaşında.
16. Q ә n b ә r--Rüstәm bәyin sәrkarı. 45 yaşında.
17. Q u r b a n--çoban. 25 yaşında.
18. 3 a m a n--çoban. 25 yaşında.
19. S e n z o r M i r z ә C ә f ә r b ә y--45 yaşında.
20. P o l i s m ә m u r u (danışmır)--35 yaşında.
21. İ k i n ә f ә r f ә r r a ş (danışmırlar)--30--35 yaşında.
22. M ә ş ә d i C ә f ә r--әrizә sahibi, 40 yaşında.
23. Y e n ә ü ç n ә f ә r f ә q i r--40-45 yaşında.
24. B i r i n c i h a m b a l--30 yaşında.
25. İ k i n c i h a m b a l--30 yaşında.
Әhvalat vaqe olur tarixi-hicrnin min üç yüz otuzuncu ilinin yavıqlarında, Azәrbaycan şәhәrlәrinin birindә, Rusiya hökumәti әsrindә.
BİRİNCİ MӘCLİS
Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin ümumi kabinәsi: bir tәrәfdә böyük yazı stolu, üstündә qırmızı mahutdan örtük, yanında neçә dәnә sandalya, kitab şkafı, stolun üstündә vә şkafın içindә kitablar. Stolun üstündә telefon, mürәkkәb qabı, qәlәmlәr, kağızlar vә qeyri yazı әşyası. Bu--Rüstәm bәyin yazı stolu. Bir tәrәfdә qoyulub kitab qәfәsәsi (etajerka), üstә kitablar, yanında bir dәnә sandalya. Bura Sәmәd Vahidin yeri. Bir tәrәfdә qoyulub sandıq, içindә vә üstündә yekә vә qara cildli köhnә müsәlman kitabları. Sandığın yanında döşәk. Bu da Mirzә Mәhәmmәdәlinin yeri. Divarlarda çaharcubәlәr, içindә şәkillәr. Pәrdә qalxan vaxt otaqda oturub tәk R ü s t ә m b ә y öz yerindә; gözlәrindә çeşmәk, oxuyub yazmağa mәşğuldur. Bir qәdәr sükutdan sonra içәri qapı açılır vә Z ә h r a b ә y i m i n başı görsәnir vә yenә yox olur. Bir qәdәr keçәndәn sonra yenә Zәhra bәyim qorxa-qorxa başını uzadıb yavaşca soruşur.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, görәsәn niyә uşaqlar yubandılar?
R ü s t ә m b ә y (başını stolun üstündәn qovzamayıb). Ana, mәni danışdırma, lüğәt yazıram.
Z ә h r a b ә y i m dinmәyib yox olur. Yenә bir dәqiqә sakitlik ilә keçir. İçәri otaqda uşaq ağlayır. Rüstәm bәy qәlәm әlindә tez durur ayağa vә haman qapıya yavıqlaşıb deyir:
R ü s t ә m b ә y. Ay uşaq sәs elәmәyin, mәn lüğәt yazıram. (Rüstәm bәy qayıdıb oturur vә yenә yazıb oxumağa cumur; yenә bir dәqiqә keçir, çöl qapını taqqıldadırlar).
R ü s t ә m b ә y. Kimsәn? Gir içәri.
Mirzә Hәsәn girir içәri.
M i r z ә H ә s ә n. Sәlam әleyküm.
R ü s t ә m b ә y. Әleykәssәlam. Mirzә, nә әcәb bu gün yubandın?
M i r z ә H ә s ә n. Bağışlayasınız. Rüstәm bәy, çox sәy elәdim, tez gәlә bilmәdim.
R ü s t ә m b ә y. Әylәş.
Mirzә Hәsәn sandalyanı yazı stolunun yanına çәkib oturur, qәlәmi götürür, kağızları aralayır vә yerini rahatlayandan sonra üzünü Rüstәm bәyә tutub yazmağa hazır olur.
R ü s t ә m b ә y. Dünәn harda qaldıq?
M i r z ә H ә s ә n (kağıza baxır vә oxuyur). Necә ki, Yevropa, habelә Asiya millәtlәrinin hürufatının әvvәlincisi "A" sövtünün әlamәtidir ki, biz ona "әlif" deyirik.
R ü s t ә m b ә y. Mirzә, dayan, gәrәk bir yerini dәyişәk. Necә yazıbsan? Yevropa vә Asiya millәtlәrinin?
M i r z ә H ә s ә n. Necә ki, Yevropa, habelә Asiya millәtlәrinin hürufatının ....
R ü s t ә m b ә y. Dayan bir, yaxşı olar artırasan: cümlәsinin.
M i r z ә H ә s ә n. Xub, cümlәsinin (yazısını düzәldir), cümlәsinin hürufatının әvvәlincisi "A" sövtünün әlamәtidir ki, biz ona "әlif" deyirik....
R ü s t ә m b ә y (kitaba baxır). Yaz, (yavaş-yavaş deyir) bundan әlavә xah Şәrq tayfalarının bәzilәrinin, habelә slavların, qreklәrin....
M i r z ә H ә s ә n. Yunanların....
R ü s t ә m b ә y. Yunanların vә qәdim yәhudilәrin dilindә hürufatın әvvәlincisinin mәnası hәmi birdir, hәmi mindir; necә ki, mәsәlәn, әrәb dilindә "әlif" lәfzi. (Yenә qabaqkı kimi içәri otaqdan uşaq sәsi gәlir. Rüstәm bәy). Sәs elәmәyin, mәn lüğәt yazıram (әlindә kitab var-gәl edir). Mirzә, yaz; vә lakin hәmin "A" sövtü millәtlәrin bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә az işlәnir....
M i r z ә H ә s ә n (yaza-yaza). Bәzisinin dilindә....
R ü s t ә m b ә y. Bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә, bәzisinin dilindә az işlәnir.
İçәri otaqdan Zivәr xanım әtirli vә kirşanlı, sinәsi vә qolları açıq, qıvraq gәlir, Rüstәm bәyin yazı stolunun üstündәki telefonun dәstәyini qalxızıb, qoyur qulağına vә belә danışır.
Z i v ә r x a n ı m. Kto u telefona? Kimdi telefonda? Kimdi? Sәlimә xanım? Salam әleyküm. Sağ ol, sağ ol. Necә? Kim? Hә, yaxşı! Gәlin bir yerdә gedәk. Yaxşı, evdәdi. Yaxşı, sәlamәt qal.... (Dәstәyi qoyur yerinә). Rüstәm, Sәlimә xanımgil indi gәlәcәklәr; gәrәk bu gün biletlәri paylayaq, sabah da ki, bilirsәn, bizdә cәmiyyәti-xeyriyyәnin yığıncağıdı. Bilmirәm sәnin hәlә işin çoxdur?
R ü s t ә m b ә y. Mәn sonra da yaza billәm. Deyirsәn nә vaxt gәlәcәklәr?
Z i v ә r x a n ı m. Yarım saata burada olallar. (Rüstәm bәy bir söz demәyib, yenә kitaba mәşğul olur. Zivәr xanım qıvraq çıxıb gedir. Rüstәm bәy yenә kitaba baxa-baxa deyir).
R ü s t ә m b ә y. Yaz, Mirzә, harada qaldıq?
M i r z ә H ә s ә n. Bәli. Vә lakin hәmin "A" sövtü millәtlәrin bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә az işlәnir.
R ü s t ә m b ә y (bir qәdәr fikir elәyir). Yaxşı, indi yaz: bunu da lazımdır nәzәrә almaq ki, hәmin "A" hәrfi bәzi dillәrdә qlasnı hәrfidir....
M i r z ә H ә s ә n. İmla hәrfidir.
R ü s t ә m b ә y. İmla hәrfidir vә özü dә özlüyündә sloqdur.
M i r z ә H ә s ә n. Yәni "heca" demәk istәyirsiniz?
R ü s t ә m b ә y. Bәli, "heca" gәrәk ola vә lakin bәzi tayfaların dilindә hәmin "A" hәrfi soqlasnı hәrflәri cәrgәsindәdir.
M i r z ә H ә s ә n. Bunu "soqlasnı" әvәzinә "hürufi-samitә" yazaq.
R ü s t ә m b ә y. Mәsәlәn, necә ki, B, D, L vә qeyrilәri.
Çöl qapıdan M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i girir içәri, salam verib, başmaqlarını çıxardır vә keçib oturur öz yerindә.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Dadaş, sәnә mane olmuram ki?
R ü s t ә m b ә y. Әleykәssәlam, mane olmursan, keç otur.
Mirzә Mәhәmmәdәli oturur öz yerindә dizi üstә vә kitablarını açıb baxır.
R ü s t ә m b ә y. İndi keçәk "almas" lәfzinә. Yaz, "almas", latınca "atamas", pür qiymәt daşlar cәrgәsindә әn gözәl şәfәqli vә kimya alәmindә bundan bәrk vә sәxt daş hәlә bu vaxtadәk dünyada tapılmayıb; bәrklikdә cәvahiratın heç biri
buna bәrabәr deyil. Nә zümrüd, nә tupaz, nә dendrit, kvars, yaşma, tormalin vә nә qeyrilәri.
Mirzә Hәsәn yazır.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (başını qalxızıb, Rüstәm bәyә tәrәf deyir). Dadaş, o lüğәti ki, sәn yazırsan, bu bir yadigardı ki, hәr bir kәs oxuyub mәnfәәtbәrdar olacaq. Amma mәnim qanacağıma görә sizin kitabınızda olan mәlumat mәhz Yevropa vә Rusiya mәnbәindәn әxz olunmuşdur. Belә olan surәtdә siz öz әlinizlә lüğәtinizin dairәsini daraldırsınız. Mәnә qalarsa haman ittilaatı ki, siz o zәhmәtnәn cәm edirsiniz, onları Şәrq vә islam elmlәri ilә tәtbiq elәmәyinizin bir eybi yoxdur. Mәsәlәn, götürәk haman almas barәsindә bәrklik söhbәtini. Mәnim qanacağıma görә, "almasdan bәrk şey dünyada yoxdur" demәk özü bir sәhv vә qәlәtdir. Almasdan bәrk şey dünyada çoxdur.
R ü s t ә m b ә y. Mәhәmmәdәli, mәn heç vaxt o fikirdә olmamışam ki, lüğәtimi Şәrq alәmindәn uzaq tutum; nәinki o fikirdә olmamışam hәlә bәlkә özüm sәnә demişәm ki, mәnim yadımda vә siyahımda olmayan lәfzlәri mәnim yadıma sal ki, kitabımız nә qәdәr mümkündür, e ... e ... e ... e....
M i r z ә H ә s ә n. Tәkmil olsun.
R ü s t ә m b ә y. Tәkmil olsun. İndi hәr nә sözün var, de.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Söhbәt haman sәxtlik üstәdir ki, siz orada yazdınız. Amma mәnim әqidәmcә bu barәdә bizә bir әmr buyurulubdur, o әmrdәn kәnara çıxmaq hәr ayinә sәzavar deyil. Necә ki, mәlumdur vә kәrrat ilә eşitmişik vә kitablardan tәhsil elәmişik ki, hәqq-tәala bizә on şey tәyin edib ki, bir-birindәn bәrkdir. Yәni әn әvvәli sonrakından boş vә sonrakı qabaqkından bәrk; ta gedir çıxır onuncuya ki, dәxi ondan bәrk, ondan sәxt bir şey dünyada yoxdur vә ola bilmәz.
İçәri qapıdan Z ә h r a b ә y i m görsәnir.
R ü s t ә m b ә y v ә M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (ikisi dә әllәrini qalxızıb birdәn). Ana, dayan, hәlә gәlmә, söz danışırıq.
Zәhra bәyim yox olur.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Haman bәrk şeylәrin әvvәlincisi daşdır.
R ü s t ә m b ә y. Yәni necә daş? Axır dünyada daş çoxdur, görәk hansını deyirsәn?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Heç tәfavütü yoxdur. Hansı daş olur-olsun.
Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn gülürlәr.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Dәxi burada gülmәk, yәni çe? Siz xahiş etdiniz, mәn dә deyirәm. Lazım deyil, mәni әfv buyurunuz; dәxi gülmәk yәni nә olsun? Heç dәxli var?
R ü s t ә m b ә y (gülümsünә-gülümsünә). Yaxşı, sözünü de, gülmәnik. Sonra? Daşdan sonra?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. İkinci mәrtәbәdә daşdan sonra bәrk olan şey dәmirdir, zira bu iki cisimlәri bir-birinә vuranda (әllәrini qoşa tutub yavaşca bir-birinә vurur), aşkardır ki, dәmir daşı sındıracaq.
Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn yenә gülürlәr.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Hә ... gülәrsiniz, gülәrsiniz. Vay sizin halınıza!... Afәrin lüğәt yazanlar!
R ü s t ә m b ә y (gülә-gülә). Sonra? Dәmirdәn sonra bәrk olan şey hansıdır?
Mirzә Mәhәmmәdәli durur ayağa, istәyir getsin. Rüstәm bәy durur, onun qabağını kәsir.
R ü s t ә m b ә y. Mәhәmmәdәli, uşağa uşaq deyәrlәr, böyüyә dә böyük deyәrlәr. Sәn sözünü de, әgәr sәnin sözün haqdır, gәrәk onu demәkdәn çәkinmәyәsәn. Allaha şükür, sәn vaizsәn, müәllimsәn; sәn baxma bizim gülmәyimizә, sәn sözünü de. Әgәr bizә lazım olar, lüğәtә dә bir şey yazarıq, lazım olmaz,--olmaz.
M i r z ә H ә s ә n. Mirzә Mәhәmmәdәli, mәn sәndәn xahiş edirәm, hövsәlә elәyәsiniz vә bәyanatınızı başa yetirәsiniz.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bir qәdәr fikir elәyib, oturur yerindә vә sonra başlayır). Dәmirdәn bәrk olan şey odur ki, dәmiri әridir vә özü dә sәxtlik әnasirindә üçüncü dәrәcәdәdir. Oddan bәrk olan şey sudur ki, odu söndürür vә sәxtlik әnasirinin dördüncü dәrәcәsindәdir.
Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn әllәrini ağızlarına basıb gülürlәr.
Sudan bәrk olan şey buluddur ki, su haman buluddan әmәlә gәlir. (Yenә içәri otaqdan sәs gәlir, yenә Mirzә Mәhәmmәdәli hirsli deyir). Sәs gәlmәsin! Görürsünüz ki, biz burda söz danışırıq! Bәli, ağama әrz olsun ki, buluddan bәrkraq olan şey yeldir ki, buludlara hәmişә yeldәn fәrman çıxır. (Bir qәdәr dikәlib hәvәsә gәlir). Yeldәn bәrk olan şey mәlәkdir ki, yellәri idarә edir; yәni haraya göndәrmәlidir, göndәrir; göndәrmәli deyil, göndәrmir. (Bir az da ucadan vә hәvәsli). Mәlәkdәn bәrk şey mәlәkül-mövtdür ki, mәlәki qәbzi-ruh edir. Hı ... gülәrsiniz! Gülün, eybi yoxdur, gülün! Vay halınıza! Mәlәkül-mövtdәn dә bәrk olan şey bilirsiniz nәdir? Ölümdür, ölüm! Hı ... gülәrsiniz! (Dәxi dә hirsli). Bәs bilirsiniz ki, ölümdәn bәrk şey nәdir? Bilirsinizmi, ey lüğәt yazanlar?... Ölümdәn bәrk şey xudavәndi-alәmin әmridir ki, lazım olan yerdә ölüm varid olur, lazım olmayanda olmur. Lazım olan yerdә vaqe olur bәlayi-nagәhanlar, misli-vәlvәleyi-sәqf-asimanlar, zәlzәleyi-sәthi-xakidanlar, xüsuf-küsuf, yenә xüsuf, yenә küsuf, ma-tәaqәbәl-mәlәvan! (Әllәrini yuxarı qalxızır vә cuşә gәlir). Siz gәrәk xәcalәt çәkәsiniz, adınızı müsәlman qoyub islam elmlәrinә istehza edirsiniz (çığıra-çığıra durur ayağa). Niyә gülürsünüz? Burada ilan oynatmırlar ki? Mәgәr insan öz qәbahәtini gәrәk annamaya? Eyb deyil? (hirsli gedir qapıya tәrәf).
Rustәm bәy vә Mirzә Həsәn dururlar ayağa vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin qabağını kәsib deyirlәr.
R ü s t ә m b ә y vә M i r z ә H ә s ә n. Dayan bir, dayan bir!
Çöl qapıdan S ә m ә d V a h i d girir içәri vә qiylu-qalı görüb deyir.
S ә m ә d V a h i d. İştә irkaklar! Hayda arkadaşlar!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli vә ucadan Sәmәd Vahidә). A kişi, hәlә bilmirәm bu nә deyir ey!...
Sәmәd Vahid gedib oturur yerindә vә kağız-qәlәmini çıxardır. Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn yenә gülmәkdәdirlәr. Mirzә Mәhәmmәdәli istәyir başmaqlarını geyә, gedә.
Z ә h r a b ә y i m qapıda görsәnib, Mirzә Hәsәndәn utanır vә çәkinir. Mirzә Həsən bunu anlayıb, Rüstәm bәydәn izin alıb çıxır, gedir. Zәhra bәyim yavaşca içәri girir vә qorxa-qorxa gәlir çökür bir tәrәfdә. Rüstәm bәy öz yerinә oturub kitaba baxır. Mirzә Mәhәmmәdәli qapının ağzında dayanıb, bir istәyir çıxa, bir istәyir qala.
Z ә h r a b ә y i m (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Ay balam, bir dayan görüm, hara gedirsәn? Axı nә üstә bu qәdәr savaşırsınız? Ay belә sizә mәn qurban olum, axır min dәrd-sәrimiz, dost-düşmәn var!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, sәn allah sәn dә әl götür bizdәn!
Z ә h r a b ә y i m. Bala, sizin belә mәn qadanızı alım, mәnim axır siznәn vacib işim var. Mәhәmmәdәli, bala, bir gәl otur, arxayın danışaq. Sәn özün, allaha şükür, yaxşı-yamanı bilәnsәn. Axır, o qızı hәr yandan istәyirlәr; qız uşağının evdә qalmağının da bir vaxtı var. Nә deyirsәn, ay Rüstәm bala? Sәn nә deyirsәn, Sәmәd bala? Niyә dinmirsәn, Mәhәmmәdәli bala! Bir deyin görüm, nә mәslәhәt görürsünüz? Sizә gәlәn qada-bala mәnә gәlsin.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (acıqlı). Mәnә dәxli yoxdur! Hәr kәsә istәyirsiniz verin.
R ü s t ә m b ә y (kitabı qoyur, durur ayaq üstә). Ana, mәn qabaqca da sәnә demişәm, indi dә yenә deyirәm, qoy oğlanların da eşitsinlәr: qız gәrәk öz xoşu ilә hәr kәsә ki, kefi istәdi, onu görә vә bәyәnә vә әrә gedә. Dәxi o әsrlәr keçibdi ki, qızı zornan istәmәdiyi adama әrә verirdilәr. Ancaq yenә mәn mәslәhәt görürәm ki, Gülbaharı Aslan bәyә verәk.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli). Әstәğfürullah! Әstәğfürullah! Әgәr Gülbahar mәnim bacımdır, mәn bu әmrә hәrgiz razı ola bilmәnәm!
R ü s t ә m b ә y. Nә sәbәbә razı ola bilmirsәn? Xub, nә eybi var, razı olmursan, sәn de görәk kimә verәk?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Mәn nә bilim? Kimә qismәt olar, ona verәrik.
R ü s t ә m b ә y. Axır necә kimә qismәt olar? Hazır qızı istәyirlәr, dәxi yüz il gözlәtmәyәcәyik ki?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bir qәdәr dinmәyib). Mәnә qalırsa, Gülbaharı Mirzә Bәxşәliyә verәrik.
Rüstәm bәy gülür.
S ә m ә d V a h i d. Necә Mirzә Bәxşәliyә? Müәllim Mirzә Bәxşәliyә?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Bәli, haman Mirzә Bәxşәliyә.
S ә m ә d V a h i d. Bәn buna hәrgiz razı olmam.
M i r z ә Mә h ә m m ә d ә l i (tәәccüblü). Necә yәni razı olmazsan? Hәlә sәn nәçisәn?
S ә m ә d V a h i d. Bәnә qalıyorsa, Gülbaharı Hüseyn Şahidә vermәli.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (sağ әlini fırladır). Pәh-pәh-pәh, buna bax sәn allah! Bu da bizә müştәri tapdı.
3 ә h r a b ә y i m. Ay balalarım, sizә belә mәnim canım qurban, bir mәnә deyin görüm, o dediyiniz adamlar kimdilәr? Yaxşımı adamdılar, nәçidirlәr?
R ü s t ә m b ә y. Ana, mәn dediyim Aslan bәy çox yaxşı adamdı; özü dә keçәn il yurist dәrsi oxuyurdu, sonra peşiman oldu, vastoçni fakultetә girdi. İndi istәyir mal hәkimi olsun.
Z ә h r a b ә y i m (Sәmәd Vahidә). Bala, sәn dediyin adam kimdi, nәçidi? Bir qulluğu varmı?
S ә m ә d V a h i d. Ana, Hüseyn Şahid bizim gәnc әdiblәrimizdәndir, özü dә xeyriyyә mәktәbindә әdәbiyyat dәrsi müәllimidir.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Pәh-pәh-pәh! Elә bizim gәnc әdibimiz әskik idi. Allah bәd nәzәrdәn saxlasın. (Hirsli). A kişi, mәn bilmirәm әdib nәdi, axır ey?
R ü s t ә m b ә y. Qardaşlarım, mәn sizdәn xahiş edirәm ki, hәr nә elәmәk istәyirsiniz, mәslәhәtnәn vә ağıl ucuynan elәyin. Onu siz gәrәk bilmiş olasınız ki, o şey ki, mehribançılıqnan vә mәslәhәtnәn aşar, dava-qalmaqalnan aşmaz. Genә dә deyirәm ki, Gülbahar bizim bacımızdı, gәrәk biz üçümüz dә sәy, tәlaş edәk ki, bacımız bәdbәxt olmasın. O axı heyvan deyil ki, yapışaq әlindәn, kimә ki istәyirik--verәk. Sәn bir söz deyirsәn, mәn bir söz deyirәm, o bir söz deyir. Qardaşlarım, belәliknәn bir mәtlәb hasil olmaz. Qız hazır, bax, o qapının dalındadı (әlini içәri qapıya uzadır), çağıraq bu saat özündәn sual elәyәk ki, görәk meyli kimәdi? Aslanbәyә istәr, Aslanbәyә gedәr, Mirzә Bәxşәliyә istәr, Mirzә Bәxşәliyә gedәr, Hüseyn Şairdi-nәdi, onu istәr, ona gedәr.
S ә m ә d V a h i d. Belә mәslәhәtә qarşı bәn bir söz söylәmәm.
R ü s t ә m b ә y (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Niyә dinmirsәn, Mәhәmmәdәli?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Özünüz bilin, mәnim işim yoxdur.
Rüstәm bәy durur, qapıdan Gülbaharı çağırır. G ü l b a h a r girir içәri.
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Bala, Gülbahar, gәl otu yanımda, durma ayaq üstә.
R ü s t ә m b ә y. Gülbahar, keç otu vә qulaq as, gör nә deyirәm. Biz bu saat sәnin barәndә danışırdıq. Sözün açığı budur ki, sәni üç adam istәyir: biri Aslanbәydi, biri Mirzә Bәxşәlidi, biri dә Hüseyn Şahiddi.... İndi sәn dә fikirlәş, allaha şükür, yekә qızsan, dәxi sәni öyrәtmәk lazım deyil. Qәlbin kimә yapışır, ona da get; bizim heç sözümüz yoxdu. Aslan bәy mәnim dostlarımdandı, özü dә intelligentdi; bәlkә görmüş, ya eşitmiş olasan. Mirzә Bәxşәli vә Hüseyn Şahid dә müәllimdirlәr, amma mәn onlara yaxşı bәlәd deyilәm. Özün bil, fikirlәş vә cavab ver.
Gülbahar dinmir.
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Bala, niyә dinmirsәn?
G ü l b a h a r (Rüstәm bәyә). Dadaş, әvvәl bu ki, sәn dediyin adamların heç birinә mәn bәlәd deyilәm vә qaldı ki, sizin mәnim barәmdә çalışmağınız әbәsdir; çünki mәn bilirәm ki, mәn bir kәsi xoşlasam da, sәn razı olsan, Mәhәmmәdәli dadaşım razı olmayacaq; Mәhәmmәdәli dadaşım razı olsa, sәn izin vermәyәcәksәn; hәr ikiniz dә xoşlasanız, Sәmәd dadaşım bәyәnmәyәcәk. Bir yadınıza salın, görün indiyә kimi mәnim üstümdә siz üç qardaşın neçә dәfә dava-mәrәkәsinә qonşular yığışıb tamaşaya. Yox-yox, mәn heç kәsә getmәk istәmirәm. Kaş siz bir-biriniznәn yola gedin. (Durub çıxır gedir).
Mirzә Mәhәmmәdәli gәlib oturur yerindә.
R ü s t ә m b ә y. İş belә olan surәtdә mәn mәslәhәt görürәm ki, bir surәtdә ki, Gülbahar biz dediyimiz adamların heç birinә bәlәd deyil, sabah axşam gәrәk ki, cәmiyyәti-xeyriyyәnin zasedaniyasıdır, özü dә növbәtә görә gәrәk bizim evә yığışalar. Aslan bәy--necә ki, üzv zasedaniyaya gәlәcәk. Gәrәk hesabnan müәllimlәrdәn dә olalar; çünki proqramlar barәsindә müәllimlәrdәn cavab istәyiblәr. Gәrәk onlardan şikayәt dә var. Xülasә, onlar gәrәk gәlәlәr zasedaniyaya. Gülbahar da istәyәr, çıxar onlarnan tanış olar.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (sağ әlini oynadır). Bәli, istәr, çıxar, onlarnan tanış olar....
R ü s t ә m b ә y. Nә eybi var, çıxmaz, qapının arasından baxar, hamısını görәr.
S ә m ә d V a h i d. İzdivaci-niyyәt edib, toğrudan-toğruya mülaqatda bulunmaq, zәrrә qәdәr eyb törәtmәz, zәnnindәyәm.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli, Sәmәd Vahidә). Allah xatirinә, öz dilindә danış, peyğәmbәr xatirinә, öz dilindә danış!
Çöl qapı taqqıldayır.
R ü s t ә m b ә y. Kimsәn? Gәl!
Daxil olur T e y m u r b ә y, qoltuğunda papka; Zәhra bәyim üzünü tutur o tәrәfә ki, T e y m u r b ә y görmәsin.
T e y m u r b ә y. Sәlam әleyküm.
R ü s t ә m b ә y. Ay әleykәssәlam, Teymur bәy. Gәl әylәş.
T e y m u r b ә y. Yaxşıdı, gedәcәyәm.
İçәri otaqdan Z i v ә r x a n ı m çıxır, Teymur bәyә әl verir.
Z i v ә r x a n ı m (gülә-gülә). A, zdravstvuyte, Temur bek!
T e y m u r b ә y (Zivәr xanımın әlini öpür). Zdrastvuyte, Zivar xanum!
Teymur bәy dә Zivәr xanım da otururlar Rüstәm bәyin yanında. Mirzә Mәhәmmәddәli acıqlı baxır bunlara. Teymur bәy papkanı açır, kağızları aralayır, sonra üç kağız qoyur Rüstәm bәyin qabağına; bu da kağızlara qol çәkir, verir Zivәr xanıma, o da qol çәkib, verir Teymurbәyә. Teymur bәy dә yığışdırır, qoyur papkaya.
T e y m u r b ә y. Sabahkı zasedaniyanın povestkasında smeta mәsәlәsi barәsindә bir şey yazılmayıb; bir az biqaidә oldu. Ola bilәr ki, yenә Әfruz xanım çığır-bağır sala.
Z i v ә r x a n ı m. Pajalsta, sәn qorxursan qorx, amma mәn heç dә qorxmuram. Onlar özlәri tutduqları iş guya çox qaydalıdı ki, bizimkini dә bәyәnmәyәlәr? Hәlә, sәn allah, o dünәnki nә hәrәkәt idi, o nә çәmxәm idi? Vallah mәn Әfruz xanımın yerinә xәcalәt çәkirdim.
T e y m u r b ә y (saatına baxıb deyir). Deyәsәn yubanırıq ha!...
3 i v ә r x a n ı m (durur ayağa). Rüstәm, bu gün cәmiyyәti-xeyriyyәnin o qәdәr işi var ki, bilmirәm axşama kimi qurtara bilәcәyәm, ya yox. Yaxşı olardı, sәn dә gedә idin, bizә kömәk elәyәydin.
R ü s t ә m b ә y. Eybi yoxdu, siz gedin, mәn macal elәsәm, gәlәrәm. Harda olacaqsınız?
T e y m u r b ә y. Qabaqca gәrәk teatra gedәk, atçotun kopyasını alaq, sonra Markovun kağız mağazasına gedәk, kağız seçәk.
R ü s t ә m b ә y. Ola bilәr ki, mәn dә gәlәm.
Zivәr xanım vә Teymur bәy dururlar ayağa. Zivәr xanım ayna qabağına gedib, şlyapasını düzәldir vә Teymur bәy ilә çıxıb gedir. Mirzә Mәhәmmәdәli yenә acıqlı-acıqlı baxır bunların dalınca. Q ә n b ә r, uzun çuxalı vә belindә xәncәr, yanında çoban Q u r b a n, girirlәr içәri. Qurbanın bir әlindә uzun çomaq, bir әlindә dәsmala düyülü bir qab. İkisi dә baş yendirirlәr.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, nә var, qoyunlar necәdi?
Q ә n b ә r. Sağlığın, bir şey yoxdu. Amma qoyunlara bәrk qızdırma düşüb, yaman qırır; heç bir әlacı da yoxdu. (Qurbanın әlindәn düyünçәni alıb qoyur yerә). Buyuraydınız, bu yavanlığı boşaldaydılar; bir az kәrәdi, bir az da tәzә şordu.
(Qәnbәr düyünçәni aparır içәri, qapının yanına qoyur).
Z ә h r a b ә y i m. Qәnbәr, niyә çoxdandı görünmürsәn?
Q ә n b ә r. Xanım bәyim, vallah macalımız olmur. Qoyunun azarı başımızı bәrk qatıb.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, bilirsәn nә elә? Sabah axşam mal hәkimi bizdә olacaq, cәmiyyәti-xeyriyyәnin yığıncağıdı; sәn dә gәl, yadıma sal, deyәk, bәlkә qoyunların qızdırmasına bir dava deyә.
Q ә n b ә r. Baş üstә, gәlәrәm.
R ü s t ә m b ә y. Hә, yadıma düşdü, dәvә yunu tapşırmışdım, heç yerini elәyә bildin?
Q ә n b ә r. Ağa, axtarıram. Dәxi bizә görә qulluq?
R ü s t ә m b ә y. Gedә bilәrsiniz.
Qәnbәr vә çobanlar çıxırlar.
(Rüstәm bәy gәlir anasının tәrәfinә vә gülә-gülә deyir). Ana, kefin necәdi? Yaxşıdır? Ana, bilirsәn nә var? Mәn lüğәt yazıram. Bilirsәn lüğәt nәdi? Yәni insanın dilindә hәr nә qәribә söz var, gәrәk o kitaba yazıla; hamısı gәrәk yazıla ki, bir söz dә qalmaya. Bәlkә sәn dә elә bir qәribә söz bilirsәn ki, bizim yadımıza düşmәmiş ola. Hә, nә deyirsәn, ana? Bir qәribә söz de yazım.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, qadan mәnә gәlsin, mәn nә bilirәm ki, nә deyim?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (durur ayağa). Dadaş, әgәr qәribә söz axtarırsan, mәndәn soruş, deyim; dәxi ağbirçәk arvad nә bilir, nә desin? Qәribә söz budu ki, indi maşallah kraxmallı alimlәr dәxi hicabı-zadı bilmәrrә atıb, başlayıblar russayağı üzüaçıq zindәganlıq elәmәyә. Elә mәnnәn olsa, lüğәtә bu mәtlәbi dә yazsan, pis olmaz. (Başmaqlarını geyir getsin).
R ü s t ә m b ә y (acıqlı vә ucadan). Mәhәmmәdәli, sәni and verirәm atavın goruna, mәndәn әl çәk.
Mirzә Mәhәmmәdәli başmaqlarını geyir getsin.
Z ә h r a b ә y i m (Mәhәmmәdәliyә). Bala, Mәhәmәdәli, bir dayan. Bala, bir dayan, bir getmә.
Zәhra bәyim qalxır ayağa, qoltuğundan bir bayaz çıxardır, gedir Mәhәmmәdәlinin dalıyca: o da qulaq vermәyib gedir. Zәhra bәyim yenә gәlib oturur yerindә vә bayazı qoyur qoltuğuna.
Sәmәd Vahid yazıya mәşğul olduqda, içәridәn uşaq ağlamağı eşidilir. Sәmәd Vahid, әlindә qәlәm, durur gedir qapıya tәrәf vә hirsli.
S ә m ә d V a h i d. Çocuq ağlamasın, bәn şer yazıyorum (gәlib oturur yerindә vә Rüstәm bәyә). Dadaş, әdәbiyyatdan lazımsa, nümunә olaraq bir şer deyim, yaz lüğәtә.
R ü s t ә m b ә y. Nә eybi var. Amma bu şәrt ilә açıq olsun. Yoxsa, doğrusu, mәn sәnin dilini qanmıram.
S ә m ә d V a h i d (kağızlarını әllәşdirir vә bir yerdәn şairanә oxuyur):
Әnzari-şәbabımda pәdidar olan, ey zill!
Ey zilli-tüluat, oluyorsun yenә peyda!
R ü s t ә m b ә y ("eh" elәyib, çönüb gedir öz stoluna tәrәf). O dili mәn özüm qanıram ki, lüğәtә dә yazam?
S ә m ә d V a h i d (durur ayağa vә kağızlarını yığışdırır ki, getsin). Dadaş, mәn söylәdiyim "Faust"dan türk dilinә tәrcümәdir. Bizim müәllimlәr bunu indi bu saat mәktәblәrimizdә balaca çocuqlara öyrәdiyorlar. Sәn ki, bunu qanmıyorsan, sәnayei-nәfisәdәn bibәhrә olmağını müşahidә ediyorsın, zәnnindәyim, әfәndim. (Sәmәd Vahid acıqlı, kağızı qәfәsәnin içinә atıb, durur gedir).
Rüstәm bәy tәәccüblü baxır onun dalıyca.
Z ә h r a b ә y i m (durur ayağa, bayazını qoltuğundan çıxardır vә Sәmәd Vahidin dalıyca). Bala, bir dayan! Bala, bir dayan. Sәmәd bala, bir dayan!
Rüstәm bәy dә kağızlarını yığışdırır vә acıqlı, hazırlaşır çıxıb getmәyә.
(İndi dә Zәhra bәyim bayazını buna tәrәf tutub yalvarır). Rüstәm, Rüstәm, ayaqlarının altında ölüm! Bir dayan! Bala, bir dayan, bir bu kitaba bax.
R ü s t ә m b ә y (acıqlı). Eh, ana, sәn allah әl çәk! (Rüstәm bәy dә çıxıb gedir).
Zәhra bәyim qalır ortalıqda tәk, әlindә kitab. Bir qәdәr fikirdәn sonra qayıdıb oturur yerindә, kitabın bir sәhifәsini açır vә diqqәt ilә baxır. Bir qәdәr baxandan sonra başlayır haman sәhifәni öpmәyә.
P ә r d ә s a l ı n ı r.
İKİNCİ MӘCLİS
Rüstәm bәyin zal otağı. Ortalıqda uzun stol, әtrafında sandalyalar üstә әylәşiblәr cәmiyyәti-xeyriyyә üzvlәri: başdan Rüstәm bәy ki, cәmiyyәti-xeyriyyәnin sәdridir; onun sağ tәrәfindә Z i v ә r x a n ı m, sol tәrәfindә T e y m u r b ә y. Ondan savayı әylәşiblәr: M i r z ә 3 e y n a l--millәtpәrәst, S ә l i m ә x a n ı m--müәllimә, A s l a n b ә y, İ s m a y ı l a ğ a, M ü n ә v ә r x a n ı m, S ә m ә d V a h i d, H ü s e y n Ş a h i d, yanında mәktәb şagirdi, fәsli. Kәnarda, yerdә diz üstә әylәşiblәr: M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i, M i r z ә B ә x ş ә l i, yanında bir mәktәb şagirdi, börklü. Qapının yanında üç-dörd nәfәr fәqir vә qeyri adamlar ki, ayaq üstә durub iclasa tamaşa edirlәr. Otağın küncündә, camaata görükmәyәn yerdә, pәrdә dalında Z ә h r a b ә y i m vә G ü l b a h a r oturub, mәclisә nәzәr elәyirlәr. Üzvlәrin hәrәsinin qabağında bir vәrәq ağ kağız vә qәlәmtәraş; sәdrin qabağında zәng. Adamların çoxu papiros çәkir.
R ü s t a m b ә y. Qospoda, zasedanie obyavlyayu otkrıtım [1].
[1] Ağalar, iclası açıq elan edirәm.
M i r z ә Z e y n a l (durur ayağa vә yumruğunu silkәlәyә-silkәlәyә, acıqlı). Ağalar, ana dilindәn başqa burada özgә dil danışmaq olmaz. Ana dili, ana dili. Türk dili, milli dil.
Camaat çәpik çalır.
3 i v ә r x a n ı m (durur ayağa). Ne popimayu, qospoda, çto za dikarstvo? Pust kto kakim yazıkom luçşe vladeet na tom i obyasnyayetsya, çto je takoe?! [2]
[2] Ağalar, başa düşmürәm bu nә vәhşilikdir? Qoy kim hansı dili daha yaxşı bilirsә, o dildә danışsın. Buna nә var ki?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (acıqlı). Haqq buyurur Mirzә Zeynal, islam mәclisi hara, rus dili hara?!
Qalan üzvlәrdәn dә bәzi deyir: "eybi yoxdur"; bәzi deyir: "olmaz".
R ü s t ә m b ә y. (zәngi çalır). Ağalar, mәn tәklif edirәm ki, hәr kәs ki, mümkündür, müsәlmanca danışsın; çünki burada rus dili bilmәyәnlәr dә var. O ki, birisi müsәlmanca heç danışmaq bilmir, onda dәxi çarә nәdi....
M i r z ә Z e y n a l. Xeyr, Rüstәm bәy, birisi ki, müsәlmanca bilmir....
M i r z ә B ә x ş ә l i (Rüstәm bәyә). Bağışlayınız, Rüstәm bәy, birisi ki, müsәlmanca bilmir, dәxi bu mәclisdә onun üzv olmağa nә haqqı?!
Z i v ә r x a n ı m. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu [3].
[3] Ağalar, vallah belә mühakimә etmәk olmaz.
M i r z ә Z e y n a l (durur ayağa vә ucadan. Biz dübarә tәvәqqә edirik sәdr cәnablarından ki, rusca danışmağı bilmәrrә qәdәğәn elәsin.
Yenә sәs-küy qalxır, yenә Rüstәm bәy zәngi çalır, camaat sakit olur.
R ü s t ә m b ә y (Teymur bәyә). Xub, Teymur bәy, povestkada yazılan voprosları oxu, camaat eşitsin.
T e y m u r b ә y (papkadan bir kağız çıxardıb oxuyur). Әvvәlinci mәsәlә: il hesabı tәsdiqi mәsәlәsi; ikinci mәsәlә: mәktәb proqramı barәsindә; üçüncü mәsәlә: acların әrzi-halı barәsindә; dördüncü mәsәlә: elmi-ilahi dәrslәri barәsindә,--bunlardır.
R ü s t ә m b ә y (durur ayağa). Hәzәrat, il hesabı barәsindә keçәn zasedaniyada bir qәdәr raznoreçiya oldu. Bu da o barәdә idi ki, smetanın bir para punktlarında bir qәdәr tәfavüt görsәndi vә özgә cür dә ola bilmәzdi; sәbәb bu ki, mәdaxil oldu, mәxaric oldu, onun bәzi yerlәrini biz mәhz priblizitelno tәyin edirik. Mәsәlәn, biz ki, deyirik bal qonaqlığından gәlәcәkdә bu qәdәr mәdaxil olacaq, әlbәttә, bu mәdaxil biz yazdığmızdan ya bir qәdәr әksik olacaq, ya artıq olacaq vә mәhz bu sәbәbdәn smetada rәdd-bәdәl әmәlә gәlir ki, onu toçno düz götürmәk mümkün deyil. Kimin bu barәdә sözü var, buyursun. Aslan bәy danışacaq.
A s l a n b ә y (durur ayağa).
Gülbahar diqqәt ilә baxır.
Heç belә deyil; bağışlayasınız. Zakon bu sluçayları tamamәn predusmatret elәyibdir. Әgәr raznoreçiye elә bir sluçayda oldu ki, onu mәdaxil cәrgәsindә olan punktlar düz gәtirmәdi, o vәdә smetni statyaları o qәdәr sokratit edirlәr ki, il axırında hesab düz gәlir. Amma bizim smetanın poqreşnostları o barәdәdir ki, biz, naprimer, tәyin elәmişik aclara ildә yüz manat paylayaq; amma biz yüz manat әvәzinә paylamışıq yüz doqquz manat on dörd şahı iki qәpik.
Camaatdan bir neçәsi gülür, bir neçәsi dә çәpik çalır. Gülbahar neçә dәfә әsnәyir, bәrk yuxusu gәlir; Mirzә Mәhәmmәdәli vә Mirzә Bәxşәli başlarını bulayır.
R ü s t ә m b ә y (zәngi çalır). Dәxi bu barәdә genә söz danışan varsa, desin.
Bir sәs gәlmir.
Xub (kağızları aralayır). İkinci mәsәlә mәktәb proqramı barәsindәdir. Mәlumdur ki, keçәn hәftә reviziyonnaya komissiya....
M i r z ә Z e y n a l. Tәftiş komissiyası.
R ü s t ә m b ә y. Keçәn hәftә tәftiş komissiyası mәktәb proqramı barәsindә irad tutub ki, guya proqramlara, neçә ki, lazımdır, diqqәt olunmur vә dәrslәr bir növ süst keçir vә ikinci klasda....
M i r z ә B ә x ş ә l i. İkinci sinifdә.
R ü s t ә m b ә y. İkinci sinifdә әdәbiyyat dәrslәri nәhayәt çәtnilәşib vә bizim öz milli Azәrbaycan dilimiz bilmәrrә nәzәrdәn salınıb. Keçәn zasedaniyada müәllim cәnablarından xahiş olunub ki, bu barәdә camaatın arzusuna hörmәt qoyuban, mәsәlәni mümkün dәrәcәdә nәzәri-diqqәtә alsınlar. Hüseyn Şahid cәnabları danışmaq istәyir.
H ü s e y n Ş a h i d (durur ayağa).
Gülbahar qulaq verir.
Möhtәrәm әzayi-әncümәn hәzrәtlәrinә öz ixlasımı tәqdim edib, mәtlәbin әn ibtidasından bir şәmmә izahat vermәyi fәrz vә qәrz bilib, iltimas ediyorum, әfәndim. Arkadaşlar, şimdi hәpimiz tanrımızın buyruğu ilә iştә göyümüzdә torpağa borcunu ödәmәkdәn qaçacaq tәk bir kişi olmaz; onu hay cift sürәrkәn tәr olaraq әlimizdәn dökmüşüz, yetәr! Az әvvәl alçaqca buraxıb savuşduğumuz torpaqlar yetәr! Hay vә ya düşmәnә savaşarkәn qan olaraq damarlarımızdan axıtmışız, yetәr! Akıl irmәz tanrı hikmәtlәri ilә әvәt, yarın qәddar vә murdar әllәri qafalarımızı әnsәmizdәn kәsәrәk bizi vәhşәt şeytanlarına qurban edәcәk, zәnn ediyorum, әfәndim. Yetәr, az әvvәl alçaqca buraxıb sovuşduğumuz torpaqlar, yetәr!
Gülbahar vә adamların çoxu әsnәyir.
Әvәt, çocuqlar, qadınlar, irkaklar, yenilәr bu torpaqdan çıxıb, yavuqlusuna qovuşmuşdu. Qartlaşmış qollarını üç, beş mızraq boyu ötәdәki binaların üstünә qadar salan bol kölgәli sokakların dibindә gümlәyәn davulların sәsi çocuqların düyününü bildiriyordu. Sağlam kökslәrdә uyqudakı yavuzluq duyğularını qabartan bu gumbultu kәndi qılınclarımızın әrmağını xatırlatıyordu, әfәndim. Halbuki, әvәt, bir takım әdәbiyyat ki, ikinci sinifdә tәhsil olunmaqdadır....
İştә kәlәbәklәr kimi qarlar düşüyor,
Sanki bir nur eniyor hәr fidana,
Lakin әylәncә olurkәn adana,
Yavru çocuqlar üşüyor!
Ağalar, bu deyilmn milli әdәbiyyat! Bu deyilmi milli turk lisanı!
Sәməd Vahid çәpik çalır. Qalan çamaatdan gülәn də var və tәk-tək çәpik çalan da var. Gülbahar mürgüləyir.
M ә k t ә b ş a g i r d i b a ş ı n d a f ә s:
İştә kәlәbәklәr kimi qarlar düşüyor,
Sanki bir nur eniyor hәr fidana,
Lakin әylәncә olurkәn adana,
Yavru çocuqlar üşüyor!
Sәmәd Vahid vә Hüseyn Şahid әllәrini qoyurlar hәmin şagirdin çiyninә. Camaatdan gülәn dә var, çәpik çalan da var.
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Qızım, bu adamlar nә danışırlar?
Gülbahar cavab vermir, çünki mürgülәyir.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli, camaata). A balam, hәlә bizi başa salın görәk, niyә çәpik çalırsınız?
R ü s t ә m b ә y (kağızları aralayır). Ağalar, qaldı iki mәsәlә: biri elmi-ilahi dәrslәri barәsindә, biri dә acların әrizәsi. Elmi-ilahi barәsindә uşaqların bir parasının ataları tәrәfindәn әrizә gәlib ki, mәktәbin üçüncü sinfindә müәllim cәnabları--ki, ibarәt olsun Mirzә Bәxşәli vә mәnim kiçik bәradәrim Mәhәmmәdәlidәn,--oktyabr ayında xüsuf vә küsuf barәsindә, yәni ayın vә günün tutulmağı barәsindә bir moizә başlayıblar ki, indi dörd ay olur ki, haman küsuf vә xüsuf dәrslәri nәinki azalmır, hәlә bәlkә altı ay da bundan sonra qurtarmayacaq....
M i r z ә B ә x ş ә l i. Xeyr, ağa, elә deyil, әfv buyurasınız. İndiki dәrslәr mәhz xüsuf barәsindәdir ki, dörd aydır oxunur. O ki, qaldı küsuf dәrslәri, bәli, hәqdir, bir altı ay da küsuf dәrslәri tәhsil olunmalıdır.
R ü s t ә m b ә y (Mirzә Bәxşәliyә, zәng çala-çala). Cәnab, Mirzә, mәni bağışlayasınız, xahiş edirәm sözümü qurtarmamış sözümü kәsmәyәsiniz. Bәli, heç eybi yoxdur, danışmaq istәyirsiniz, izahat veriniz. Amma xahiş olunur bәyanatınızı müxtәsәr söylәyәsiniz.
M i r z ә B ә x ş ә l i (durur ayağa vә әlindә bir yekә, dәridәn cildi, köhnә müsәlman kitabı);
Gülbahar diqqәt ilә qulaq asır.
Әzayi-giramdan üzr istәyirәm ki, zeyldә mәruzeyi-mühәqqәrim ağayani-büzürgüvarın dәrdi-sәrinә şayәd sәbәb ola. Ağama әrz olsun ki, elmi-ilahi dәrslәri, elmi-nücum dәrslәri, heyәt dәrslәri vә xülasәtül-hesab dәrslәri mәktәb proqramlarında,--necә ki, şayistә vә әlzәmdir,--arayişt olunmuyub ki, aya xüsuf vә küsuf mәsәlәlәri bu saydığınız fünunun hansı birisinin dairәsindә tәhsil olunasıdır vә fövqәzzikr fünun hansı müәllimin öhdәsindә vә tәhti-cәvabdehliyindәdir. Bәndәyә mühәvvәl olunan elmi-әqdәsi-ilahi dәrslәri dövri-ibtidasından--necә ki, mәlumdur,--bisti hәştümi-rәbiüssani, yövmi-cәharşәnbә, qütrün әsәblәrinin iki dangı vә şәmsin qürsünün tamam sәhifәsinin dang yarımı rәs üqdәsinin hәvalisindә mütәkәssif olub, yәni bәistilahi-türk, gün tutulub vә hәmin küsuf gün çıxandan beş saat on üç dәqiqәdә vaqe olub. Әzayi-әncümәn hәzrәtlәrinin hüzuri-mübarәklәrinә әrz olsun ki, küsufun keyfiyyәti vә onun övzaı küreyi-әrzin cәmi biladlarında müxtәlif surәtdә zühr edibdir vә mәhz küsuf nәqşәsinin naziri-möhtәrәmlәrinin ittilaından ötәri, bәndeyi-hәqir o fikirdә oldum ki, bir tәrәfdәn әsәri-pürsәmәri-cәnab fәxamәtnisab, Mirzә Hәsәn xan Nәcmülmülk, әxәvizadeyi-cәnab Hacı Nәcmüddövlәni dәsturil-әmәl mәnzilәsindә tutub, digәr tәrәfdәn heyәt elmindәn әxz vә Şәrq ülәması tәrәfindәn tәsdiq olunmuş kәvakibi-sәyyarәnin hәrәkatının bәyanatından müstәfid olub, millәt balalarına hәmin ülumun fәvaidini ixtisar edibәn növcavanların nәzәri-diqqәtlәrinә tәbliğ edim.
Camaatdan və üzvlәrdәn çoxu mürgülәyir; Zәhra bәyim vә Gülbahar da mürgülәyir.
M i r z ә B ә x ş ә l i (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Buyur, ağa, növbәt sizindir.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (durur ayağa). Fәsli-nozdәhhüm dәr bәyani-küsuf vә xüsuf; yәni ayın vә günün tutulmağı....
Z i v ә r x a n ı m (yavaşca Rüstәm bәyә). Nelzya li sokratit reçi oratorov? [4]
[4] Natiqlәrin nitqini ixtisar etmәk olmazmı?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Әhval ki, kövkәblәrә ariz ola, haman övzada ki, bir-birinә nisbәtlәri var, әz on cümlә haman әhvaldır ki, qәmәr şәmsә ariz ola vә bir surәtdә ki, qәmәr bir kәsif cinsdir vә afitabdan kәsbi-nur elәyir vә çün....
T e y m u r b ә y. Mәnim qanacağıma görә, bu qәdәr tәfsil vermәyin lüzumu yoxdur.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli vә ucadan). Necә yәni lüzumu yoxdu?
Camaatın içinә danışıq düşür; bir neçәlәri deyir: "lüzumu yoxdur", bir parası deyir: "qoy sözünü desin"
M ә k t ә b ş a g i r d i b a ş ı n d a p a p a q. Küsuf, yәni afitab giriftәgi on halәt әst ki, qәmәr miyani-afitab hail başәd vә küsuf vaqe olanda hәmin duanı oxuyurlar: bismillahir-rәhmanir-rәhim, rәbbәna atina fiddünya....
Mirzә Bәxşәli, Mirzә Mәhәmmәdәli әllәrini qoyurlar hәmin şagirdin çiyninә.
R ü s t ә m b ә y. (zәngi çalır). Ağalar, әzayi-mәclis xahiş edir ki, bәyanatı tamam edәk vә dәxi danışmağa ixtiyar vermәyәk. Kim buna razıdır, dursun ayağa.
Üzvlәr tәmamәn durur ayağa, Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulaya-bulaya gedir oturur yerindә vә bir neçә dәfә deyir: "necә lüzumu yoxdur?".
R ü s t ә m b ә y (zәngi çalır vә bir kağız alır әlinә). Camaat, xahiş olunur acların әrizәlәrinә qulaq verәsiniz. Әrizә müsәlman cәmiyyәti-xeyriyyәsinә Mәşәdi Cәfәr usta Mehdi oğlu tәrәfindәn. Әrizәdә yazılıb ki, "mәn qoca vә şikәst adamam vә on iki nәfәr külfәtim var, yomiyyә çörәyinә möhtacıq; cәmiyyәti-xeyriyyәdәn beş-on manat çörәk pulu istәyirik ki, nә qәdәr canımız sağdır, sizә duaçı olaq".
Haman әrizә sahibi M ә ş ә d i C ә f ә r yeriyir camaatın içinә vә ağlaya-
ağlaya pul istәyir.
R ü s t ә m b ә y. Ağalar, bu barәdә sözü olan danışsın.
T e y m u r b ә y. Mәn elә bilirәm ki, cәmiyyәti-xeyriyyә bu mәsәlәyә indi әl vura bilmәz. Sәbәb budur ki, keçәn iclasda da acların әrizәlәrinә kifayәt verilmәdi vә verilmәmәyinin dә sәbәbi budur ki, cәmiyyәtin sandığında olan pulları zapasnoy fonda qoymaq söhbәti ortalığa qoyulubdur.
R ü s t ә m b ә y. Belә olan surәtdә acların әrizәlәrini bu günkü mәclisdә müzakirәyә qoymaq olmayacaq.
Üzvlәrin bir neçәsi deyir: "xeyr, olmayacaq"; bir neçәsi deyir: "gәrәk müzakirәyә qoyulsun"
R ü s t ә m b ә y (zәngi çalır). Ağalar, acların әrizәlәrinә bu gün kifayәt vermәk istәyәnlәr dursunlar ayağa.
Durur ayağa Zivar xanım vә Münәvvәr xanım.
R ü s t ә m b ә y (Teymur bәy ilә pıçıldaşandan sonra). Camaat, cәmiyyәti-xeyriyyә belә qәrar qoydu ki, acların әrizәsi mövcibincә acların halını yoxlamaq vә onların hәqiqәtdә möhtac olmaqlarını tәhqiq elәmәkdәn ötrü әlahiddә komissiya tәyin olunsun vә bu sәbәbdәn hәmin mәsәlәnin müzakirәsi bundan sonrakı iclasa qalmağı qәrar verildi.
Aclar ağlaşır. Zivәr xanım durur gedir. Mәşәdi Cәfәrә bir gümüş pul verir.
Z i v ә r x a n ı m. Doğrusu, mәnim bu kişiyә yazığım gәlir. Kakoy on jalkiy! İ navernoye qolodnıy [5].
[5] O nә qәdәr zavallıdır! Yәqin ki, acdır.
Qapıda görsәnir Q ә n b ә r, Q u r b a n vә Z a m a n. Qurbanın vә Zamanın hәrәsinin bir әlindә uzun çomaq, bir әlindә dәstmal bağlaması.
Z a m a n (kobud çoban sәsi ilә). Burdadımı o mal hәkimi?
Camaaat üzünü çöndәrir çobanlara tәrәf.
Q ә n b ә r (Zamana). Әdә, heyvan, әdәbli danış. Ağalardan ayıbdı!
R ü s t ә m b ә y (Qәnbәrә). Qәnbәr, bir az dayanın, mәclis qurtarsın, sonra danışarıq. (Üzünü Aslan bәyә tutur, yavaşca). Aslan bәy, bu bizim sәrkarımızdı, o ikisi dә qonşu çobanlarındandı. Dünәn gәlmişdilәr, deyirdilәr ki, qoyunlara bir azar düşüb. Cәmiyyәt dağılandan sonra bir qәdәr ayaq saxla, bәlkә bunlara bir dava deyәsәn.
A s l a n b ә y. Yaxşı, qalaram.
Q u r b a n (acların ağlamağına diqqәt salır vә deyir). A balam, niyә ağlayırsınız?
M ә ş ә d i C ә f ә r. Ay qardaş, vallah, acıq. Üç gündü dilimizә çörәk dәymәyib.
Bunu eşidәndәn sonra Qәnbәr, Qurban vә Zaman bağlamanın birini açırlar vә üç nәfәr acların hәrәsinә bir çörәk vә çörәk üstә yağ qoyub verirlәr.
A c l a r (çobanlara). Ay qardaşlar, allah sizә kömәk olsun, allah atanıza rәhmәt elәsin.
Z a m a n. Nuş-can olsun, qardaşlar. Doyunca yeyin. Doymasanız, genә verәrik.
Cәmiyyәt durur ayağa vә acların yemәyinә tamaşa edir. Gülbahar da diqqәt ilә baxır çobanlara.
R ü s t ә m b ә y. Qospoda, zasedaine obyavlyayu zakrıtom [6].
[6] Ağalar, yığıncağı bağlı elan edirәm
Cәmiyyәt әl-әlә verib istәyir çıxa gedә vә sonra yenә qayıdıb, aclara tamaşa edir. Xanımlar da qabaqca bir-birilә öpüşür vә sonra hazırlaşır çıxmağa. Hamının nәzәri çobanların aclara çörәk vermәyindәdir.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, Qәnbәr, yavuğa gәl, sözünü de.
Qәnbәr, Qurban vә Zaman gәlir qabağa, Aslan bәyin yanına.
A s l a n b ә y. Yәqin ki, qoyunlarda yara görsәnir.
Q ә n b ә r. Bәli, yaralananı da olur, amma yaranın dilini biz bilmirik; qara nöyüt sürtәn kimi yaxşı olur. Amma qızdırmanın çarәsini bilmirik.
Üzvlәr çobanların danışağına qulaq verir.
A s l a n b ә y (bir qәdәr fikirdәn sonra). Yaxşı, bir mәnә deyin görüm, qoyunun yarasını siz dezinfeksiya elәyirsinizmi?
Q ә n b ә r. Qanmadıq, hәkim ağa.
Q u r b a n. Başa düşmәdik, qurbanın olum.
Z a m a n. O nә sözdür, başına dolanım.
Camaat gülüşür.
A s l a n b ә y. Bir dә mәnә deyin görüm, qoyun yaralananda onun temperaturasını ölçürsünüzmü?
Q ә n b ә r. Qanmadıq, hәkim ağa.
Q u r b a n. Başa düşmәdik, qurbanın olum.
Z a m a n. O nә sözdü, başına dolanım?
Camaat gülüşür.
Q u r b a n. Hәkim ağa, yaraynan sәnin işin yoxdur, yaranın dilini biz özümüz bilirik. Keçәn hәftә qumral kәrә qoyunu canavar yaralamışdı; bax, yarası belә kalafa kimi idi. Qara nöyüt sürtdük, iki gündә yaxşı oldu.
Camaat vә Gülbahar diqqәt ilә qulaq asır.
Bәnöyüş qaraüzü canavar iki hәftә bundan qabaq yaralanmışdı; onu da qara nöyütnәn yaxşı elәdik. Keçәn gün Hacı Әmrahgilin sürüsündәn sarı әbrәş qoyunu genә canavar dağıtmışdı; ona da qara nöyüt sürtdülәr. Sәnin yaraynan işin yoxdu. Bilirik, sәn yaxşı hәkimsәn; sәn bu şoqәrib qızdırmaya bir dava ver, ya bizә bir mәslәhәtli söz de. Bir dә sәni and verirәm allaha, biznәn elә danış ki, başa düşәk; yoxsa biz çöldә böyümüş çobanıq. Sәn bir dava ver, qoyun qızdırmadan ölmәsin. Odu, bir ayın içindә bizim sürüdәn iyirmi qoyun qızdırmadan qırıldı; sarı kәrә dünәn bizim sürüdәn qızdırıb öldü. Zamangilin sürüsündәn dünәn yox, irәliki gün bir qara bәnöyüş, bir dә sarı qaraüz azarladı vә murdar oldu. (Zamana). Әdә, Zaman, niyә dinmirsәn? (Aslan bәyә). Sәn bu qızdırmaya bizә bir dava ver, yoxsa belә getsә, evimiz yıxılar. Sәn bizә rәhm elә, biz dә sәnin yolunu boş qoymanıq, hәrdәn bir yağdan, şordan gәtirrik, uşaqlar yeyәr; ağ yavannıq pis deyil. Bilirәm, şәhәr yeridi, qonaq-qaranız olur.
A s l a n b ә y (Rüstәm bәyә әl verib gedir vә çobanlara deyir). Yaxşı, gәlәrsiniz retsept yazaram.
Çobanlar mәәttәl qalıb, bilmirlәr nә elәsinlәr. Camaat hamı başlayır gülә-gülә dağılmağa.
(Otaqda qalır Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid. Bunlar üçü dә yavıqlaşırlar Gülbaharın yanına).
R ü s t ә m b ә y. Hı, bacım, gördün Aslan bәy nә yaxşı danışır?
Mirzә Mәhәmmәdәli narazı başını bulayır.
G ü l b a h a r. Xeyr, dadaş!
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Ay qız, Aslan bәy danışanda sәn yuxulamışdın. Maşallah, yaxşı danışdı.
Rüstәm bәy çәkilir kәnara. Sәmәd Vahid gәlir qabağa.
S ә m ә d V a h i d. Gülbahar, gördün Hüseyn Şahid nә gözәl әşar söylәdi?
Gülbahar bәrk gülür, buna baxıb Mirzә Mәhәmmәdәli dә gülür. Sәmәd Vahid dә çәkilir kәnara vә Gülbahar gülmәkdәn sakit olub deyir.
G ü l b a h a r. Qardaşlarım, vallah, sözün doğrusu budur ki, çobanların danışdığından savayı mәn bir söz başa düşmәdim. (Çıxır gedir içәri otağa).
R ü s t ә m b ә y (gәlib durur Zәhra bәyimin qabağında vә acıqnan deyir). Ana, dәxi bundan sonra qızını kimә istәyirsәn ver. Mәnim dәxi işim yoxdur.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (Rüstәm bәyә). Söz yox ki, Aslan bәy kimi әhmәqlәrә getmәkdәnsә, Gülbaharın evdә qalmağı mәslәhәtdir.
R ü s t ә m b ә y (çox ucadan Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Axmaq-axmaq danışma!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bu da ucadan). Danışacağam!
S ә m ә d V a h i d (bu da ucadan). Әdәbsizlәr! Әvәt, әdәbsizlәr!
(Üçü dә bir-birinә çox hirslә baxa-baxa çıxıb gedirlәr. Zәhra bәyim tez durur ayağa vә oğlanlarının dalınca yalvara-yalvara).
Z ә h r a b ә y i m. Sizә gәlәn qada-bala mәnә gәlsin, ay balalarım, savaşmayın! (Qoltuğundan bayazını çıxardıb, qalxızır yuxarı. Oğlanları uzaqlaşıb yox olandan sonra qayıdıb oturur yerindә. Bayazını yenә qoyur qoltuq cibinә vә dәrin fikrә gedir).
P ә r d ә s a l ı n ı r.
ÜÇÜNCÜ MӘCLİS
Rüstәm bәyin kabineti. Zәhra bәyim vә Gülbahar oturublar öz yerlәrindә. Qapıda durublar Qәnbәr, Qurban vә Zaman.
Q ә n b ә r. Xanımlar, biz mәәttәl qaldıq, bilmәdik bu mal hәkimindәn qoyunlara dava olacaq, ya yox?!
G ü l b a h a r. Niyә gedib soruşmursan?
Q ә n bә r. Xanımcan, bilmirәm harda olur.
G ü l b a h a r. Rüstәm dadaşım bilәr. Niyә tәlәsirsiniz, gözlәyin gәlsin, soruşun.
Q u r b a n. Xanımcan, qoyunlardan nigaranıq.
G ü l b a h a r. Qәnbәr, dünәn sәn mal hәkiminnәn danışanda mәn qulaq asırdım; qoyunların adı çox mәzәli idi. Necә, necә? Qumral qaragöz? (Gülür).
Çobanlar utanırlar vә başlarını aşağı salırlar.
Q ә n b ә r. Xanımcan, bizim sürüdә yüz әlli qoyun var, hamısının әlahiddә adı var; necә ki, bir mәclisdә yüz әlli adam ola, hәrәsinin dә ayrı-ayrı adı ola. (Gülbahar gülür. Zәhra bәyim qulaq asır). Bu adları qoyunlara biz ondan ötrü qoyuruq ki, qoyunlar hәmişә nәzәrimizdә olsun vә onların birisi sürüdәn çıxmış olsa, o dәqiqә bilәk vә dalıyca olaq. İndi, mәsәlәn, mәnim qoyunlarımı gәtirәlәr mәnim gözümün qabağına vә imtahan üçün sürüdәn bir qoyun çıxardalar; mәn sürüyә bir belәcә baxan kimi (gözünü dolandırır o tәrәf-bu tәrәfә) bilәcәyәm ki, mәsәlәn, çal әbrәş qoyun sürüdәn çıxıb: ya oğurlayıblar, ya canavar dağıdıb.
G ü l b a h a r (Qәnbәrә yavıqlaşır). Dayan, dayan. Qәnbәr, sәn allah bir mәni başa sal. Çox әcәb, indi, mәsәlәn, tutaq ki, bir saatlığa sürünü gәtiriblәr bura, sәn dә baxırsan. Axır bu üç qoyun deyil, beş qoyun deyil. Özün deyirsәn yüz әlli qoyundu; özü dә canlı heyvandı, bir yerdә duran deyil; qarışqa kimi qaynaşır bir-birinә. Sәn nә tövr bilәcәksәn ki, bunun içindәn hansı qoyun yoxdu. Hamısı da bir-birinә oxşayır. Sәn allah, Qәnbәr, nağıl elә.
Çobanlar gülüşür.
Q ә n b ә r. Xanımcan, bax, mәsәlәn, Qurban gedir durur qoyunların bir tәrәfindә, Zaman da gedir durur bir tәrәfindә--ki, qoyunlar dağılmasın.--Alıram ağacı әlimә (Qurbanın әlindәn çomağı alır) vә başlayıram qoyunları yoxlamağı: qara kәrә, tayın görmәk gәrәk; qumral kәrә, tayın görmәk gәrәk; sarı kürә, tayın görmәk gәrәk, qumral kürә, tayın görmәk gәrәk; bәnöyüş kәrә, tayın görmәk gәrәk; qumral әbrәş, tayın görmәk gәrәk; ağ qaraüz, tayın görmәk gәrәk; bәnöyüş әbrәş kürә, tayın görmәk gәrәk; sarı kәrә, qara kәrә, çal kәrә, ağ kәrә, boz qumral kәrә, hanı boz qumral kәrә? Әdә, Qurban, hanı boz qumral kәrә? Әdә, Zaman, yoxdu boz qumral kәrә; Zaman, Qurban, Salman, boz qumral kәrә yoxdu. (Bayatı havası ilә oxuyur). Çal kәrә, maral kәrә, haradasan boz qumral kәrә, boz qumral kәrә, boz qumral kәrә ... ey vay ... ey....
(Çobanlar gülür, Gülbahar da heyran-heyran baxır vә dәsmalı ilә gözünün yaşını silir).
G ü l b a h a r. Qәnbәr, indi sәn bildin boz qumral kәrә yoxdu?
Q ә n b ә r. Bәs necә bilmәdim? Bildim ki, boz qumral kәrә yoxdu.
G ü l b a h a r. İndi nә elәyәcәksәn? Qoyun sürüdәn yox olanda nә elәyirsiniz?
Q ә n b ә r. Xanımcan, bizim qoyunçuluq bir tәrәfdәn gözәl peşәdi. Hәmişә gәzdiyimiz vә yaşadığımız yerlәr, çәmәnlәr, lalәli vә çiçәkli dağlar, daşlar; içdiyimiz nәdir? Bulaq suları vә pak qoyun südü. Amma bu heyvanın yox olmağı, üzdәniraq, elә bir dәrddir ki, elә bil, bir külfәtdәn bir övlad yox olub.
G ü l b a h a r. Yәni çoxmu dәrd elәyirsiniz?
Q ә n b ә r. Xanımcan, elә olur ki, ağlayırıq da; çünki söz bir qoyunun qiymәtindә deyil ki, üç, ya beş manatdı. Amma deyәndә ki, boz qumral kәrә yoxdu, elә bilirik bu boz qumral kәrә bizim qardaşımız idi, yainki bir әziz yoldaşımız idi. Xanımcan, and olsun allaha, keçәn ay sarı әbrәş kәrәni canavar dağıdanda Zaman bir gün axşama kimi tütәk çaldı, mәn axşama kimi bayatı deyib ağladım.
(Qolu ilә gözünün yaşını silir).
Gülbahar dәsmalını basır gözünә, girir içәri otağa. Rüstәm bәy çöldәn girir içәri. Zәhra bәyim dә gedir içәri otağa.
R ü s t ә m b ә y (Qәnbәrә). Qәnbәr, hәlә buradasınız?
Q ә n b ә r. A bәy, elә davadan ötrü qaldıq, bilmәdik mal hәkiminnәn qoyunlara dava olacaq, ya olmayacaq?
R ü s t ә m b ә y. Niyә gedib soruşmursan? Mal hәkiminin evi bazar başında, karvansaranın yanında, Hacı Qasım bәyin evindәdir. Get hambaldan-zaddan soruş, tap. Mәәttәl olmuyun, gedin.
Qәnbәr vә çobanlar çıxırlar. Rüstәm bәy yazıya mәşğul olur. Çöl qapıdan girir içәri M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i, dalınca bir h a m b a l. Mirzә Mәhәmmәdәli gedir kitablarını yığışdırır sandığa ki, versin hambala. Z ә h r a b ә y i m, qorxa-qorxa başını qapıdan uzadır içәri vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin yığşmağını görәndә, gәlib durur onun yanında.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, bunu hara yığışdırırsan? (Mirzә Mәhәmmәdәli cavab vermir vә kitablarını yığışdırır). Olmaz, olmaz! Deyәsәn buradan köçmәk istәyirsәn? Qoymanam, qoymanam, özümü öldürrәm! (Qoltuğunu eşәlәyir, bayazını çıxardır). Olmaz, köçmәk olmaz! Siz burda hamınız bir yerdә yazılmısınız, ayrıla bilmәzsiniz; yoxsa vallah bağrım çatlar! (Üzünü çöndәrir Rüstәm bәyә)). Rüstәm, bala, qoyma getsin. Burada hamınız bir yerdә yazılmısınız, qoymanam ayrılasınız.
Çöl qapıdan S ә m ә d V a h i d, dalınca bir hambal girirlәr içәri; Sәmәd Vahid dә gәlir, kitablarını yığışdırır.
Z ә h r a b ә y i m (Sәmәd Vahidә). Sәmәd, bala, sәn nә qayırırsan? Niyә bunları yığışdırırsan? Yoxsa sәn dә köçmәk istәyirsәn? Buy, evim yıxıldı! Aman allah, mәnim başıma kül әlәnsin! Allah, mәni öldür, öldür, öldür! (Ağlaya-ağlaya girir içәri).
Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid Zәhra bәyimә qulaq vermәyib yığışmaqdadırlar. Bu heyndә çöl qapıdan girir içәri S e n z o r M i r z ә C ә f ә r b ә y, yanında bir nәfәr p o l i s m ә m u r u vә i k i n ә f ә r p o l i s f ә r r a ş ı. Üç qardaş çәkilib dururlar öz yerlәrindә, hamballar çәkilir kәnara. İçәri otaqdan, qapının arasından G ü l b a h a r baxır vә çöl qapıdan
Q ә n b ә r baxır.
S e n z o r. Hәzәrat, hökumәtin qәrardadı mocibincә biz tәyin olunmuşuq ki, burada üç qardaşın, yәni (papkasından bir kağız çıxarıb baxır) Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahidin mәnzilini axtaraq, kitabxanalarını müayinә edәk, siyahiyә götürәk, mәzmunlarını bilәk vә hökumәtә çatan bәzi şayiatı tәftiş vә tәhqiq edib, bu barәdә bәratülqovl yazaq vә hökumәtin baş senzorxanasına pişnәhad edib, bizә mühәvvәl olunan mәmuriyyәti sәdaqәtlә yerinә yetirәk. Burada olan әşxasdan xahiş olunur ki, nә bir yerә tәrpәnsinlәr vә nә dә buraya sair bir adam qoysunlar.
R ü s t ә m b ә y. Bәli, nә sözümüz ola bilәr.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. İxtiyar sahibisiniz.
S ә m ә d V a h i d. Şayәd belә icab edәr.
S e n z o r. Cәnab Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid.... (kağıza baxa-baxa) xahiş edirәm familiyanızı da buyurasınız.
R ü s t ә m b ә y. Rüstәm bәy Әbdülәzimof.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Mirzә Mәhәmmәdәli xәlәfi-mәrhum Ağa Әbdülәzim.
S ә m ә d V a h i d. Әbdülәzimzadeyi Sәmәd Vahid.
S e n z o r. Xub, sizdәn gәrәk pünhan olmaya ki, sizin bir para bәdxahlarınız hökumәt nәzәrindә sizi belә qәlәmә veriblәr ki, siz üç qardaş söz bir vә hәmfikir olmusunuz ki, әvvәla, Rusiya islamlarını Türkiyә dövlәtinә tәrәf çәkib, ittihadi-müslimin cәmiyyәtinә iştirak edәsiniz. Saniyәn, axır zamanlarda Azәrbaycanda әmәlә gәlәn Hübbi-vәtәn vә Әdәmi-mәrkәziyyәt firqәsinin amalı yolunda çalışmaqdasınız ki, bir tәrәfdәn Qafqaz Azәrbaycanını, digәr tәrәfdәn İran Azәrbaycanını--ki, ibarәt olsun Tәbriz, Tehran, Gilan, Osmanlı vә İran Kürdüstanı, Urmu vә qeyrilәrә--bu vilayәtlәri bir-birinә ilhaq edib, müstәqil Azәrbaycan hökumәti әmәlә gәtirәsiniz vә salisәn bu fikirdәn dә uzaq deyilsiz ki, müsavat vә hürriyyәt әsaslarını kәndli vә әhli-kәsәbә içindә müntәşir edirsiniz ki, min il yuxuda olan camaat hökumәtin әsarәt zәncirini qırıb, özlәri üçün bir nicat yolu tapsınlar vә hәmin niyyәtlәrinizi әmәlә gәtirmәk yolunda lazımi mәtbuat cәm elәyib, qәlәm ilә çalışmaqdasınız. Mәhz bu sәbәbdәn siz üç qardaşın cәmi kitablarını bu saat gәrәk tәftiş edәk. Cәnab Rüstәm bәy, әvvәl siz öz kitablarınızı nişan veriniz.
Rüstәm bәy öz kitablarını nişan verir. Senzor bir-bir kitabları çıxardır, açıb baxır vә polis mәmuru oturub, senzor baxdığı kitabları siyahı edir.
S e n z o r (rusca da, müsәlmanca da oxuyur):
Slovar russkoqo yazıka--Rus dili lüğәti, bir cild.
Slovar russkoqo yazıka Dalya, 3 toma--rus lüğәti.
Bolşaya ensiklopediya, 2 toma--Rus dilindә böyük qamus, iki cild.
Slovar inostrannıx slov v russkom yazıke--Rus dilindә әcnәbi lüğәt.
Slovar velikorusskoqo yazıka--Genә rus lüğәti.
Malaya ensiklopediya--Rus dilindә kiçik qamus.
Russko-slavyanskiy slovar--Rus vә slavyan lüğәti.
Slavyano-russkiy slovar--Slavyan-rus lüğәti.
Sokraşennıy ruskiy slovar Nikitina--Genә rus lüğәti.
Tolkovaniye serbskix slov, voşedşix v russkiy yazık--Serb vә rus lüğәti.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulamaq ilә narazılığını bildirir.
Malorossiyskiy slovar--Genә rus lüğәti.
Sravnitelnoye tolkovaniye bolqarskix slov--Rus-bolqar lüğәti.
Russko-bolqarskiy slovar--Rus-bolqar lüğәti.
Moldavo-russko-çeşskiy slovar--Genә rus lüğәti.
Medisinskiy slovar--Rus dilindә müalicә lüğәti.
Yujno-velikorusskiy slovar--Velikorus lüğәti.
Russko-rumınskiy slovar--Rus-rumın lüğәti.
Texniçeskiy slovar--Rus dilindә sәnәt lüğәti.
Filosofskiy slovar--Filosofiya lüğәti.
Polnıy slovotolkovatel Zimina--Zimin lüğәti.
İssledovaniye drevnix russkix slov po letopisi Nestora--Nestorun lüğәti.
Yenә Mirzә Mәhәmmәdәli narazılığını büruzә verib, başını bulayır.
Slovar Solovyeva--Solovyovun lüğәti.
Vostoçno-russkiy slovar--Şәrqi-rus lüğәti.
Zapadno-russkiy slovar--Qәrbi rus lüğәti.
Akademiçeskiy slovar--Akademiya lüğәti.
Drevnerusskiy slovar--Qәdim rus lüğәti.
Rüstәm bәyin kitabları qurtarır.
S e n z o r. Buradakı kitablar tamam oldu. Dәxi bundan savayı bir yanda kitabınız varsa, nişan veriniz.
R ü s t ә m b ә y. Xeyr, dәxi bundan savayı mәnim kitabım yoxdur.
S e n z o r. Xub, bunlar cәmisi rus lüğәtlәridir. Bunlardan bizim üçün bir mәtlәb hasil olmadı. Bunları yığışdırın qoyun yerinә. Pәs sizin müsәlman kitabınız mәgәr yoxdur?
R ü s t ә m b ә y. Xeyr, yoxdur.
S e n z o r. Heç biri dә?
R ü s t ә m bәy. Heç yarısı da.
S e n z o r. Sәbәb nәdir? Hә, Hә, bağışlayınız, yәqin ki, siz darülfünun qurtarmısınız!
R ü s t ә m b ә y. Bәli, ağa.
S e n z o r. Xub, pәs siz nә işә mәşğulsunuz?
R ü s t ә m b ә y. Mәn lüğәt yazıram.
S e n z o r (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Cәnab Mirzә Mәhәmmәdәli, şayәd siz ittihadi-müslimin mәşqinә düşübsünüz ki, İran vә Rusiya azәrbaycanlılarından bir müstәqil hökumәt әmәlә gәtirәsiniz vә bu qәsd ilә qardaşlarınız ilә bir ittihad bağlamısınız. Xahiş edirәm, siz dә öz kitablarınızı nişan verәsiniz.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (Hәr iki әli ilә kitab sandığını nişan verir). Ağa, buyura bilәrsiniz, bu da mәnim kitablarım.
S e n z o r (bir-bir kitabları alır әlinә, baxır). Xub, bu nәdir? Bәli, Kitab dәr bәyani-küsufi-külli, yәni günün tamam tutulmağının duaları (polis mәmuru yazır). Kitab dәr bәyani-әhvәlati-küsufi-cüzi, yәni günün yarımçıq tutulmağının әhvalatı (polis mәmuru yazır). Keyfiyyәti-xüsuf vә küsuf; ayın vә günün tutulmağı (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı oxuyur). Mütәvәssit şüdәni-afitabi-miyani-övci-qәmәr vә mәrkәzi-tәdviri-u vә bәyani-tәfsilati-xüsuf vә küsuf (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Giriftәciyi qәndili-İsa, yәni afitabi-alәmtab, yәni günün tutulmağının duaları, (polis mәmura yazır, senzor o biri kitabı götürür). Kitab dәr bәyani-әhvali-ki, zәmin miyani-mah vә afitab hayil şәvәd, yәni bәyani-hali-xüsuf vә onun hökmlәrindәn danışır ki, xudavәndi-alәm tәrәfindәn bәndәlәrә tövsiyә olunubdur (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Keyfiyyәti-küsuf vә övzai-on nisbәt bәbiladi-müxtәlifә; demәk, bu da günün tutulmağından danışır (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Övzai-kәvakib dәr mәqami-ittifaq şüdәni-küsuf vә xüsuf vә tәklifi ki, bebәndәgai mühәvvәl şüdә әst; demәk, bu da ayın vә günün tutulmağından vә onun ibadәtlәrindәn danışır (o biri kitab), Nәqşeyi-xüsufi-külli, yәni ayın tamam tutulmağının nәqşәsi (o biri kitab), Xәtti-xüsufi-cüz dәr afaqi-mәrkәzi; xülasә, bu da ayın tutulmağından danışır. Vәssәlam, dәxi kitabınız yoxdu?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Xeyr, ağacan, dәxi bunlardan savayı kitabım yoxdur.
S e n z o r. Bağışlayasınız, sizin sәnәtiniz nәdir?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Bәndә xüsuf vә küsuf duası yazıram, özüm dә cәmiyyәti-xeyriyyәdә elmi-ilahi müәllimiyәm.
S e n z o r. Cәnab Rüstәm bәy vә Mirzә Mәhәmmәdәli, hökumәti-әliyyәnin politikasına xәtәr yetirәn mәtlәblәr sizin ikinizin dә kitablarından tapılmadı. Yәqin ki, olsa Sәmәd Vahid cәnablarında olacaq. (Sәmәd Vahidә). Yәqin ki, sizin kitablarınız bunlardır?
S ә m ә d V a h i d. Bәli, ağa.
S e n z o r (bir kitabı götürub oxuyur).
Zavallının işi çoqdur zaman bulub gәlәmәz,
Gedib dә söylәmәmişsә, nә haldasan bilәmәz.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (öz-özünә). Pәh-pәh, lәzzәt apardıq.
S e n z o r. Demәk, bu hamısı şerdir?
S ә m ә d V a h i d. Әvәt, hәpsi әşardır.
S e n z o r (o biri kitabı götürüb oxuyur).
Köksündәn qalqar, topuqdan salqar,
Kәndini içә saqın, iç çәngәlә taqar.
Güc ilә әgәr Misri,
Varmı bu pәhlәvanların qüsuri.
S e n z o r. Bunlar da deyәsәn hamısı şerdi.
S ә m ә d V a h i d. Әvәt.
S e n z o r (bir kitabı da götürüb, yaxşı oxuya bilmir, verir Sәmәd Vahidә). Deyәsәn bu da hamısı şerdi. Buyur buradan oxu görüm.
S ә m ә d V a h i d (şairanә oxuyur, әl-qolunu ata-ata).
Fәrda sәnin, sәnin bu tәcәddüd, bu inqilab.
Hәr şey sәnin deyilmi ki, zatәn sәn, ey şәbab?!
Ey çöhreyi-bәhici-ümid, iştә mәkәsin,
Qarşında bir sәmayi-sәhәr safü bisәhab.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.
S e n z o r. Mәn, doğrusu, bunu başa düşmәdim. Pәs bu qalan kitablar nә kitablarıdır?
S ә m ә d V a h i d. Hәpsi Türkiyә әşarıdır.
S e n z o r (bir kitab da götürüb baxır). Mürәbbelәr.
Tәthiri-mәcaz hәml eqaq,
Bir eyşi-hәziz nar xәndir.
Bir hiz visal töhfәdәndir,
Aşüftә nihan xaki-müştaq.
(Bu kitabı qoyur, o biri kitabı götürüb oxuyur).
Failatün, failatün, failatün, failat,
Şölәyabi, xaki-paki, inkişaki-tәntәraq,
(Bu kitabı qoyur, o birini götürür, oxuyur).
Elmi-vәzi hamısı şerdir. Bu kitab da üsuli-qafiyәdәn danışır. Hamısı şerdir. Bu kitab sәrbәst nәzm şerlәridir. Bu kitab da müxәmmәs şerlәridir. Bu da tәxmisdir. Hamısı şerdir. Bu kitab qәsidәlәrdir; yәni hamısı şerdi. Bu da saqinamә şerlәridi. Bu da mәsnәvi. Bu da qәzәllәr. Bu nәdir? Tәrcibәnd. Bu da tәrkib-bәnd. Genә hamısı şerdir.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.
S e n z o r. Görüm dәxi nә var? Bu kitab görüm nәdәn danışır? Bu da sәnәti-süxәndәn danışır. Bu da şerdir. Bu da müsәddәs şerlәridir. Ba-ba-ba! Cәnab Sәmәd Vahid, bunlar ki, cümlәsi şer kitablarıdır, özlәri dә hamısı İstambul çapıdır. Pәs sәbәb nәdir ki, Osmanlıdan gәlәn kitablar hamısı şerdir?
S ә m ә d V a h i d. Sәbәb budur ki, Osmanlıda cәmi qәlәm sahiblәri şairdi; cәmi doktorlar, mühәndislәr, diplomatlar, hәtta ministrlәr dә şairdi, hәpsi şairdi.
S e n z o r. Bağışlayasınız, pәs sizin sәnәtiniz nәdir?
S ә m ә d V a h i d. Mәn özüm dә şairәm. Kәndim dә cәmiyyәti-xeyriyyә mәktәbindә elmi-qafiyә dәrsi diyorum.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (öz-özünә). Allah bәrәkәt versin.
S e n z o r (üzünü polis mәmuruna vә fәrraşlara tutub). Xub, biz getmәli olduq. (Üç qardaşa) hәzәrat, bәndә bir saat bundan әqdәm sizin üçünüzün dә barәsindә bir özgә xәyalda idim. Amma kitablarınızı görәndәn sonra, dәxi indi fikrimi bilmәrrә dәyişdim. İndi nә fikirdәyәm, o da qalsın mәnim öz yanımda; lakin özümә fәrz bilirәm hökumәtә әrzi-hal edib sizi ümәnayi-dövlәt yanında әn sәlamәt vә zәrәrsiz bәndәlәr cümlәsindә hesab edәm. Mәni әfv buyurasınız vә sәlamәt qalasınız.
(Senzor, polis mәmuru vә fәrraşlar çıxıb gedirlәr).
R ü s t ә m b ә y, M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i v ә S ә m ә d V a h i d (birdәn). Xoş gәldiniz.
(Qardaşlar başlayırlar kitablarını yığışdırmağa. Rüstәm bәy kitablarını şkafa düzdüyü yerdә birdәn üzünü çöndәrir qardaşlarına vә qah-qah çәkib başlayır gülmәyә. Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid tәәccüblü baxırlar Rüstәm bәyә. Bir dәfә dә uğunub cülәndәn sonra Rüstәm bәy qardaşlarına deyir):
R ü s t ә m b ә y. Hәlә indiyә kimi xalq bir şeyi başa düşmürdü. İndiyә kimi xalq deyirdi: mәrhәba-Әbdülәzimin oğlanlarına! Maşallah, biri Peterburqda elm tәhsil edib, biri İstambulda, biri Nәcәfül-әşrәfdә. Üçü dә, maşallah, oxuyub alim olub. Amma bundan sonra ağızlarda söylәnәcәk ki, haman üç alimlәrin biri (Mirzә Mәhәmmәdәliyә işarә edir) xüsüf-küsuf duası yazır; biri (Sәmәd Vahidә baxır) mәfailün fәilatün; biri dә ... (özünә baxır), vallah, mәn özüm dә heç başa düşmürәm ki, mәn nәçiyәm. Qah-qah-qah! (Qah-qah çәkir).
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (Rüstәm bәyә). Cәnab Rüstәm bәy! Әksәr ülәma vә füzәladan mütәvatir rәvayәtdir ki, "әl-qәhqәhәtü minәşşeytan"--yәni bilirsәn bunun mәnası nәdir? (Bir az dayanır). Bilmirsәn tәfsir edim. Bunun mәnası budur ki, qah-qah çәkib gülmәk şeytan sәnәtidir (mәşğul olur kitablarını yığışdırmağa).
R ü s t ә m b ә y (çığırır). Biәdәb!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (çığırır). Biәdәb özünsәn!
R ü s t ә m b ә y (çığırır). Sәnsәn!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (çığırır). Sәnsәn.
S ә m ә d V a h i d (çığırır). Bәradәrlәrim, nә qovğa?
Z ә h r a b ә y i m girir içәri vә qoltuğundan bayazını çıxarıb tutur gah Rüstәm bәyin qabağına, gah Mirzә Mәhәmmәdәlinin qabağına. Bunlar da Zәhra bәyimi itәlәyib deyirlәr: "Sәn dә cәhәnnәm ol başımızdan!" İkisi dә övrәtin kitabını
tullayırlar, vәrәqlәri dağılır. G ü l b a h a r vә Q ә n b ә r ç o b a n l a r ilә tökülürlәr içәri. Mirzә Mәhәmmәdәli "sәnsәn!" deyә-deyә çıxıb gedir. Sәmәd Vahid "nә qovğadır!" deyә-deyә çıxıb gedir. Z i v ә r x a n ı m gәlib yapışır Rüstәm bәyin qolundan, çәkib aparır. Zәhra bәyim yıxılıb bihuş olur. Gülbahar özünü salır arvadın yanına. Qәnbәr dә yavuq gәlib, mәәttәl qalır.
P ә r d ә s a l ı n ı r.
DÖRDÜNCÜ MӘCLİS
Rüstәmbәyin vә qardaşllarının haman kabinәsi. Z ә h r a b ә y i m azarlı halәtindә sövkәnib yastığa, yanında oturub Gülbahar vә yapışır anasının әlindәn. Rüstәm bәy öz yerindә oturub, kitaba baxır. Sәmәd Vahid vә Mirzә Mәhәmmәdәli kitablarını yığışdırıb qoyurlar qutuya vә az qalıb ki, qurtarsınlar Zәhra bәyim vayıldayır.
R ü s t ә m b ә y (gәlir durur anasının qabağında). Ana, ay ana! (Zәhra bәyim dinmir. Rüstәm bәy yekә çağırır). Ana! Ana!
Z ә h r a b ә y i m (hәzin sәs ilә). Nә deyirsәn, Rüstәm bala?
R ü s t ә m b ә y. Ana mәn sәnin yanında müqәssirәm. Mәnim günahımdan keç. Dünәn sәni mәn incitdim.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, sәnin mәn qadanı alım. Sәnin nә bir günahın var ki, mәn sәnin günahından keçәm? Sәn mәni incitmәmisәn. Sәn bircә qardaşlarından ayrı düşmә, mәn ölәndәn sonra da, qәbirdә dә sәnә duaçı olum, ay Rüstәm bala!
R ü s t ә m b ә y (bir qәdәr dinmir vә sonra). Ana, ay ana, axır sәn bәzi işlәri bilirsәn, bәzisini dә bilmirsәn. Bizim bir-birimiznәn danışığımız mәslәk üstәdir, mübahisәmiz kitab üstәdir. Yoxsa sәn dediyin söz bir gözәl sözdü. Mәsәlәn, elә mәn açığını sәnә deyim. Ana, ana, eşidirsәn nә deyirәm? Ana, qulaq asırsan ya yox?
Z ә h r a b ә y i m (hәzin sәs ilә vә güc ilә). Hә, hә, bala, sözünü de, eşidirәm.
R ü s t ә m b ә y. Ana, bax, mәn sәni lap yaxşı başa salım: nә qәdәr ki, mәn bu kitablara etiqad elәyirәm (öz kitabları tәrәfә әlini tutur), Mәhәmmәdәli dә bu kitablara (Mirzә Mәhәmmәdәlinin tәrәfinә әlini uzadır) vә Sәmәd dә bu kitablara (Sәmәd Vahidә tәrәf әlini uzadır) etiqad elәyirlәr, dәxi biz nә tәhәr ittihad edib, mehriban yola gedә bilәrik?
(Rüstәm bәy yavaş-yavaş uzaqlaşır içәri otağa. Zәhra bәyim dәrin ah çәkir, sonra Mirzә Mәhәmmәdәli gәlib çökür diz ustә anasının qabağında).
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, mәni bağışla, dünәn hirsli vaxtımda sәnә tәrk-әdәblik göstәrdim.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, ayaqlarının altında ölüm, qardaşlarından ayrılma.
G ü l b a h a r. Dadaş, sәn, atanın goru, ayrılma.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, ay ana, bir qulaq as, gör nә deyirәm. İşin әslkarı bir yerdәdir ki, bax, mәn sәni bu saat başa salım. Bax, bu evdә üç qism kitab var ki, biz üç qardaş bunlara sitayiş edirik. Bir qismi budur (Rüstәm bәyin kitablarını nişan verir). Bir qismi budur (Sәmәd Vahidin kitablarını nişan verir). Bir qismi dә budur (öz kitablarını nişan verir). Әgәr biz bu kitabları bir-birinin yanına qoysaq, diqqәtnәn baxsaq vә zaiqәyә tapşırsaq, baxıb görәrik ki, bu üç qism kitablar bir-birinә o qәdәr oxşayır, necә ki, mәsәlәn, mәn Sәmәdә oxşayıram, Sәmәd Rüstəmә oxşayır, Rüstәm bәy dә mәnә oxşayır. Bax, qoy sәni qurtarım; qulaq asırsan, ana, ya yox? Bu kitabların cәmisi әşardı, özü dә әşar deyirәm ha! Fikrin özgә yana getmәsin. Xoruz sәsi eşitmәyәn әşardı!
S ә m ә d V a h i d. Pәki!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (әlini Rüstәm bәyә sarı tutur). Bu kitabların da cәmisi bilirsәn nәdir? Bilmirsәn, deyim: cәmisi rus lüğәtidir. Bu da elә bir cür naxoşluqdur.
Rüstәm bәy sağ әlini Mirzә Mәhәmmәdәliyә tәrәf atır vә gedir çölә.
O ki, qaldı mәnim öz kitablarım (kitablarına tәrәf baxır vә bir qәdәr fikrә gedir), bunların biri xüsufdu, biri küsufdu. Di indi, ana, bizә bir tәdbir tök, görәk biz nә tövr yola gedә bilәrik?!
Zәhra bәyim dәrin ah çәkir.
Ana, sözün yoxdu? Mәni bağışla, mәn getmәliyәm. (Durur, başmaqlarını geyir). Gülbahar, mәn hammal göndәrәcәyәm, mәnim kitab sandığımı vә yatacağımı verәrsәn gәtirsin (çıxıb gedir).
S ә m ә d V a h i d (Zәhra bәyimә tәrәf gәlir). Validәm, bәnә dә bәradәrlәrim ilә yola getmәyi tәklif edәcәksәn, bәni dә әfv et, zira gәrәk gavur lüğәtlәrinin (Rüstәm bәyin şkafınaa işarә edir) vә gәrәk fanatik kitablarının (Mirzә Mәhәmmәdәlinin kitablarına işarә edir) sahiblәri ilә bir sırada bulunmaq bәndә üçün qabili-imkan deyil. Bәni әfv et. (Gülbahara) Bәnim dә kitablarım ardınca hammal gәlәsidir, ona tәslim etmәkdә müzayiqә göstәrmәzsәn, zәnn ediyorum. (Çıxıb gedir).
Zәhra bәyim bir qәdәr fikir elәyir vә güc ilә o tәrәf-bu tәrәfә baxır vә Gülbahardan savayı otaqda bir kәsi görmür.
Z ә h r a b ә y i m. Qızım, bunlar hara getdilәr?
G ü l b a h a r. Nә bilim, ana? Çıxıb getdilәr.
Z ә h r a b ә y i m (fikrә gedir). Ürәyim, ürәyim (әlini qoyur ürәyinә) üç yerә bölünә, üç tikә ola, hәr tikәsi dә bir tәrәfә çıxıb gedә (yenә baxır otağa), onda dәxi ürәyim parçalanar, ölәrәm. Qızım, pәs mәnim ürәyim üç parça olsa, sәn nә elәrsәn?! Qızım, anasız qalarsan (dәrin ah çәkir vә huşa gedir).
Gülbahar bir qәdәr baxır anasına vә tez durur ayağa, qaçır qapıya vә nә qәdәr sәsi var, çığırır.
G ü l b a h a r. Sәmәd, Sәmәd!... Mәhәmmәdәli dadaş!... Sәmәd!...
Q ә n b ә r hövlnak girir içәri, dalınca Q u r b a n vә Z a m a n. Gülbahar qaçır Qәnbәrin yanına, yapışır әlindәn vә çәkә-çәkә gәtirir anasının yanına vә özü dә çökür anasının qabağında, әlini götürür vә çağırır.
Ana! Ana!
Qәnbәr tәәccüb edir vә deyir.
Q ә n bә r. Xanımcan, nә var? Yoxsa xanım bәyim pis haldadır?
Zәhra bәyim gözlәrini açır vә baxır Gülbahara vә sonra da Qәnbәrә vә güc ilә başını çöndәrir vә gözü ilә bir şey axtaran kimi çobanlara gözü sataşır.
G ü l b a h a r. Ana, necәsәn?
Z ә h r a b ә y i m (Qәnbәrә baxır). Qәnbәr, sәnsәn? Hәlә getmәmisәn?
Q ә n b ә r. Xanım bәyim, qulluğunda durmuşam.
G ü l b a h a r. Ana, Qәnbәr vә çobanlar gәliblәr sәnin kefini xәbәr alırlar. (Qәnbәrә) Qәnbәr, bir az danış, anamın kefi açılsın.
Z ә h r a b ә y i m (Qәnbәrә). Qәnbәr, bir az danış, danış. Nә olar, danış, qulaq asaq. Niyә danışmırsan? Mәn istәyirәm qulaq asam. De gәrәk, indi qoyunların nә qayırır? Deyirdin axı azarlıyırlar.
Qәnbәr utanır vә başını salır aşağı.
G ü l b a h a r (gülә-gülә). Qәnbәr, hı, indi qoyunların sәni gözlәyir. İndi görәsәn qumral bәnöyüş qoyunu canavar dağıtmayıb ki? (gülür).
Q ә n b ә r. Xanım bәyim, qumral bәnöyüş qoyun sәnә qurban olsun.
G ü l b a h a r. Qәnbәr, hı, sәn allah bir nağıl elә görәk, qoyunu canavar dağıdanda necә ağlayırsan?
Q ә n b ә r (utana-utana). Xanımcan, onu mәn sәnә nağıl elәmişәm, onu sәn bilirsәn. Bәlkә sәn Zamanın tütәk çalmağını görәsәn, görәsәn necә tütәyin sәsi ilә qoyunları qaytarır?
G ü l b a h a r. Necә, necә? Sәn allah, Qәnbәr, necә? Bir nağıl elә görәk. (Anasına). Ana, qulaq asırsanmı, nağıl elәsinmi? Ana, qoy nağıl elәsin, qulaq as.
Q ә n b ә r. Xanımcan, and olsun allaha, bir dәfә mәn özüm tәәccüb qaldım. Günorta zamanı idi. Qoyunları çobanlar aparırdılar "Qızlar bulağına". Biz dә yoldaşlarımıznan oturmuşduq kәklik tәpәsinin yamacında, qoyunlara baxırdıq. Bax, bu qırışmal Zaman da oturmuşdu yanımızda, tütәk çalırdı. Bizim qoyunlar da, Zamangilin qoyunları da bulağa sarı getmәkdә idi. Birdәn Zaman bizә qayıtdı ki, "nә verәrsiniz, elә çalım ki, qoyunlar getdiklәri yerdә dayanıb, geri qayıtsınlar?" Söz yox, heç kәs inanmadı. Xülasә, nә başınızı ağrıdım, xanımlar, Zaman başladı çalmağa. (Zamana). Әdә, çıxart tütәyini. (Zaman utana-utana tütәyini çıxardır). And olsun sizin әziz canınıza, qoyunlar tütәyin sәsini eşidәn kimi elә bil ki, bir şeydәn ürkdülәr. Elәcә getdiklәri yerdә dayandılar, qulaqlarını qırpıtdılar. Elә bil, bir şeydәn qorxan kimi geri döndülәr vә quyruqlarını ata-ata, mәlәşә-mәlәşә başladılar tәpәyә tәrәf geri qaçmağa. (Zamana). Әdә, Zaman, çal.
Zaman başlayır tütəkdә çoban--bayatını çalmağa; bir qәdәr ona baxıb, Qәnbәr oxuyur.
Q ә n b ә r.
Biz çobanıq, dağdı, daşdı yerimiz,
Yoldaşımız qoyun-quzu sürümüz,
Dәrs almayıb, haqdı-ki, heç birimiz,
Amma zövqü sәfalıdı çobanlar,
Qardaşlıqda vәfalıdı çobanlar.
Gözәl olur çöldә çәmәnlәr, çaylar,
Qışda arandayıq, dağda da yaylar,
Çoban südü sağar, hamıya paylar,
Niyyәti çünki alidir çobanlar,
Qardaşlıqda vәfalıdı çobanlar.
Sürü kәndә dönәndә axşam-sәhәr,
Qoyun mәlәr, quzu mәlәr, hey mәlәr,
Sәsә-küyә düşәr, köpәklәr hürәr,
Billah, zövqü sәfalıdı çobanlar,
Qardaşlıqda vәfalıdı çobanlar.
Z a m a n (tütәyi qoyur cibinә vә deyir). Eh, xanımların canı sağ olsun.
G ü l b a h a r (Qәnbәrә). Qәnbәr, sәn allah o sözlәri sәn özün bir dә de.
Qәnbәr başını salır aşağa vә bir dә avazsız hәmin sözlәri deyir.
Q ә n b ә r. Biz çobanıq, dağdı, daşdı yerimiz ... (vә axıra kimi).
Qәnbәr qurtardıqda çöl qapıdan bir hambal girir içәri.
H a m b a l. Burdadımı Mirzә Mәhәmmәdәli ağanın kitabları? Mәni göndәrib aparam mәscid hücrәsinә.
Gülbahar hambala әli ilә işarә elәyir dinmәsin vә hambala yavuq gәlib qulağına bir şey pıçıldayır. Hambal çıxıb gedir, sonra gәlir anasının yanına.
G ü l b a h a r (anasına). Ana, dur sәni aparım içәri otağa. Orada uzan, rahat ol.
Zәhra bәyim hazırlaşır dursun ayağa, bir qәdәr fikir elәyir vә qoltuğunu eşәlәyib bayazını çıxardır verir Gülbahara vә deyir:
Z ә h r a b ә y i m. Qızım, bu kitabı al saxla yanında. Qardaşların yola getmәyәndә kitabın bir yerindә atanın yazısı var,--öz әlinәn yazıb,--onu axtar tap, ver qardaşların oxusun. Onu oxusalar, daxı savaşmazlar. Onu atan ölәndәn iki gün qabaq öz әlinәn yazdı (durur ayağa) әli titrәyә-titrәyә yazdı; elә naxoş ola-ola yazdı. Dedi uşaqlar oxusunlar. Qız, yapış әlimdәn, qalxa bilmirәm.
Zәhra bәyim "vay-vay" elәyə-elәyә durur ayağa, Gülbahar kitabı qoyur qoltuğuna, yapışır anasının әlindәn; yavaş-yavaş aparır o biri otağa. Qayıdır geri, kitabı vәrәqlәyir, bir yerini tapır, diqqәtnәn oxuyur.
İ k i i c i h a m b a l daxil olur içәri.
İ k i n c i h a m b a l. Mәn gәlmişәm Sәmәd Vahidin kitablarını vә yatacağını aparam.
G ü l b a h a r. (bir qәdәr baxır). Bir qәdәr dur çöldә, bir azdan sonra gәl apar.
Hambal gedir.
G ü l b a h a r (bir qәdәr fikirdәn sonra, Qәnbәrә). Qәnbәr, bilirsәn nә var?
Q ә n b ә r. Buyur, xanımcan.
G ü l b a h a r. Gәrәk mәnә kömәk elәyәsәn.
Q ә n b ә r. Gözüm üstә, xanımcan, buyur. (Әlini qoyur gözünün üstә).
G ü l b a h a r. Qәnbәr, bilirsәn nә var? Qulaq as, deyim. Qәnbәr, Mәhәmmәdәli dadaşım vә Sәmәd dadaşım indi hammalları göndәrmişdilәr ki, kitablarını vә yatacaqlarını buradan aparsınlar. Amma anam onların köçmәyini eşitcәk qutaracaq; yәqin bil ki, haman dәqiqә keçinәcәk. Qәnbәr, mәnә kömәk elә.
Q ә n b ә r. Xanımcan, hәr nә buyurursan buyur. Hazıram.
G ü l b a h a r (fikirli). Vallah, mәәttәl qalmışam.
Q ә n b ә r. Xanımcan, hәr nә buyursan, әmәlә gәtirә bilәrәm.
G ü l b a h a r. Vallah, heç bilmirәm nә qayırım?
(Gülbahar gah gedir qapıya tәrәf, gah girir içәri otağa, gah bir durur fikir elәyir, gah gedir qardaşlarının kitablarına diqqәt ilә baxır.)
Bu heyndә R ü s t ә m bәy içәri otaqdan başını uzadıb, Q ә n b ә r i vә ç o b a n l a r ı görüb deyir.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, sizin burada bir işiniz yoxdur, bu saat buradan rәdd olun, bir dә sizi mәn burada görmәyim!
Qәnbәr vә çobanlar çıxıb gedirlәr, Rüstәm bәy dә yox olur. Gülbahar dәrin
fikirdә o tәrәfә-bu tәrәfә var-gәl elәyir vә axırda gedir durur pәncәrәnin qabağında vә baxır çölә vә birdәn uca sәs ilә çığırır: "Qәnbәr!" Çöl
qapıdan içәri daxil olur i k i n c i h a m b a l.
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, mәn mәәttәl oldum, mәni yola sal, gedim.
Gülbahar yenә bir qәdәr fikir edir, sonra gәlir yapışır onun әlindәn, çәkә-çәkә aparır pәncәrәnin qabağına vә deyir:
G ü l b a h a r. Ay hammal qardaş, bir mәnә de görüm, axır adamlar niyә hәrә bir yana gedir?
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, pәs hara getsinlәr?
G ü l b a h a r. Necә hara getsinlәr? Mәn axır sәndәn söz soruşuram ki, niyә hamısı bir yerә getmir, niyә hәrә bir tәrәfә gedir? Bax, görürsәn, o adamlar o tәrәfә gedir, bu adamlar bu tәrәfә gedir; mәn bu işi başa düşmürәm. Yәqin ki, dәli olublar.
İ k i n c i h a m m a l. Hәrәnin bir yanda işi var, hәrәnin evi bir tәrәfdәdi: biri evinә gedir, biri işinә gedir.
G ü l b a h a r (hövsәlәsiz). Eh, mәn sәndәn söz soruşuram, sәn bilmirәm mәnә nә cavab verirsәn. Nә sәbәbә, axır, hamı bir tәrәfә getmir? Yox, yox, bu pis işdi, vallah, pis işdi. Bir yaxşı fikir elә (oturur pәncәrәnin içindә).
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, mәni yola sal gedim. Hansı kitabları aparacağam, ver aparım.
G ü l b a h a r (hirsli qalxır ayağa vә uğadan). Axmaq-axmaq danışma! Mәn sәndәn söz soruşuram, sәn hәlә mәndәn katab istәyirsәn. Bu saat mәnә de görüm ki, axır bu adamlar niyә hamısı bir tәrәfә getmir? Niyә biri o tәrәfә gedir, biri bu tәrәfә gedir?
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, başına dolanım, axır mәn nә bilim? Hәr kәs hara istәyir gedir. Mәn dәxi nә elәyim?!
G ü l b a h a r. Qәlәt elәmә, haramzada! Bu saat get onlara de ki, and olsun allaha, elә bir iş edәrәm, bir dәqiqә içindә, bax, bir göz yumub saatda (gözlәrini yumur) quruyub daşa dönәrlәr. Onlar hamısı allahın yolundan çıxıblar. Yox, yox, sәn onları xәbәrdar elә! Yoxsa yazıqdılar, axırda özlәri peşiman olarlar. Olarlar inşallah, olarlar inşallah!
Hambal çönüb qapıya tәrәf gedir.
G ü l b a h a r (sakit). Dayan, hammal qardaş, dayan! Gәl kitabları apar. Amma mәn sәnә necә ki, dedim, elә dә camaatı başa salarsan.
İ k i n c i h a m m a l. Baş üstә, xanım. Pәs mәn hansı kitabları aparacağam.
Gülbahar gedir Rüstәm bәyin kitab şkafını açır, kitabları bir-bir çıxardır vә cildlәrini cıra-cıra, vәrәqlәrini dağıda-dağıda tullayır ortalığa
vә tullaya-tullaya deyir.
G ü l b a h a r. Rus lüğәti. Slavyan lüğәti (hambal bu işi görcәk yavaşca yox olur. Rüstәm bәyin kitablarını qurtarandan sonra Gülbahar Sәmәd Vahidin kitablarını haman minval ilә, yәni cırıb dağıda-dağıda atır yerә vә ata-ata deyir): Elmi-qafiyә. Vәzni-şer. (Bu kitabları da qurtarandan sonra, Gülbahar gedir Mirzә Mәhәmmәdәlinin sandığından kitabları yenә bir-bir çıxarır vә cıra-cıra tullayır yerә vә deyir): Xüsuf. Küsuf. Sonra o tәrәf-bu tәrәfә baxıb görür hambal yoxdur, gәlir kitabların tikә-parçalarını qucaqlayır vә pәncәrәdәn tökür çölә. Qaçır içәri otaqdan neft vә spiçka gәtirir, kitabların üstünә neft töküb od vurur. Kitablar çöldә alışır vә Gülbahar durur otağın ortasında; qoltuğundan anasının kitabını çıxardır, bir sәhifәsini açır vә diqqәt ilә baxır.
Çöl qapıdan hövlnak daxil olur, M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i , S ә m ә d V a h i d vә dallarınca b i r i n c i vә i k i n c i h a m b a l l a r. İçәri otaqdan hövlnak daxil olurlar R ü s t ә m b ә y, Z i v ә r x a n ı m vә bunların dalısınca Z ә h r a b ә y i m sürünә-sürünә özünü salır qapının ağzına. Camaat hamısı kitabların yanmağını vә Gülbaharın әhvalının dәyişmәyini görüb mat qalır. Zәhra bәyim vayıldaya-vayıldaya deyir.
Z ә h r a b ә y i m. Ax, yazıq canım!
Qardaşlar gedirlәr, pәncәrәdәn kitabların yanmağına baxırlar, sonar çönüb Gülbahara tamaşa edirlәr. Gülbahar әlindәki kitabın açıq sәhifәsini yuxarı qalxızıb, qardaşlarına tәrәf tutub baxır. Ara bir qәdәr sakit keçir vә heç kәs dinmir. Axırda Gülbahar ucadan mütәәssiranә deyir:
G ü l b a h a r. Qaldı bircә kitab: bu da anamın kitabı! Bir qәdәr hamı sakit durur baxır.
Budur atam öz әli ilә yazdığı vәsiyyәt (oxuyur). Tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan dördüncü ilindә, rәbiüs-saninin on ikisindә, çeşәnbә günü, sübh әzanından yarım saat keçdikdә yoldaşım Zәhranın cismindәn bir parça qopub ayrıldı ki, ibarәt olsun Rüstәm balamdan (barmağı ilә Rüstәm bәyә işarә edir; Rüstәm bәy atasının xәttinә diqqәt edәndәn sonra dәsmalını basır üzünә).
Biçarә övrәtin cisminin qalanından genә tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan doqquzuncu ilindә, ramazanın beşindә, pәncşәnbә günü, axşamdan üç saat keçdikdә genә bir parça ayrılıb qopdu. Haman gün oğlum Mәhәmmәdәli anadan oldu (barmağı ilә Mirzә Mәhәmmәdәliyә işarә edir; Mәhәmmәdәli dә yavuq gәlir vә atasının xәttini görür vә dәsmalı basır üzünә).
Yazıq Zәhranın qalan cismi genә bir dәfә parçalandı. Bu da vaqe oldu haman tarixin min üç yüz dördüncü ilindә, cәmadiәl-әvvәlin on beşindә, çaharşәnbә günü, günorta zamanı ki, haman gün balamız Sәmәd dünyaya gәldi (Sәmәd Vahidә işarә edir; Sәmәd Vahid dәsmalı basır üzünә).
Bundan da bir neçә il sonra baxtı-qara övrәtin qalan yarım canından genә bir parça qopdu ki, adını Gülbahar qoyduq. Bu da vaqe olub haman tarixin min üç yüz onuncu ilindә, şәvvalın iyirmi birindә, cümә axşamı, sübh vaxtı.
Yer, göy, aylar vә ulduzlar göylәrdә seyr edib gәzә-gәzә genә әvvәl-axır günün başına dolanırlar; çünki bunlar hamısı qәdim әzәldә gündәn qopub ayrılmış parçalardır.
Mәn etiqad edirәm ki, mәnim dә balalarım dünyada hәr yanı gәzib dolansalar, genә әvvәl-axır anaları Zәhranın (әlini anasına tәrәf tutur) әtrafında gәrәk dolanalar; çünki ay vә ulduz şәmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı vә ulduzlarıdır. Vay o kәsin halına ki, tәbiәtin hәmin qanununu pozmaq istәyә! Onun insafı vә vicdanı ona müdamül-hәyat әziyyәt edәcәk, nә qәdәr canında nәfәs var, peşiman olacaq.
(Gülbahar qurtarcaq anası Zәhra bәyim bihuş oturduğu yerdә yıxılır. Gülbahar kitabı qoyur qoltuq cibinә vә gedir oturur pәncәrәnin qabağında, dizlәrini qucaqlayır vә baxır çölә tәrәf).
R ü s t ә m b ә y, M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i, S ә m ә d V a h i d vә Z i v ә r x a n ı m tökülürlәr Zәhra bәyimin yanına. Mirzә Mәhәmmәdәli anasının әllәrini soyumuş vә can üstә görüb, qalxır durur övrәtin başının üstündә vә başlayır fatihә surәsini oxumağa. Hamı qalxır ayağa. Rüstәm bәy, Sәmәd Vahid vә Zivәr xanım dәsmallarını üzlәrinә basıb, yavaşca ağlayırlar.
(Gülbahar mat-mat baxır gah anasına tәrәf, gah çölә tәrәf).
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (avaz ilә). Әlhәmdülillahi-rәbbil-alәmin. Әrrәhmanir-rәhim, maliki yövmәddin....
Pәrdә salınır vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin oxumağını kәsir.
1) R ü s t ә m b ә y--Rus intelligenti libasında: yәni pidjak, jilet, nişastalı yaxalı köynәk, boğazında qalstuk, nişastalanmış ağ qolları. Rus darülfünununda elm tәhsil elәmiş vә rus tәrbiyәsi tәrәfdarı. Hərәkәti ağır vә tәmkinli. Başı açıq, hәmişә gözlәri eynәkli (çeşmәk). 40 yaşında.
2) M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i--İran ürәfası libasında, yәni uca İran börkü, uzun İran arxalığı, üstündәn qurşaq, arxalığın üstündәn uzun İrani çuxa (geymә), gen şalvar, ağ corab. Başmaqlarını qapının ağzında çıxardıb yerdә diz üstә oturur. Hәmişә әlindә tәsbeh vә gözündә eynәk. Acıqlı vә gülmәyәn. İran tәrbiyәsi tәrәfdarı. 35 yaşında.
3) S ә m ә d V a h i d--İstanbulda әdәbiyyat dәrsi almış. Başında qırmızı fәs, әynindә pidcak, jilet, ağ yaxalı köynәk vә qalstuk, gözlәrindә eynәk. Tәmkinli vә sakit. Osmanlı tәrbiyәsi tәrәfdarı. 30 yaşında.
4) G ü l b a h a r--surәtdә gözәl. Ümumi müsәlman qızları libasında, başında çarqat. Müsәlmanca savadlı. Anasını nәhayәt istәyәn. 20 yaşında.
5) Z i v ә r x a n ı m--Rus tәrbiyәsi tapmış. Rus xanımları libasında. Boğazı vә qolları açıq, müsәlmanca savadsız.
6) Q ә n b ә r--Sifәtdә göyçәk. Әynindә çәrkәzi çuxa, belindә qәmә vә tapança. Әlindә qamçı.
7) A s l a n b ә y--hәr cәhәtdәn Rüstәm bәyә oxşayır.
8) M i r z ә B ә x ş ә l i--hәr cәhәtdәn Mirzә Mәhәmmәdәliyә oxşayır.
9) H ü s e y n Ş a h i d--hәr cәhәtdәn Sәmәd Vahidә oxşayır.
10) S e n z o r M i r z ә C ә f ә r b ә y--Rus çinovniki libasında. Gözlәrindә eynәk.
M Ә C L İ S L Ә R İ N Ә H A L İ S İ
1. Z ә h r a b ә y i m--60 yaşında.
2. R ü s t ә m b ә y--onun böyük oğlu, intelligent. 40 yaşında.
3. M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i--onun ikinci oğlu, elmi-ilahi müәllimi vә vaiz. 35 yaşında.
4. S ә m ә d V a h i d--onun üçüncü oğlu, türk dili müәllimi (fәs qoyur) 30 yaşında.
5. G ü l b a h a r--qızı, müsәlmanca oxumuş. 20 yaşında.
6. Z i v ә r x a n ı m--Rüstәm bәyin övrәti, rusca tәrbiyә tapmış. 25 yaşında.
7. M i r z ә H ә s ә n--Rüstәm bәyin dilmancı. 30 yaşında.
8. T e y m u r b ә y--Cәmiyyәti-xeyriyyәnin dәftәrdarı. 25 yaşında.
9. M i r z ә Z e y n a l--millәtpәrәst. 30 yaşında.
10. S ә l i m ә x a n ı m--müәllimә (danışmır). 25 yaşında.
11. A s l a n b ә y--mal hәkimi (rus intelligenti libasında). 30 yaşında.
12. İ s m a y ı l a ğ a--cәmiyyәti-xeyriyyә üzvü (danışmır). 45 yaşında.
13. M ü n ә v v ә r x a n ı m--onun qızı (danışmır). 20 yaşında.
14. H ü s e y n Ş a h i d--türk dili müәllimi (fәsli). 30 yaşında.
15. M i r z ә B ә x ş ә l i--elmi-ilahi müәllimi. 35 yaşında.
16. Q ә n b ә r--Rüstәm bәyin sәrkarı. 45 yaşında.
17. Q u r b a n--çoban. 25 yaşında.
18. 3 a m a n--çoban. 25 yaşında.
19. S e n z o r M i r z ә C ә f ә r b ә y--45 yaşında.
20. P o l i s m ә m u r u (danışmır)--35 yaşında.
21. İ k i n ә f ә r f ә r r a ş (danışmırlar)--30--35 yaşında.
22. M ә ş ә d i C ә f ә r--әrizә sahibi, 40 yaşında.
23. Y e n ә ü ç n ә f ә r f ә q i r--40-45 yaşında.
24. B i r i n c i h a m b a l--30 yaşında.
25. İ k i n c i h a m b a l--30 yaşında.
Әhvalat vaqe olur tarixi-hicrnin min üç yüz otuzuncu ilinin yavıqlarında, Azәrbaycan şәhәrlәrinin birindә, Rusiya hökumәti әsrindә.
BİRİNCİ MӘCLİS
Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin ümumi kabinәsi: bir tәrәfdә böyük yazı stolu, üstündә qırmızı mahutdan örtük, yanında neçә dәnә sandalya, kitab şkafı, stolun üstündә vә şkafın içindә kitablar. Stolun üstündә telefon, mürәkkәb qabı, qәlәmlәr, kağızlar vә qeyri yazı әşyası. Bu--Rüstәm bәyin yazı stolu. Bir tәrәfdә qoyulub kitab qәfәsәsi (etajerka), üstә kitablar, yanında bir dәnә sandalya. Bura Sәmәd Vahidin yeri. Bir tәrәfdә qoyulub sandıq, içindә vә üstündә yekә vә qara cildli köhnә müsәlman kitabları. Sandığın yanında döşәk. Bu da Mirzә Mәhәmmәdәlinin yeri. Divarlarda çaharcubәlәr, içindә şәkillәr. Pәrdә qalxan vaxt otaqda oturub tәk R ü s t ә m b ә y öz yerindә; gözlәrindә çeşmәk, oxuyub yazmağa mәşğuldur. Bir qәdәr sükutdan sonra içәri qapı açılır vә Z ә h r a b ә y i m i n başı görsәnir vә yenә yox olur. Bir qәdәr keçәndәn sonra yenә Zәhra bәyim qorxa-qorxa başını uzadıb yavaşca soruşur.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, görәsәn niyә uşaqlar yubandılar?
R ü s t ә m b ә y (başını stolun üstündәn qovzamayıb). Ana, mәni danışdırma, lüğәt yazıram.
Z ә h r a b ә y i m dinmәyib yox olur. Yenә bir dәqiqә sakitlik ilә keçir. İçәri otaqda uşaq ağlayır. Rüstәm bәy qәlәm әlindә tez durur ayağa vә haman qapıya yavıqlaşıb deyir:
R ü s t ә m b ә y. Ay uşaq sәs elәmәyin, mәn lüğәt yazıram. (Rüstәm bәy qayıdıb oturur vә yenә yazıb oxumağa cumur; yenә bir dәqiqә keçir, çöl qapını taqqıldadırlar).
R ü s t ә m b ә y. Kimsәn? Gir içәri.
Mirzә Hәsәn girir içәri.
M i r z ә H ә s ә n. Sәlam әleyküm.
R ü s t ә m b ә y. Әleykәssәlam. Mirzә, nә әcәb bu gün yubandın?
M i r z ә H ә s ә n. Bağışlayasınız. Rüstәm bәy, çox sәy elәdim, tez gәlә bilmәdim.
R ü s t ә m b ә y. Әylәş.
Mirzә Hәsәn sandalyanı yazı stolunun yanına çәkib oturur, qәlәmi götürür, kağızları aralayır vә yerini rahatlayandan sonra üzünü Rüstәm bәyә tutub yazmağa hazır olur.
R ü s t ә m b ә y. Dünәn harda qaldıq?
M i r z ә H ә s ә n (kağıza baxır vә oxuyur). Necә ki, Yevropa, habelә Asiya millәtlәrinin hürufatının әvvәlincisi "A" sövtünün әlamәtidir ki, biz ona "әlif" deyirik.
R ü s t ә m b ә y. Mirzә, dayan, gәrәk bir yerini dәyişәk. Necә yazıbsan? Yevropa vә Asiya millәtlәrinin?
M i r z ә H ә s ә n. Necә ki, Yevropa, habelә Asiya millәtlәrinin hürufatının ....
R ü s t ә m b ә y. Dayan bir, yaxşı olar artırasan: cümlәsinin.
M i r z ә H ә s ә n. Xub, cümlәsinin (yazısını düzәldir), cümlәsinin hürufatının әvvәlincisi "A" sövtünün әlamәtidir ki, biz ona "әlif" deyirik....
R ü s t ә m b ә y (kitaba baxır). Yaz, (yavaş-yavaş deyir) bundan әlavә xah Şәrq tayfalarının bәzilәrinin, habelә slavların, qreklәrin....
M i r z ә H ә s ә n. Yunanların....
R ü s t ә m b ә y. Yunanların vә qәdim yәhudilәrin dilindә hürufatın әvvәlincisinin mәnası hәmi birdir, hәmi mindir; necә ki, mәsәlәn, әrәb dilindә "әlif" lәfzi. (Yenә qabaqkı kimi içәri otaqdan uşaq sәsi gәlir. Rüstәm bәy). Sәs elәmәyin, mәn lüğәt yazıram (әlindә kitab var-gәl edir). Mirzә, yaz; vә lakin hәmin "A" sövtü millәtlәrin bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә az işlәnir....
M i r z ә H ә s ә n (yaza-yaza). Bәzisinin dilindә....
R ü s t ә m b ә y. Bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә, bәzisinin dilindә az işlәnir.
İçәri otaqdan Zivәr xanım әtirli vә kirşanlı, sinәsi vә qolları açıq, qıvraq gәlir, Rüstәm bәyin yazı stolunun üstündәki telefonun dәstәyini qalxızıb, qoyur qulağına vә belә danışır.
Z i v ә r x a n ı m. Kto u telefona? Kimdi telefonda? Kimdi? Sәlimә xanım? Salam әleyküm. Sağ ol, sağ ol. Necә? Kim? Hә, yaxşı! Gәlin bir yerdә gedәk. Yaxşı, evdәdi. Yaxşı, sәlamәt qal.... (Dәstәyi qoyur yerinә). Rüstәm, Sәlimә xanımgil indi gәlәcәklәr; gәrәk bu gün biletlәri paylayaq, sabah da ki, bilirsәn, bizdә cәmiyyәti-xeyriyyәnin yığıncağıdı. Bilmirәm sәnin hәlә işin çoxdur?
R ü s t ә m b ә y. Mәn sonra da yaza billәm. Deyirsәn nә vaxt gәlәcәklәr?
Z i v ә r x a n ı m. Yarım saata burada olallar. (Rüstәm bәy bir söz demәyib, yenә kitaba mәşğul olur. Zivәr xanım qıvraq çıxıb gedir. Rüstәm bәy yenә kitaba baxa-baxa deyir).
R ü s t ә m b ә y. Yaz, Mirzә, harada qaldıq?
M i r z ә H ә s ә n. Bәli. Vә lakin hәmin "A" sövtü millәtlәrin bәzisinin dilindә çox işlәnir, bәzisinin dilindә az işlәnir.
R ü s t ә m b ә y (bir qәdәr fikir elәyir). Yaxşı, indi yaz: bunu da lazımdır nәzәrә almaq ki, hәmin "A" hәrfi bәzi dillәrdә qlasnı hәrfidir....
M i r z ә H ә s ә n. İmla hәrfidir.
R ü s t ә m b ә y. İmla hәrfidir vә özü dә özlüyündә sloqdur.
M i r z ә H ә s ә n. Yәni "heca" demәk istәyirsiniz?
R ü s t ә m b ә y. Bәli, "heca" gәrәk ola vә lakin bәzi tayfaların dilindә hәmin "A" hәrfi soqlasnı hәrflәri cәrgәsindәdir.
M i r z ә H ә s ә n. Bunu "soqlasnı" әvәzinә "hürufi-samitә" yazaq.
R ü s t ә m b ә y. Mәsәlәn, necә ki, B, D, L vә qeyrilәri.
Çöl qapıdan M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i girir içәri, salam verib, başmaqlarını çıxardır vә keçib oturur öz yerindә.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Dadaş, sәnә mane olmuram ki?
R ü s t ә m b ә y. Әleykәssәlam, mane olmursan, keç otur.
Mirzә Mәhәmmәdәli oturur öz yerindә dizi üstә vә kitablarını açıb baxır.
R ü s t ә m b ә y. İndi keçәk "almas" lәfzinә. Yaz, "almas", latınca "atamas", pür qiymәt daşlar cәrgәsindә әn gözәl şәfәqli vә kimya alәmindә bundan bәrk vә sәxt daş hәlә bu vaxtadәk dünyada tapılmayıb; bәrklikdә cәvahiratın heç biri
buna bәrabәr deyil. Nә zümrüd, nә tupaz, nә dendrit, kvars, yaşma, tormalin vә nә qeyrilәri.
Mirzә Hәsәn yazır.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (başını qalxızıb, Rüstәm bәyә tәrәf deyir). Dadaş, o lüğәti ki, sәn yazırsan, bu bir yadigardı ki, hәr bir kәs oxuyub mәnfәәtbәrdar olacaq. Amma mәnim qanacağıma görә sizin kitabınızda olan mәlumat mәhz Yevropa vә Rusiya mәnbәindәn әxz olunmuşdur. Belә olan surәtdә siz öz әlinizlә lüğәtinizin dairәsini daraldırsınız. Mәnә qalarsa haman ittilaatı ki, siz o zәhmәtnәn cәm edirsiniz, onları Şәrq vә islam elmlәri ilә tәtbiq elәmәyinizin bir eybi yoxdur. Mәsәlәn, götürәk haman almas barәsindә bәrklik söhbәtini. Mәnim qanacağıma görә, "almasdan bәrk şey dünyada yoxdur" demәk özü bir sәhv vә qәlәtdir. Almasdan bәrk şey dünyada çoxdur.
R ü s t ә m b ә y. Mәhәmmәdәli, mәn heç vaxt o fikirdә olmamışam ki, lüğәtimi Şәrq alәmindәn uzaq tutum; nәinki o fikirdә olmamışam hәlә bәlkә özüm sәnә demişәm ki, mәnim yadımda vә siyahımda olmayan lәfzlәri mәnim yadıma sal ki, kitabımız nә qәdәr mümkündür, e ... e ... e ... e....
M i r z ә H ә s ә n. Tәkmil olsun.
R ü s t ә m b ә y. Tәkmil olsun. İndi hәr nә sözün var, de.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Söhbәt haman sәxtlik üstәdir ki, siz orada yazdınız. Amma mәnim әqidәmcә bu barәdә bizә bir әmr buyurulubdur, o әmrdәn kәnara çıxmaq hәr ayinә sәzavar deyil. Necә ki, mәlumdur vә kәrrat ilә eşitmişik vә kitablardan tәhsil elәmişik ki, hәqq-tәala bizә on şey tәyin edib ki, bir-birindәn bәrkdir. Yәni әn әvvәli sonrakından boş vә sonrakı qabaqkından bәrk; ta gedir çıxır onuncuya ki, dәxi ondan bәrk, ondan sәxt bir şey dünyada yoxdur vә ola bilmәz.
İçәri qapıdan Z ә h r a b ә y i m görsәnir.
R ü s t ә m b ә y v ә M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (ikisi dә әllәrini qalxızıb birdәn). Ana, dayan, hәlә gәlmә, söz danışırıq.
Zәhra bәyim yox olur.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Haman bәrk şeylәrin әvvәlincisi daşdır.
R ü s t ә m b ә y. Yәni necә daş? Axır dünyada daş çoxdur, görәk hansını deyirsәn?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Heç tәfavütü yoxdur. Hansı daş olur-olsun.
Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn gülürlәr.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Dәxi burada gülmәk, yәni çe? Siz xahiş etdiniz, mәn dә deyirәm. Lazım deyil, mәni әfv buyurunuz; dәxi gülmәk yәni nә olsun? Heç dәxli var?
R ü s t ә m b ә y (gülümsünә-gülümsünә). Yaxşı, sözünü de, gülmәnik. Sonra? Daşdan sonra?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. İkinci mәrtәbәdә daşdan sonra bәrk olan şey dәmirdir, zira bu iki cisimlәri bir-birinә vuranda (әllәrini qoşa tutub yavaşca bir-birinә vurur), aşkardır ki, dәmir daşı sındıracaq.
Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn yenә gülürlәr.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Hә ... gülәrsiniz, gülәrsiniz. Vay sizin halınıza!... Afәrin lüğәt yazanlar!
R ü s t ә m b ә y (gülә-gülә). Sonra? Dәmirdәn sonra bәrk olan şey hansıdır?
Mirzә Mәhәmmәdәli durur ayağa, istәyir getsin. Rüstәm bәy durur, onun qabağını kәsir.
R ü s t ә m b ә y. Mәhәmmәdәli, uşağa uşaq deyәrlәr, böyüyә dә böyük deyәrlәr. Sәn sözünü de, әgәr sәnin sözün haqdır, gәrәk onu demәkdәn çәkinmәyәsәn. Allaha şükür, sәn vaizsәn, müәllimsәn; sәn baxma bizim gülmәyimizә, sәn sözünü de. Әgәr bizә lazım olar, lüğәtә dә bir şey yazarıq, lazım olmaz,--olmaz.
M i r z ә H ә s ә n. Mirzә Mәhәmmәdәli, mәn sәndәn xahiş edirәm, hövsәlә elәyәsiniz vә bәyanatınızı başa yetirәsiniz.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bir qәdәr fikir elәyib, oturur yerindә vә sonra başlayır). Dәmirdәn bәrk olan şey odur ki, dәmiri әridir vә özü dә sәxtlik әnasirindә üçüncü dәrәcәdәdir. Oddan bәrk olan şey sudur ki, odu söndürür vә sәxtlik әnasirinin dördüncü dәrәcәsindәdir.
Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn әllәrini ağızlarına basıb gülürlәr.
Sudan bәrk olan şey buluddur ki, su haman buluddan әmәlә gәlir. (Yenә içәri otaqdan sәs gәlir, yenә Mirzә Mәhәmmәdәli hirsli deyir). Sәs gәlmәsin! Görürsünüz ki, biz burda söz danışırıq! Bәli, ağama әrz olsun ki, buluddan bәrkraq olan şey yeldir ki, buludlara hәmişә yeldәn fәrman çıxır. (Bir qәdәr dikәlib hәvәsә gәlir). Yeldәn bәrk olan şey mәlәkdir ki, yellәri idarә edir; yәni haraya göndәrmәlidir, göndәrir; göndәrmәli deyil, göndәrmir. (Bir az da ucadan vә hәvәsli). Mәlәkdәn bәrk şey mәlәkül-mövtdür ki, mәlәki qәbzi-ruh edir. Hı ... gülәrsiniz! Gülün, eybi yoxdur, gülün! Vay halınıza! Mәlәkül-mövtdәn dә bәrk olan şey bilirsiniz nәdir? Ölümdür, ölüm! Hı ... gülәrsiniz! (Dәxi dә hirsli). Bәs bilirsiniz ki, ölümdәn bәrk şey nәdir? Bilirsinizmi, ey lüğәt yazanlar?... Ölümdәn bәrk şey xudavәndi-alәmin әmridir ki, lazım olan yerdә ölüm varid olur, lazım olmayanda olmur. Lazım olan yerdә vaqe olur bәlayi-nagәhanlar, misli-vәlvәleyi-sәqf-asimanlar, zәlzәleyi-sәthi-xakidanlar, xüsuf-küsuf, yenә xüsuf, yenә küsuf, ma-tәaqәbәl-mәlәvan! (Әllәrini yuxarı qalxızır vә cuşә gәlir). Siz gәrәk xәcalәt çәkәsiniz, adınızı müsәlman qoyub islam elmlәrinә istehza edirsiniz (çığıra-çığıra durur ayağa). Niyә gülürsünüz? Burada ilan oynatmırlar ki? Mәgәr insan öz qәbahәtini gәrәk annamaya? Eyb deyil? (hirsli gedir qapıya tәrәf).
Rustәm bәy vә Mirzә Həsәn dururlar ayağa vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin qabağını kәsib deyirlәr.
R ü s t ә m b ә y vә M i r z ә H ә s ә n. Dayan bir, dayan bir!
Çöl qapıdan S ә m ә d V a h i d girir içәri vә qiylu-qalı görüb deyir.
S ә m ә d V a h i d. İştә irkaklar! Hayda arkadaşlar!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli vә ucadan Sәmәd Vahidә). A kişi, hәlә bilmirәm bu nә deyir ey!...
Sәmәd Vahid gedib oturur yerindә vә kağız-qәlәmini çıxardır. Rüstәm bәy vә Mirzә Hәsәn yenә gülmәkdәdirlәr. Mirzә Mәhәmmәdәli istәyir başmaqlarını geyә, gedә.
Z ә h r a b ә y i m qapıda görsәnib, Mirzә Hәsәndәn utanır vә çәkinir. Mirzә Həsən bunu anlayıb, Rüstәm bәydәn izin alıb çıxır, gedir. Zәhra bәyim yavaşca içәri girir vә qorxa-qorxa gәlir çökür bir tәrәfdә. Rüstәm bәy öz yerinә oturub kitaba baxır. Mirzә Mәhәmmәdәli qapının ağzında dayanıb, bir istәyir çıxa, bir istәyir qala.
Z ә h r a b ә y i m (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Ay balam, bir dayan görüm, hara gedirsәn? Axı nә üstә bu qәdәr savaşırsınız? Ay belә sizә mәn qurban olum, axır min dәrd-sәrimiz, dost-düşmәn var!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, sәn allah sәn dә әl götür bizdәn!
Z ә h r a b ә y i m. Bala, sizin belә mәn qadanızı alım, mәnim axır siznәn vacib işim var. Mәhәmmәdәli, bala, bir gәl otur, arxayın danışaq. Sәn özün, allaha şükür, yaxşı-yamanı bilәnsәn. Axır, o qızı hәr yandan istәyirlәr; qız uşağının evdә qalmağının da bir vaxtı var. Nә deyirsәn, ay Rüstәm bala? Sәn nә deyirsәn, Sәmәd bala? Niyә dinmirsәn, Mәhәmmәdәli bala! Bir deyin görüm, nә mәslәhәt görürsünüz? Sizә gәlәn qada-bala mәnә gәlsin.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (acıqlı). Mәnә dәxli yoxdur! Hәr kәsә istәyirsiniz verin.
R ü s t ә m b ә y (kitabı qoyur, durur ayaq üstә). Ana, mәn qabaqca da sәnә demişәm, indi dә yenә deyirәm, qoy oğlanların da eşitsinlәr: qız gәrәk öz xoşu ilә hәr kәsә ki, kefi istәdi, onu görә vә bәyәnә vә әrә gedә. Dәxi o әsrlәr keçibdi ki, qızı zornan istәmәdiyi adama әrә verirdilәr. Ancaq yenә mәn mәslәhәt görürәm ki, Gülbaharı Aslan bәyә verәk.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli). Әstәğfürullah! Әstәğfürullah! Әgәr Gülbahar mәnim bacımdır, mәn bu әmrә hәrgiz razı ola bilmәnәm!
R ü s t ә m b ә y. Nә sәbәbә razı ola bilmirsәn? Xub, nә eybi var, razı olmursan, sәn de görәk kimә verәk?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Mәn nә bilim? Kimә qismәt olar, ona verәrik.
R ü s t ә m b ә y. Axır necә kimә qismәt olar? Hazır qızı istәyirlәr, dәxi yüz il gözlәtmәyәcәyik ki?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bir qәdәr dinmәyib). Mәnә qalırsa, Gülbaharı Mirzә Bәxşәliyә verәrik.
Rüstәm bәy gülür.
S ә m ә d V a h i d. Necә Mirzә Bәxşәliyә? Müәllim Mirzә Bәxşәliyә?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Bәli, haman Mirzә Bәxşәliyә.
S ә m ә d V a h i d. Bәn buna hәrgiz razı olmam.
M i r z ә Mә h ә m m ә d ә l i (tәәccüblü). Necә yәni razı olmazsan? Hәlә sәn nәçisәn?
S ә m ә d V a h i d. Bәnә qalıyorsa, Gülbaharı Hüseyn Şahidә vermәli.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (sağ әlini fırladır). Pәh-pәh-pәh, buna bax sәn allah! Bu da bizә müştәri tapdı.
3 ә h r a b ә y i m. Ay balalarım, sizә belә mәnim canım qurban, bir mәnә deyin görüm, o dediyiniz adamlar kimdilәr? Yaxşımı adamdılar, nәçidirlәr?
R ü s t ә m b ә y. Ana, mәn dediyim Aslan bәy çox yaxşı adamdı; özü dә keçәn il yurist dәrsi oxuyurdu, sonra peşiman oldu, vastoçni fakultetә girdi. İndi istәyir mal hәkimi olsun.
Z ә h r a b ә y i m (Sәmәd Vahidә). Bala, sәn dediyin adam kimdi, nәçidi? Bir qulluğu varmı?
S ә m ә d V a h i d. Ana, Hüseyn Şahid bizim gәnc әdiblәrimizdәndir, özü dә xeyriyyә mәktәbindә әdәbiyyat dәrsi müәllimidir.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Pәh-pәh-pәh! Elә bizim gәnc әdibimiz әskik idi. Allah bәd nәzәrdәn saxlasın. (Hirsli). A kişi, mәn bilmirәm әdib nәdi, axır ey?
R ü s t ә m b ә y. Qardaşlarım, mәn sizdәn xahiş edirәm ki, hәr nә elәmәk istәyirsiniz, mәslәhәtnәn vә ağıl ucuynan elәyin. Onu siz gәrәk bilmiş olasınız ki, o şey ki, mehribançılıqnan vә mәslәhәtnәn aşar, dava-qalmaqalnan aşmaz. Genә dә deyirәm ki, Gülbahar bizim bacımızdı, gәrәk biz üçümüz dә sәy, tәlaş edәk ki, bacımız bәdbәxt olmasın. O axı heyvan deyil ki, yapışaq әlindәn, kimә ki istәyirik--verәk. Sәn bir söz deyirsәn, mәn bir söz deyirәm, o bir söz deyir. Qardaşlarım, belәliknәn bir mәtlәb hasil olmaz. Qız hazır, bax, o qapının dalındadı (әlini içәri qapıya uzadır), çağıraq bu saat özündәn sual elәyәk ki, görәk meyli kimәdi? Aslanbәyә istәr, Aslanbәyә gedәr, Mirzә Bәxşәliyә istәr, Mirzә Bәxşәliyә gedәr, Hüseyn Şairdi-nәdi, onu istәr, ona gedәr.
S ә m ә d V a h i d. Belә mәslәhәtә qarşı bәn bir söz söylәmәm.
R ü s t ә m b ә y (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Niyә dinmirsәn, Mәhәmmәdәli?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Özünüz bilin, mәnim işim yoxdur.
Rüstәm bәy durur, qapıdan Gülbaharı çağırır. G ü l b a h a r girir içәri.
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Bala, Gülbahar, gәl otu yanımda, durma ayaq üstә.
R ü s t ә m b ә y. Gülbahar, keç otu vә qulaq as, gör nә deyirәm. Biz bu saat sәnin barәndә danışırdıq. Sözün açığı budur ki, sәni üç adam istәyir: biri Aslanbәydi, biri Mirzә Bәxşәlidi, biri dә Hüseyn Şahiddi.... İndi sәn dә fikirlәş, allaha şükür, yekә qızsan, dәxi sәni öyrәtmәk lazım deyil. Qәlbin kimә yapışır, ona da get; bizim heç sözümüz yoxdu. Aslan bәy mәnim dostlarımdandı, özü dә intelligentdi; bәlkә görmüş, ya eşitmiş olasan. Mirzә Bәxşәli vә Hüseyn Şahid dә müәllimdirlәr, amma mәn onlara yaxşı bәlәd deyilәm. Özün bil, fikirlәş vә cavab ver.
Gülbahar dinmir.
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Bala, niyә dinmirsәn?
G ü l b a h a r (Rüstәm bәyә). Dadaş, әvvәl bu ki, sәn dediyin adamların heç birinә mәn bәlәd deyilәm vә qaldı ki, sizin mәnim barәmdә çalışmağınız әbәsdir; çünki mәn bilirәm ki, mәn bir kәsi xoşlasam da, sәn razı olsan, Mәhәmmәdәli dadaşım razı olmayacaq; Mәhәmmәdәli dadaşım razı olsa, sәn izin vermәyәcәksәn; hәr ikiniz dә xoşlasanız, Sәmәd dadaşım bәyәnmәyәcәk. Bir yadınıza salın, görün indiyә kimi mәnim üstümdә siz üç qardaşın neçә dәfә dava-mәrәkәsinә qonşular yığışıb tamaşaya. Yox-yox, mәn heç kәsә getmәk istәmirәm. Kaş siz bir-biriniznәn yola gedin. (Durub çıxır gedir).
Mirzә Mәhәmmәdәli gәlib oturur yerindә.
R ü s t ә m b ә y. İş belә olan surәtdә mәn mәslәhәt görürәm ki, bir surәtdә ki, Gülbahar biz dediyimiz adamların heç birinә bәlәd deyil, sabah axşam gәrәk ki, cәmiyyәti-xeyriyyәnin zasedaniyasıdır, özü dә növbәtә görә gәrәk bizim evә yığışalar. Aslan bәy--necә ki, üzv zasedaniyaya gәlәcәk. Gәrәk hesabnan müәllimlәrdәn dә olalar; çünki proqramlar barәsindә müәllimlәrdәn cavab istәyiblәr. Gәrәk onlardan şikayәt dә var. Xülasә, onlar gәrәk gәlәlәr zasedaniyaya. Gülbahar da istәyәr, çıxar onlarnan tanış olar.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (sağ әlini oynadır). Bәli, istәr, çıxar, onlarnan tanış olar....
R ü s t ә m b ә y. Nә eybi var, çıxmaz, qapının arasından baxar, hamısını görәr.
S ә m ә d V a h i d. İzdivaci-niyyәt edib, toğrudan-toğruya mülaqatda bulunmaq, zәrrә qәdәr eyb törәtmәz, zәnnindәyәm.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli, Sәmәd Vahidә). Allah xatirinә, öz dilindә danış, peyğәmbәr xatirinә, öz dilindә danış!
Çöl qapı taqqıldayır.
R ü s t ә m b ә y. Kimsәn? Gәl!
Daxil olur T e y m u r b ә y, qoltuğunda papka; Zәhra bәyim üzünü tutur o tәrәfә ki, T e y m u r b ә y görmәsin.
T e y m u r b ә y. Sәlam әleyküm.
R ü s t ә m b ә y. Ay әleykәssәlam, Teymur bәy. Gәl әylәş.
T e y m u r b ә y. Yaxşıdı, gedәcәyәm.
İçәri otaqdan Z i v ә r x a n ı m çıxır, Teymur bәyә әl verir.
Z i v ә r x a n ı m (gülә-gülә). A, zdravstvuyte, Temur bek!
T e y m u r b ә y (Zivәr xanımın әlini öpür). Zdrastvuyte, Zivar xanum!
Teymur bәy dә Zivәr xanım da otururlar Rüstәm bәyin yanında. Mirzә Mәhәmmәddәli acıqlı baxır bunlara. Teymur bәy papkanı açır, kağızları aralayır, sonra üç kağız qoyur Rüstәm bәyin qabağına; bu da kağızlara qol çәkir, verir Zivәr xanıma, o da qol çәkib, verir Teymurbәyә. Teymur bәy dә yığışdırır, qoyur papkaya.
T e y m u r b ә y. Sabahkı zasedaniyanın povestkasında smeta mәsәlәsi barәsindә bir şey yazılmayıb; bir az biqaidә oldu. Ola bilәr ki, yenә Әfruz xanım çığır-bağır sala.
Z i v ә r x a n ı m. Pajalsta, sәn qorxursan qorx, amma mәn heç dә qorxmuram. Onlar özlәri tutduqları iş guya çox qaydalıdı ki, bizimkini dә bәyәnmәyәlәr? Hәlә, sәn allah, o dünәnki nә hәrәkәt idi, o nә çәmxәm idi? Vallah mәn Әfruz xanımın yerinә xәcalәt çәkirdim.
T e y m u r b ә y (saatına baxıb deyir). Deyәsәn yubanırıq ha!...
3 i v ә r x a n ı m (durur ayağa). Rüstәm, bu gün cәmiyyәti-xeyriyyәnin o qәdәr işi var ki, bilmirәm axşama kimi qurtara bilәcәyәm, ya yox. Yaxşı olardı, sәn dә gedә idin, bizә kömәk elәyәydin.
R ü s t ә m b ә y. Eybi yoxdu, siz gedin, mәn macal elәsәm, gәlәrәm. Harda olacaqsınız?
T e y m u r b ә y. Qabaqca gәrәk teatra gedәk, atçotun kopyasını alaq, sonra Markovun kağız mağazasına gedәk, kağız seçәk.
R ü s t ә m b ә y. Ola bilәr ki, mәn dә gәlәm.
Zivәr xanım vә Teymur bәy dururlar ayağa. Zivәr xanım ayna qabağına gedib, şlyapasını düzәldir vә Teymur bәy ilә çıxıb gedir. Mirzә Mәhәmmәdәli yenә acıqlı-acıqlı baxır bunların dalınca. Q ә n b ә r, uzun çuxalı vә belindә xәncәr, yanında çoban Q u r b a n, girirlәr içәri. Qurbanın bir әlindә uzun çomaq, bir әlindә dәsmala düyülü bir qab. İkisi dә baş yendirirlәr.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, nә var, qoyunlar necәdi?
Q ә n b ә r. Sağlığın, bir şey yoxdu. Amma qoyunlara bәrk qızdırma düşüb, yaman qırır; heç bir әlacı da yoxdu. (Qurbanın әlindәn düyünçәni alıb qoyur yerә). Buyuraydınız, bu yavanlığı boşaldaydılar; bir az kәrәdi, bir az da tәzә şordu.
(Qәnbәr düyünçәni aparır içәri, qapının yanına qoyur).
Z ә h r a b ә y i m. Qәnbәr, niyә çoxdandı görünmürsәn?
Q ә n b ә r. Xanım bәyim, vallah macalımız olmur. Qoyunun azarı başımızı bәrk qatıb.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, bilirsәn nә elә? Sabah axşam mal hәkimi bizdә olacaq, cәmiyyәti-xeyriyyәnin yığıncağıdı; sәn dә gәl, yadıma sal, deyәk, bәlkә qoyunların qızdırmasına bir dava deyә.
Q ә n b ә r. Baş üstә, gәlәrәm.
R ü s t ә m b ә y. Hә, yadıma düşdü, dәvә yunu tapşırmışdım, heç yerini elәyә bildin?
Q ә n b ә r. Ağa, axtarıram. Dәxi bizә görә qulluq?
R ü s t ә m b ә y. Gedә bilәrsiniz.
Qәnbәr vә çobanlar çıxırlar.
(Rüstәm bәy gәlir anasının tәrәfinә vә gülә-gülә deyir). Ana, kefin necәdi? Yaxşıdır? Ana, bilirsәn nә var? Mәn lüğәt yazıram. Bilirsәn lüğәt nәdi? Yәni insanın dilindә hәr nә qәribә söz var, gәrәk o kitaba yazıla; hamısı gәrәk yazıla ki, bir söz dә qalmaya. Bәlkә sәn dә elә bir qәribә söz bilirsәn ki, bizim yadımıza düşmәmiş ola. Hә, nә deyirsәn, ana? Bir qәribә söz de yazım.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, qadan mәnә gәlsin, mәn nә bilirәm ki, nә deyim?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (durur ayağa). Dadaş, әgәr qәribә söz axtarırsan, mәndәn soruş, deyim; dәxi ağbirçәk arvad nә bilir, nә desin? Qәribә söz budu ki, indi maşallah kraxmallı alimlәr dәxi hicabı-zadı bilmәrrә atıb, başlayıblar russayağı üzüaçıq zindәganlıq elәmәyә. Elә mәnnәn olsa, lüğәtә bu mәtlәbi dә yazsan, pis olmaz. (Başmaqlarını geyir getsin).
R ü s t ә m b ә y (acıqlı vә ucadan). Mәhәmmәdәli, sәni and verirәm atavın goruna, mәndәn әl çәk.
Mirzә Mәhәmmәdәli başmaqlarını geyir getsin.
Z ә h r a b ә y i m (Mәhәmmәdәliyә). Bala, Mәhәmәdәli, bir dayan. Bala, bir dayan, bir getmә.
Zәhra bәyim qalxır ayağa, qoltuğundan bir bayaz çıxardır, gedir Mәhәmmәdәlinin dalıyca: o da qulaq vermәyib gedir. Zәhra bәyim yenә gәlib oturur yerindә vә bayazı qoyur qoltuğuna.
Sәmәd Vahid yazıya mәşğul olduqda, içәridәn uşaq ağlamağı eşidilir. Sәmәd Vahid, әlindә qәlәm, durur gedir qapıya tәrәf vә hirsli.
S ә m ә d V a h i d. Çocuq ağlamasın, bәn şer yazıyorum (gәlib oturur yerindә vә Rüstәm bәyә). Dadaş, әdәbiyyatdan lazımsa, nümunә olaraq bir şer deyim, yaz lüğәtә.
R ü s t ә m b ә y. Nә eybi var. Amma bu şәrt ilә açıq olsun. Yoxsa, doğrusu, mәn sәnin dilini qanmıram.
S ә m ә d V a h i d (kağızlarını әllәşdirir vә bir yerdәn şairanә oxuyur):
Әnzari-şәbabımda pәdidar olan, ey zill!
Ey zilli-tüluat, oluyorsun yenә peyda!
R ü s t ә m b ә y ("eh" elәyib, çönüb gedir öz stoluna tәrәf). O dili mәn özüm qanıram ki, lüğәtә dә yazam?
S ә m ә d V a h i d (durur ayağa vә kağızlarını yığışdırır ki, getsin). Dadaş, mәn söylәdiyim "Faust"dan türk dilinә tәrcümәdir. Bizim müәllimlәr bunu indi bu saat mәktәblәrimizdә balaca çocuqlara öyrәdiyorlar. Sәn ki, bunu qanmıyorsan, sәnayei-nәfisәdәn bibәhrә olmağını müşahidә ediyorsın, zәnnindәyim, әfәndim. (Sәmәd Vahid acıqlı, kağızı qәfәsәnin içinә atıb, durur gedir).
Rüstәm bәy tәәccüblü baxır onun dalıyca.
Z ә h r a b ә y i m (durur ayağa, bayazını qoltuğundan çıxardır vә Sәmәd Vahidin dalıyca). Bala, bir dayan! Bala, bir dayan. Sәmәd bala, bir dayan!
Rüstәm bәy dә kağızlarını yığışdırır vә acıqlı, hazırlaşır çıxıb getmәyә.
(İndi dә Zәhra bәyim bayazını buna tәrәf tutub yalvarır). Rüstәm, Rüstәm, ayaqlarının altında ölüm! Bir dayan! Bala, bir dayan, bir bu kitaba bax.
R ü s t ә m b ә y (acıqlı). Eh, ana, sәn allah әl çәk! (Rüstәm bәy dә çıxıb gedir).
Zәhra bәyim qalır ortalıqda tәk, әlindә kitab. Bir qәdәr fikirdәn sonra qayıdıb oturur yerindә, kitabın bir sәhifәsini açır vә diqqәt ilә baxır. Bir qәdәr baxandan sonra başlayır haman sәhifәni öpmәyә.
P ә r d ә s a l ı n ı r.
İKİNCİ MӘCLİS
Rüstәm bәyin zal otağı. Ortalıqda uzun stol, әtrafında sandalyalar üstә әylәşiblәr cәmiyyәti-xeyriyyә üzvlәri: başdan Rüstәm bәy ki, cәmiyyәti-xeyriyyәnin sәdridir; onun sağ tәrәfindә Z i v ә r x a n ı m, sol tәrәfindә T e y m u r b ә y. Ondan savayı әylәşiblәr: M i r z ә 3 e y n a l--millәtpәrәst, S ә l i m ә x a n ı m--müәllimә, A s l a n b ә y, İ s m a y ı l a ğ a, M ü n ә v ә r x a n ı m, S ә m ә d V a h i d, H ü s e y n Ş a h i d, yanında mәktәb şagirdi, fәsli. Kәnarda, yerdә diz üstә әylәşiblәr: M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i, M i r z ә B ә x ş ә l i, yanında bir mәktәb şagirdi, börklü. Qapının yanında üç-dörd nәfәr fәqir vә qeyri adamlar ki, ayaq üstә durub iclasa tamaşa edirlәr. Otağın küncündә, camaata görükmәyәn yerdә, pәrdә dalında Z ә h r a b ә y i m vә G ü l b a h a r oturub, mәclisә nәzәr elәyirlәr. Üzvlәrin hәrәsinin qabağında bir vәrәq ağ kağız vә qәlәmtәraş; sәdrin qabağında zәng. Adamların çoxu papiros çәkir.
R ü s t a m b ә y. Qospoda, zasedanie obyavlyayu otkrıtım [1].
[1] Ağalar, iclası açıq elan edirәm.
M i r z ә Z e y n a l (durur ayağa vә yumruğunu silkәlәyә-silkәlәyә, acıqlı). Ağalar, ana dilindәn başqa burada özgә dil danışmaq olmaz. Ana dili, ana dili. Türk dili, milli dil.
Camaat çәpik çalır.
3 i v ә r x a n ı m (durur ayağa). Ne popimayu, qospoda, çto za dikarstvo? Pust kto kakim yazıkom luçşe vladeet na tom i obyasnyayetsya, çto je takoe?! [2]
[2] Ağalar, başa düşmürәm bu nә vәhşilikdir? Qoy kim hansı dili daha yaxşı bilirsә, o dildә danışsın. Buna nә var ki?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (acıqlı). Haqq buyurur Mirzә Zeynal, islam mәclisi hara, rus dili hara?!
Qalan üzvlәrdәn dә bәzi deyir: "eybi yoxdur"; bәzi deyir: "olmaz".
R ü s t ә m b ә y. (zәngi çalır). Ağalar, mәn tәklif edirәm ki, hәr kәs ki, mümkündür, müsәlmanca danışsın; çünki burada rus dili bilmәyәnlәr dә var. O ki, birisi müsәlmanca heç danışmaq bilmir, onda dәxi çarә nәdi....
M i r z ә Z e y n a l. Xeyr, Rüstәm bәy, birisi ki, müsәlmanca bilmir....
M i r z ә B ә x ş ә l i (Rüstәm bәyә). Bağışlayınız, Rüstәm bәy, birisi ki, müsәlmanca bilmir, dәxi bu mәclisdә onun üzv olmağa nә haqqı?!
Z i v ә r x a n ı m. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu [3].
[3] Ağalar, vallah belә mühakimә etmәk olmaz.
M i r z ә Z e y n a l (durur ayağa vә ucadan. Biz dübarә tәvәqqә edirik sәdr cәnablarından ki, rusca danışmağı bilmәrrә qәdәğәn elәsin.
Yenә sәs-küy qalxır, yenә Rüstәm bәy zәngi çalır, camaat sakit olur.
R ü s t ә m b ә y (Teymur bәyә). Xub, Teymur bәy, povestkada yazılan voprosları oxu, camaat eşitsin.
T e y m u r b ә y (papkadan bir kağız çıxardıb oxuyur). Әvvәlinci mәsәlә: il hesabı tәsdiqi mәsәlәsi; ikinci mәsәlә: mәktәb proqramı barәsindә; üçüncü mәsәlә: acların әrzi-halı barәsindә; dördüncü mәsәlә: elmi-ilahi dәrslәri barәsindә,--bunlardır.
R ü s t ә m b ә y (durur ayağa). Hәzәrat, il hesabı barәsindә keçәn zasedaniyada bir qәdәr raznoreçiya oldu. Bu da o barәdә idi ki, smetanın bir para punktlarında bir qәdәr tәfavüt görsәndi vә özgә cür dә ola bilmәzdi; sәbәb bu ki, mәdaxil oldu, mәxaric oldu, onun bәzi yerlәrini biz mәhz priblizitelno tәyin edirik. Mәsәlәn, biz ki, deyirik bal qonaqlığından gәlәcәkdә bu qәdәr mәdaxil olacaq, әlbәttә, bu mәdaxil biz yazdığmızdan ya bir qәdәr әksik olacaq, ya artıq olacaq vә mәhz bu sәbәbdәn smetada rәdd-bәdәl әmәlә gәlir ki, onu toçno düz götürmәk mümkün deyil. Kimin bu barәdә sözü var, buyursun. Aslan bәy danışacaq.
A s l a n b ә y (durur ayağa).
Gülbahar diqqәt ilә baxır.
Heç belә deyil; bağışlayasınız. Zakon bu sluçayları tamamәn predusmatret elәyibdir. Әgәr raznoreçiye elә bir sluçayda oldu ki, onu mәdaxil cәrgәsindә olan punktlar düz gәtirmәdi, o vәdә smetni statyaları o qәdәr sokratit edirlәr ki, il axırında hesab düz gәlir. Amma bizim smetanın poqreşnostları o barәdәdir ki, biz, naprimer, tәyin elәmişik aclara ildә yüz manat paylayaq; amma biz yüz manat әvәzinә paylamışıq yüz doqquz manat on dörd şahı iki qәpik.
Camaatdan bir neçәsi gülür, bir neçәsi dә çәpik çalır. Gülbahar neçә dәfә әsnәyir, bәrk yuxusu gәlir; Mirzә Mәhәmmәdәli vә Mirzә Bәxşәli başlarını bulayır.
R ü s t ә m b ә y (zәngi çalır). Dәxi bu barәdә genә söz danışan varsa, desin.
Bir sәs gәlmir.
Xub (kağızları aralayır). İkinci mәsәlә mәktәb proqramı barәsindәdir. Mәlumdur ki, keçәn hәftә reviziyonnaya komissiya....
M i r z ә Z e y n a l. Tәftiş komissiyası.
R ü s t ә m b ә y. Keçәn hәftә tәftiş komissiyası mәktәb proqramı barәsindә irad tutub ki, guya proqramlara, neçә ki, lazımdır, diqqәt olunmur vә dәrslәr bir növ süst keçir vә ikinci klasda....
M i r z ә B ә x ş ә l i. İkinci sinifdә.
R ü s t ә m b ә y. İkinci sinifdә әdәbiyyat dәrslәri nәhayәt çәtnilәşib vә bizim öz milli Azәrbaycan dilimiz bilmәrrә nәzәrdәn salınıb. Keçәn zasedaniyada müәllim cәnablarından xahiş olunub ki, bu barәdә camaatın arzusuna hörmәt qoyuban, mәsәlәni mümkün dәrәcәdә nәzәri-diqqәtә alsınlar. Hüseyn Şahid cәnabları danışmaq istәyir.
H ü s e y n Ş a h i d (durur ayağa).
Gülbahar qulaq verir.
Möhtәrәm әzayi-әncümәn hәzrәtlәrinә öz ixlasımı tәqdim edib, mәtlәbin әn ibtidasından bir şәmmә izahat vermәyi fәrz vә qәrz bilib, iltimas ediyorum, әfәndim. Arkadaşlar, şimdi hәpimiz tanrımızın buyruğu ilә iştә göyümüzdә torpağa borcunu ödәmәkdәn qaçacaq tәk bir kişi olmaz; onu hay cift sürәrkәn tәr olaraq әlimizdәn dökmüşüz, yetәr! Az әvvәl alçaqca buraxıb savuşduğumuz torpaqlar yetәr! Hay vә ya düşmәnә savaşarkәn qan olaraq damarlarımızdan axıtmışız, yetәr! Akıl irmәz tanrı hikmәtlәri ilә әvәt, yarın qәddar vә murdar әllәri qafalarımızı әnsәmizdәn kәsәrәk bizi vәhşәt şeytanlarına qurban edәcәk, zәnn ediyorum, әfәndim. Yetәr, az әvvәl alçaqca buraxıb sovuşduğumuz torpaqlar, yetәr!
Gülbahar vә adamların çoxu әsnәyir.
Әvәt, çocuqlar, qadınlar, irkaklar, yenilәr bu torpaqdan çıxıb, yavuqlusuna qovuşmuşdu. Qartlaşmış qollarını üç, beş mızraq boyu ötәdәki binaların üstünә qadar salan bol kölgәli sokakların dibindә gümlәyәn davulların sәsi çocuqların düyününü bildiriyordu. Sağlam kökslәrdә uyqudakı yavuzluq duyğularını qabartan bu gumbultu kәndi qılınclarımızın әrmağını xatırlatıyordu, әfәndim. Halbuki, әvәt, bir takım әdәbiyyat ki, ikinci sinifdә tәhsil olunmaqdadır....
İştә kәlәbәklәr kimi qarlar düşüyor,
Sanki bir nur eniyor hәr fidana,
Lakin әylәncә olurkәn adana,
Yavru çocuqlar üşüyor!
Ağalar, bu deyilmn milli әdәbiyyat! Bu deyilmi milli turk lisanı!
Sәməd Vahid çәpik çalır. Qalan çamaatdan gülәn də var və tәk-tək çәpik çalan da var. Gülbahar mürgüləyir.
M ә k t ә b ş a g i r d i b a ş ı n d a f ә s:
İştә kәlәbәklәr kimi qarlar düşüyor,
Sanki bir nur eniyor hәr fidana,
Lakin әylәncә olurkәn adana,
Yavru çocuqlar üşüyor!
Sәmәd Vahid vә Hüseyn Şahid әllәrini qoyurlar hәmin şagirdin çiyninә. Camaatdan gülәn dә var, çәpik çalan da var.
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Qızım, bu adamlar nә danışırlar?
Gülbahar cavab vermir, çünki mürgülәyir.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli, camaata). A balam, hәlә bizi başa salın görәk, niyә çәpik çalırsınız?
R ü s t ә m b ә y (kağızları aralayır). Ağalar, qaldı iki mәsәlә: biri elmi-ilahi dәrslәri barәsindә, biri dә acların әrizәsi. Elmi-ilahi barәsindә uşaqların bir parasının ataları tәrәfindәn әrizә gәlib ki, mәktәbin üçüncü sinfindә müәllim cәnabları--ki, ibarәt olsun Mirzә Bәxşәli vә mәnim kiçik bәradәrim Mәhәmmәdәlidәn,--oktyabr ayında xüsuf vә küsuf barәsindә, yәni ayın vә günün tutulmağı barәsindә bir moizә başlayıblar ki, indi dörd ay olur ki, haman küsuf vә xüsuf dәrslәri nәinki azalmır, hәlә bәlkә altı ay da bundan sonra qurtarmayacaq....
M i r z ә B ә x ş ә l i. Xeyr, ağa, elә deyil, әfv buyurasınız. İndiki dәrslәr mәhz xüsuf barәsindәdir ki, dörd aydır oxunur. O ki, qaldı küsuf dәrslәri, bәli, hәqdir, bir altı ay da küsuf dәrslәri tәhsil olunmalıdır.
R ü s t ә m b ә y (Mirzә Bәxşәliyә, zәng çala-çala). Cәnab, Mirzә, mәni bağışlayasınız, xahiş edirәm sözümü qurtarmamış sözümü kәsmәyәsiniz. Bәli, heç eybi yoxdur, danışmaq istәyirsiniz, izahat veriniz. Amma xahiş olunur bәyanatınızı müxtәsәr söylәyәsiniz.
M i r z ә B ә x ş ә l i (durur ayağa vә әlindә bir yekә, dәridәn cildi, köhnә müsәlman kitabı);
Gülbahar diqqәt ilә qulaq asır.
Әzayi-giramdan üzr istәyirәm ki, zeyldә mәruzeyi-mühәqqәrim ağayani-büzürgüvarın dәrdi-sәrinә şayәd sәbәb ola. Ağama әrz olsun ki, elmi-ilahi dәrslәri, elmi-nücum dәrslәri, heyәt dәrslәri vә xülasәtül-hesab dәrslәri mәktәb proqramlarında,--necә ki, şayistә vә әlzәmdir,--arayişt olunmuyub ki, aya xüsuf vә küsuf mәsәlәlәri bu saydığınız fünunun hansı birisinin dairәsindә tәhsil olunasıdır vә fövqәzzikr fünun hansı müәllimin öhdәsindә vә tәhti-cәvabdehliyindәdir. Bәndәyә mühәvvәl olunan elmi-әqdәsi-ilahi dәrslәri dövri-ibtidasından--necә ki, mәlumdur,--bisti hәştümi-rәbiüssani, yövmi-cәharşәnbә, qütrün әsәblәrinin iki dangı vә şәmsin qürsünün tamam sәhifәsinin dang yarımı rәs üqdәsinin hәvalisindә mütәkәssif olub, yәni bәistilahi-türk, gün tutulub vә hәmin küsuf gün çıxandan beş saat on üç dәqiqәdә vaqe olub. Әzayi-әncümәn hәzrәtlәrinin hüzuri-mübarәklәrinә әrz olsun ki, küsufun keyfiyyәti vә onun övzaı küreyi-әrzin cәmi biladlarında müxtәlif surәtdә zühr edibdir vә mәhz küsuf nәqşәsinin naziri-möhtәrәmlәrinin ittilaından ötәri, bәndeyi-hәqir o fikirdә oldum ki, bir tәrәfdәn әsәri-pürsәmәri-cәnab fәxamәtnisab, Mirzә Hәsәn xan Nәcmülmülk, әxәvizadeyi-cәnab Hacı Nәcmüddövlәni dәsturil-әmәl mәnzilәsindә tutub, digәr tәrәfdәn heyәt elmindәn әxz vә Şәrq ülәması tәrәfindәn tәsdiq olunmuş kәvakibi-sәyyarәnin hәrәkatının bәyanatından müstәfid olub, millәt balalarına hәmin ülumun fәvaidini ixtisar edibәn növcavanların nәzәri-diqqәtlәrinә tәbliğ edim.
Camaatdan və üzvlәrdәn çoxu mürgülәyir; Zәhra bәyim vә Gülbahar da mürgülәyir.
M i r z ә B ә x ş ә l i (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Buyur, ağa, növbәt sizindir.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (durur ayağa). Fәsli-nozdәhhüm dәr bәyani-küsuf vә xüsuf; yәni ayın vә günün tutulmağı....
Z i v ә r x a n ı m (yavaşca Rüstәm bәyә). Nelzya li sokratit reçi oratorov? [4]
[4] Natiqlәrin nitqini ixtisar etmәk olmazmı?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Әhval ki, kövkәblәrә ariz ola, haman övzada ki, bir-birinә nisbәtlәri var, әz on cümlә haman әhvaldır ki, qәmәr şәmsә ariz ola vә bir surәtdә ki, qәmәr bir kәsif cinsdir vә afitabdan kәsbi-nur elәyir vә çün....
T e y m u r b ә y. Mәnim qanacağıma görә, bu qәdәr tәfsil vermәyin lüzumu yoxdur.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (hirsli vә ucadan). Necә yәni lüzumu yoxdu?
Camaatın içinә danışıq düşür; bir neçәlәri deyir: "lüzumu yoxdur", bir parası deyir: "qoy sözünü desin"
M ә k t ә b ş a g i r d i b a ş ı n d a p a p a q. Küsuf, yәni afitab giriftәgi on halәt әst ki, qәmәr miyani-afitab hail başәd vә küsuf vaqe olanda hәmin duanı oxuyurlar: bismillahir-rәhmanir-rәhim, rәbbәna atina fiddünya....
Mirzә Bәxşәli, Mirzә Mәhәmmәdәli әllәrini qoyurlar hәmin şagirdin çiyninә.
R ü s t ә m b ә y. (zәngi çalır). Ağalar, әzayi-mәclis xahiş edir ki, bәyanatı tamam edәk vә dәxi danışmağa ixtiyar vermәyәk. Kim buna razıdır, dursun ayağa.
Üzvlәr tәmamәn durur ayağa, Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulaya-bulaya gedir oturur yerindә vә bir neçә dәfә deyir: "necә lüzumu yoxdur?".
R ü s t ә m b ә y (zәngi çalır vә bir kağız alır әlinә). Camaat, xahiş olunur acların әrizәlәrinә qulaq verәsiniz. Әrizә müsәlman cәmiyyәti-xeyriyyәsinә Mәşәdi Cәfәr usta Mehdi oğlu tәrәfindәn. Әrizәdә yazılıb ki, "mәn qoca vә şikәst adamam vә on iki nәfәr külfәtim var, yomiyyә çörәyinә möhtacıq; cәmiyyәti-xeyriyyәdәn beş-on manat çörәk pulu istәyirik ki, nә qәdәr canımız sağdır, sizә duaçı olaq".
Haman әrizә sahibi M ә ş ә d i C ә f ә r yeriyir camaatın içinә vә ağlaya-
ağlaya pul istәyir.
R ü s t ә m b ә y. Ağalar, bu barәdә sözü olan danışsın.
T e y m u r b ә y. Mәn elә bilirәm ki, cәmiyyәti-xeyriyyә bu mәsәlәyә indi әl vura bilmәz. Sәbәb budur ki, keçәn iclasda da acların әrizәlәrinә kifayәt verilmәdi vә verilmәmәyinin dә sәbәbi budur ki, cәmiyyәtin sandığında olan pulları zapasnoy fonda qoymaq söhbәti ortalığa qoyulubdur.
R ü s t ә m b ә y. Belә olan surәtdә acların әrizәlәrini bu günkü mәclisdә müzakirәyә qoymaq olmayacaq.
Üzvlәrin bir neçәsi deyir: "xeyr, olmayacaq"; bir neçәsi deyir: "gәrәk müzakirәyә qoyulsun"
R ü s t ә m b ә y (zәngi çalır). Ağalar, acların әrizәlәrinә bu gün kifayәt vermәk istәyәnlәr dursunlar ayağa.
Durur ayağa Zivar xanım vә Münәvvәr xanım.
R ü s t ә m b ә y (Teymur bәy ilә pıçıldaşandan sonra). Camaat, cәmiyyәti-xeyriyyә belә qәrar qoydu ki, acların әrizәsi mövcibincә acların halını yoxlamaq vә onların hәqiqәtdә möhtac olmaqlarını tәhqiq elәmәkdәn ötrü әlahiddә komissiya tәyin olunsun vә bu sәbәbdәn hәmin mәsәlәnin müzakirәsi bundan sonrakı iclasa qalmağı qәrar verildi.
Aclar ağlaşır. Zivәr xanım durur gedir. Mәşәdi Cәfәrә bir gümüş pul verir.
Z i v ә r x a n ı m. Doğrusu, mәnim bu kişiyә yazığım gәlir. Kakoy on jalkiy! İ navernoye qolodnıy [5].
[5] O nә qәdәr zavallıdır! Yәqin ki, acdır.
Qapıda görsәnir Q ә n b ә r, Q u r b a n vә Z a m a n. Qurbanın vә Zamanın hәrәsinin bir әlindә uzun çomaq, bir әlindә dәstmal bağlaması.
Z a m a n (kobud çoban sәsi ilә). Burdadımı o mal hәkimi?
Camaaat üzünü çöndәrir çobanlara tәrәf.
Q ә n b ә r (Zamana). Әdә, heyvan, әdәbli danış. Ağalardan ayıbdı!
R ü s t ә m b ә y (Qәnbәrә). Qәnbәr, bir az dayanın, mәclis qurtarsın, sonra danışarıq. (Üzünü Aslan bәyә tutur, yavaşca). Aslan bәy, bu bizim sәrkarımızdı, o ikisi dә qonşu çobanlarındandı. Dünәn gәlmişdilәr, deyirdilәr ki, qoyunlara bir azar düşüb. Cәmiyyәt dağılandan sonra bir qәdәr ayaq saxla, bәlkә bunlara bir dava deyәsәn.
A s l a n b ә y. Yaxşı, qalaram.
Q u r b a n (acların ağlamağına diqqәt salır vә deyir). A balam, niyә ağlayırsınız?
M ә ş ә d i C ә f ә r. Ay qardaş, vallah, acıq. Üç gündü dilimizә çörәk dәymәyib.
Bunu eşidәndәn sonra Qәnbәr, Qurban vә Zaman bağlamanın birini açırlar vә üç nәfәr acların hәrәsinә bir çörәk vә çörәk üstә yağ qoyub verirlәr.
A c l a r (çobanlara). Ay qardaşlar, allah sizә kömәk olsun, allah atanıza rәhmәt elәsin.
Z a m a n. Nuş-can olsun, qardaşlar. Doyunca yeyin. Doymasanız, genә verәrik.
Cәmiyyәt durur ayağa vә acların yemәyinә tamaşa edir. Gülbahar da diqqәt ilә baxır çobanlara.
R ü s t ә m b ә y. Qospoda, zasedaine obyavlyayu zakrıtom [6].
[6] Ağalar, yığıncağı bağlı elan edirәm
Cәmiyyәt әl-әlә verib istәyir çıxa gedә vә sonra yenә qayıdıb, aclara tamaşa edir. Xanımlar da qabaqca bir-birilә öpüşür vә sonra hazırlaşır çıxmağa. Hamının nәzәri çobanların aclara çörәk vermәyindәdir.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, Qәnbәr, yavuğa gәl, sözünü de.
Qәnbәr, Qurban vә Zaman gәlir qabağa, Aslan bәyin yanına.
A s l a n b ә y. Yәqin ki, qoyunlarda yara görsәnir.
Q ә n b ә r. Bәli, yaralananı da olur, amma yaranın dilini biz bilmirik; qara nöyüt sürtәn kimi yaxşı olur. Amma qızdırmanın çarәsini bilmirik.
Üzvlәr çobanların danışağına qulaq verir.
A s l a n b ә y (bir qәdәr fikirdәn sonra). Yaxşı, bir mәnә deyin görüm, qoyunun yarasını siz dezinfeksiya elәyirsinizmi?
Q ә n b ә r. Qanmadıq, hәkim ağa.
Q u r b a n. Başa düşmәdik, qurbanın olum.
Z a m a n. O nә sözdür, başına dolanım.
Camaat gülüşür.
A s l a n b ә y. Bir dә mәnә deyin görüm, qoyun yaralananda onun temperaturasını ölçürsünüzmü?
Q ә n b ә r. Qanmadıq, hәkim ağa.
Q u r b a n. Başa düşmәdik, qurbanın olum.
Z a m a n. O nә sözdü, başına dolanım?
Camaat gülüşür.
Q u r b a n. Hәkim ağa, yaraynan sәnin işin yoxdur, yaranın dilini biz özümüz bilirik. Keçәn hәftә qumral kәrә qoyunu canavar yaralamışdı; bax, yarası belә kalafa kimi idi. Qara nöyüt sürtdük, iki gündә yaxşı oldu.
Camaat vә Gülbahar diqqәt ilә qulaq asır.
Bәnöyüş qaraüzü canavar iki hәftә bundan qabaq yaralanmışdı; onu da qara nöyütnәn yaxşı elәdik. Keçәn gün Hacı Әmrahgilin sürüsündәn sarı әbrәş qoyunu genә canavar dağıtmışdı; ona da qara nöyüt sürtdülәr. Sәnin yaraynan işin yoxdu. Bilirik, sәn yaxşı hәkimsәn; sәn bu şoqәrib qızdırmaya bir dava ver, ya bizә bir mәslәhәtli söz de. Bir dә sәni and verirәm allaha, biznәn elә danış ki, başa düşәk; yoxsa biz çöldә böyümüş çobanıq. Sәn bir dava ver, qoyun qızdırmadan ölmәsin. Odu, bir ayın içindә bizim sürüdәn iyirmi qoyun qızdırmadan qırıldı; sarı kәrә dünәn bizim sürüdәn qızdırıb öldü. Zamangilin sürüsündәn dünәn yox, irәliki gün bir qara bәnöyüş, bir dә sarı qaraüz azarladı vә murdar oldu. (Zamana). Әdә, Zaman, niyә dinmirsәn? (Aslan bәyә). Sәn bu qızdırmaya bizә bir dava ver, yoxsa belә getsә, evimiz yıxılar. Sәn bizә rәhm elә, biz dә sәnin yolunu boş qoymanıq, hәrdәn bir yağdan, şordan gәtirrik, uşaqlar yeyәr; ağ yavannıq pis deyil. Bilirәm, şәhәr yeridi, qonaq-qaranız olur.
A s l a n b ә y (Rüstәm bәyә әl verib gedir vә çobanlara deyir). Yaxşı, gәlәrsiniz retsept yazaram.
Çobanlar mәәttәl qalıb, bilmirlәr nә elәsinlәr. Camaat hamı başlayır gülә-gülә dağılmağa.
(Otaqda qalır Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid. Bunlar üçü dә yavıqlaşırlar Gülbaharın yanına).
R ü s t ә m b ә y. Hı, bacım, gördün Aslan bәy nә yaxşı danışır?
Mirzә Mәhәmmәdәli narazı başını bulayır.
G ü l b a h a r. Xeyr, dadaş!
Z ә h r a b ә y i m (Gülbahara). Ay qız, Aslan bәy danışanda sәn yuxulamışdın. Maşallah, yaxşı danışdı.
Rüstәm bәy çәkilir kәnara. Sәmәd Vahid gәlir qabağa.
S ә m ә d V a h i d. Gülbahar, gördün Hüseyn Şahid nә gözәl әşar söylәdi?
Gülbahar bәrk gülür, buna baxıb Mirzә Mәhәmmәdәli dә gülür. Sәmәd Vahid dә çәkilir kәnara vә Gülbahar gülmәkdәn sakit olub deyir.
G ü l b a h a r. Qardaşlarım, vallah, sözün doğrusu budur ki, çobanların danışdığından savayı mәn bir söz başa düşmәdim. (Çıxır gedir içәri otağa).
R ü s t ә m b ә y (gәlib durur Zәhra bәyimin qabağında vә acıqnan deyir). Ana, dәxi bundan sonra qızını kimә istәyirsәn ver. Mәnim dәxi işim yoxdur.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (Rüstәm bәyә). Söz yox ki, Aslan bәy kimi әhmәqlәrә getmәkdәnsә, Gülbaharın evdә qalmağı mәslәhәtdir.
R ü s t ә m b ә y (çox ucadan Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Axmaq-axmaq danışma!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (bu da ucadan). Danışacağam!
S ә m ә d V a h i d (bu da ucadan). Әdәbsizlәr! Әvәt, әdәbsizlәr!
(Üçü dә bir-birinә çox hirslә baxa-baxa çıxıb gedirlәr. Zәhra bәyim tez durur ayağa vә oğlanlarının dalınca yalvara-yalvara).
Z ә h r a b ә y i m. Sizә gәlәn qada-bala mәnә gәlsin, ay balalarım, savaşmayın! (Qoltuğundan bayazını çıxardıb, qalxızır yuxarı. Oğlanları uzaqlaşıb yox olandan sonra qayıdıb oturur yerindә. Bayazını yenә qoyur qoltuq cibinә vә dәrin fikrә gedir).
P ә r d ә s a l ı n ı r.
ÜÇÜNCÜ MӘCLİS
Rüstәm bәyin kabineti. Zәhra bәyim vә Gülbahar oturublar öz yerlәrindә. Qapıda durublar Qәnbәr, Qurban vә Zaman.
Q ә n b ә r. Xanımlar, biz mәәttәl qaldıq, bilmәdik bu mal hәkimindәn qoyunlara dava olacaq, ya yox?!
G ü l b a h a r. Niyә gedib soruşmursan?
Q ә n bә r. Xanımcan, bilmirәm harda olur.
G ü l b a h a r. Rüstәm dadaşım bilәr. Niyә tәlәsirsiniz, gözlәyin gәlsin, soruşun.
Q u r b a n. Xanımcan, qoyunlardan nigaranıq.
G ü l b a h a r. Qәnbәr, dünәn sәn mal hәkiminnәn danışanda mәn qulaq asırdım; qoyunların adı çox mәzәli idi. Necә, necә? Qumral qaragöz? (Gülür).
Çobanlar utanırlar vә başlarını aşağı salırlar.
Q ә n b ә r. Xanımcan, bizim sürüdә yüz әlli qoyun var, hamısının әlahiddә adı var; necә ki, bir mәclisdә yüz әlli adam ola, hәrәsinin dә ayrı-ayrı adı ola. (Gülbahar gülür. Zәhra bәyim qulaq asır). Bu adları qoyunlara biz ondan ötrü qoyuruq ki, qoyunlar hәmişә nәzәrimizdә olsun vә onların birisi sürüdәn çıxmış olsa, o dәqiqә bilәk vә dalıyca olaq. İndi, mәsәlәn, mәnim qoyunlarımı gәtirәlәr mәnim gözümün qabağına vә imtahan üçün sürüdәn bir qoyun çıxardalar; mәn sürüyә bir belәcә baxan kimi (gözünü dolandırır o tәrәf-bu tәrәfә) bilәcәyәm ki, mәsәlәn, çal әbrәş qoyun sürüdәn çıxıb: ya oğurlayıblar, ya canavar dağıdıb.
G ü l b a h a r (Qәnbәrә yavıqlaşır). Dayan, dayan. Qәnbәr, sәn allah bir mәni başa sal. Çox әcәb, indi, mәsәlәn, tutaq ki, bir saatlığa sürünü gәtiriblәr bura, sәn dә baxırsan. Axır bu üç qoyun deyil, beş qoyun deyil. Özün deyirsәn yüz әlli qoyundu; özü dә canlı heyvandı, bir yerdә duran deyil; qarışqa kimi qaynaşır bir-birinә. Sәn nә tövr bilәcәksәn ki, bunun içindәn hansı qoyun yoxdu. Hamısı da bir-birinә oxşayır. Sәn allah, Qәnbәr, nağıl elә.
Çobanlar gülüşür.
Q ә n b ә r. Xanımcan, bax, mәsәlәn, Qurban gedir durur qoyunların bir tәrәfindә, Zaman da gedir durur bir tәrәfindә--ki, qoyunlar dağılmasın.--Alıram ağacı әlimә (Qurbanın әlindәn çomağı alır) vә başlayıram qoyunları yoxlamağı: qara kәrә, tayın görmәk gәrәk; qumral kәrә, tayın görmәk gәrәk; sarı kürә, tayın görmәk gәrәk, qumral kürә, tayın görmәk gәrәk; bәnöyüş kәrә, tayın görmәk gәrәk; qumral әbrәş, tayın görmәk gәrәk; ağ qaraüz, tayın görmәk gәrәk; bәnöyüş әbrәş kürә, tayın görmәk gәrәk; sarı kәrә, qara kәrә, çal kәrә, ağ kәrә, boz qumral kәrә, hanı boz qumral kәrә? Әdә, Qurban, hanı boz qumral kәrә? Әdә, Zaman, yoxdu boz qumral kәrә; Zaman, Qurban, Salman, boz qumral kәrә yoxdu. (Bayatı havası ilә oxuyur). Çal kәrә, maral kәrә, haradasan boz qumral kәrә, boz qumral kәrә, boz qumral kәrә ... ey vay ... ey....
(Çobanlar gülür, Gülbahar da heyran-heyran baxır vә dәsmalı ilә gözünün yaşını silir).
G ü l b a h a r. Qәnbәr, indi sәn bildin boz qumral kәrә yoxdu?
Q ә n b ә r. Bәs necә bilmәdim? Bildim ki, boz qumral kәrә yoxdu.
G ü l b a h a r. İndi nә elәyәcәksәn? Qoyun sürüdәn yox olanda nә elәyirsiniz?
Q ә n b ә r. Xanımcan, bizim qoyunçuluq bir tәrәfdәn gözәl peşәdi. Hәmişә gәzdiyimiz vә yaşadığımız yerlәr, çәmәnlәr, lalәli vә çiçәkli dağlar, daşlar; içdiyimiz nәdir? Bulaq suları vә pak qoyun südü. Amma bu heyvanın yox olmağı, üzdәniraq, elә bir dәrddir ki, elә bil, bir külfәtdәn bir övlad yox olub.
G ü l b a h a r. Yәni çoxmu dәrd elәyirsiniz?
Q ә n b ә r. Xanımcan, elә olur ki, ağlayırıq da; çünki söz bir qoyunun qiymәtindә deyil ki, üç, ya beş manatdı. Amma deyәndә ki, boz qumral kәrә yoxdu, elә bilirik bu boz qumral kәrә bizim qardaşımız idi, yainki bir әziz yoldaşımız idi. Xanımcan, and olsun allaha, keçәn ay sarı әbrәş kәrәni canavar dağıdanda Zaman bir gün axşama kimi tütәk çaldı, mәn axşama kimi bayatı deyib ağladım.
(Qolu ilә gözünün yaşını silir).
Gülbahar dәsmalını basır gözünә, girir içәri otağa. Rüstәm bәy çöldәn girir içәri. Zәhra bәyim dә gedir içәri otağa.
R ü s t ә m b ә y (Qәnbәrә). Qәnbәr, hәlә buradasınız?
Q ә n b ә r. A bәy, elә davadan ötrü qaldıq, bilmәdik mal hәkiminnәn qoyunlara dava olacaq, ya olmayacaq?
R ü s t ә m b ә y. Niyә gedib soruşmursan? Mal hәkiminin evi bazar başında, karvansaranın yanında, Hacı Qasım bәyin evindәdir. Get hambaldan-zaddan soruş, tap. Mәәttәl olmuyun, gedin.
Qәnbәr vә çobanlar çıxırlar. Rüstәm bәy yazıya mәşğul olur. Çöl qapıdan girir içәri M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i, dalınca bir h a m b a l. Mirzә Mәhәmmәdәli gedir kitablarını yığışdırır sandığa ki, versin hambala. Z ә h r a b ә y i m, qorxa-qorxa başını qapıdan uzadır içәri vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin yığşmağını görәndә, gәlib durur onun yanında.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, bunu hara yığışdırırsan? (Mirzә Mәhәmmәdәli cavab vermir vә kitablarını yığışdırır). Olmaz, olmaz! Deyәsәn buradan köçmәk istәyirsәn? Qoymanam, qoymanam, özümü öldürrәm! (Qoltuğunu eşәlәyir, bayazını çıxardır). Olmaz, köçmәk olmaz! Siz burda hamınız bir yerdә yazılmısınız, ayrıla bilmәzsiniz; yoxsa vallah bağrım çatlar! (Üzünü çöndәrir Rüstәm bәyә)). Rüstәm, bala, qoyma getsin. Burada hamınız bir yerdә yazılmısınız, qoymanam ayrılasınız.
Çöl qapıdan S ә m ә d V a h i d, dalınca bir hambal girirlәr içәri; Sәmәd Vahid dә gәlir, kitablarını yığışdırır.
Z ә h r a b ә y i m (Sәmәd Vahidә). Sәmәd, bala, sәn nә qayırırsan? Niyә bunları yığışdırırsan? Yoxsa sәn dә köçmәk istәyirsәn? Buy, evim yıxıldı! Aman allah, mәnim başıma kül әlәnsin! Allah, mәni öldür, öldür, öldür! (Ağlaya-ağlaya girir içәri).
Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid Zәhra bәyimә qulaq vermәyib yığışmaqdadırlar. Bu heyndә çöl qapıdan girir içәri S e n z o r M i r z ә C ә f ә r b ә y, yanında bir nәfәr p o l i s m ә m u r u vә i k i n ә f ә r p o l i s f ә r r a ş ı. Üç qardaş çәkilib dururlar öz yerlәrindә, hamballar çәkilir kәnara. İçәri otaqdan, qapının arasından G ü l b a h a r baxır vә çöl qapıdan
Q ә n b ә r baxır.
S e n z o r. Hәzәrat, hökumәtin qәrardadı mocibincә biz tәyin olunmuşuq ki, burada üç qardaşın, yәni (papkasından bir kağız çıxarıb baxır) Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahidin mәnzilini axtaraq, kitabxanalarını müayinә edәk, siyahiyә götürәk, mәzmunlarını bilәk vә hökumәtә çatan bәzi şayiatı tәftiş vә tәhqiq edib, bu barәdә bәratülqovl yazaq vә hökumәtin baş senzorxanasına pişnәhad edib, bizә mühәvvәl olunan mәmuriyyәti sәdaqәtlә yerinә yetirәk. Burada olan әşxasdan xahiş olunur ki, nә bir yerә tәrpәnsinlәr vә nә dә buraya sair bir adam qoysunlar.
R ü s t ә m b ә y. Bәli, nә sözümüz ola bilәr.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. İxtiyar sahibisiniz.
S ә m ә d V a h i d. Şayәd belә icab edәr.
S e n z o r. Cәnab Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid.... (kağıza baxa-baxa) xahiş edirәm familiyanızı da buyurasınız.
R ü s t ә m b ә y. Rüstәm bәy Әbdülәzimof.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Mirzә Mәhәmmәdәli xәlәfi-mәrhum Ağa Әbdülәzim.
S ә m ә d V a h i d. Әbdülәzimzadeyi Sәmәd Vahid.
S e n z o r. Xub, sizdәn gәrәk pünhan olmaya ki, sizin bir para bәdxahlarınız hökumәt nәzәrindә sizi belә qәlәmә veriblәr ki, siz üç qardaş söz bir vә hәmfikir olmusunuz ki, әvvәla, Rusiya islamlarını Türkiyә dövlәtinә tәrәf çәkib, ittihadi-müslimin cәmiyyәtinә iştirak edәsiniz. Saniyәn, axır zamanlarda Azәrbaycanda әmәlә gәlәn Hübbi-vәtәn vә Әdәmi-mәrkәziyyәt firqәsinin amalı yolunda çalışmaqdasınız ki, bir tәrәfdәn Qafqaz Azәrbaycanını, digәr tәrәfdәn İran Azәrbaycanını--ki, ibarәt olsun Tәbriz, Tehran, Gilan, Osmanlı vә İran Kürdüstanı, Urmu vә qeyrilәrә--bu vilayәtlәri bir-birinә ilhaq edib, müstәqil Azәrbaycan hökumәti әmәlә gәtirәsiniz vә salisәn bu fikirdәn dә uzaq deyilsiz ki, müsavat vә hürriyyәt әsaslarını kәndli vә әhli-kәsәbә içindә müntәşir edirsiniz ki, min il yuxuda olan camaat hökumәtin әsarәt zәncirini qırıb, özlәri üçün bir nicat yolu tapsınlar vә hәmin niyyәtlәrinizi әmәlә gәtirmәk yolunda lazımi mәtbuat cәm elәyib, qәlәm ilә çalışmaqdasınız. Mәhz bu sәbәbdәn siz üç qardaşın cәmi kitablarını bu saat gәrәk tәftiş edәk. Cәnab Rüstәm bәy, әvvәl siz öz kitablarınızı nişan veriniz.
Rüstәm bәy öz kitablarını nişan verir. Senzor bir-bir kitabları çıxardır, açıb baxır vә polis mәmuru oturub, senzor baxdığı kitabları siyahı edir.
S e n z o r (rusca da, müsәlmanca da oxuyur):
Slovar russkoqo yazıka--Rus dili lüğәti, bir cild.
Slovar russkoqo yazıka Dalya, 3 toma--rus lüğәti.
Bolşaya ensiklopediya, 2 toma--Rus dilindә böyük qamus, iki cild.
Slovar inostrannıx slov v russkom yazıke--Rus dilindә әcnәbi lüğәt.
Slovar velikorusskoqo yazıka--Genә rus lüğәti.
Malaya ensiklopediya--Rus dilindә kiçik qamus.
Russko-slavyanskiy slovar--Rus vә slavyan lüğәti.
Slavyano-russkiy slovar--Slavyan-rus lüğәti.
Sokraşennıy ruskiy slovar Nikitina--Genә rus lüğәti.
Tolkovaniye serbskix slov, voşedşix v russkiy yazık--Serb vә rus lüğәti.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulamaq ilә narazılığını bildirir.
Malorossiyskiy slovar--Genә rus lüğәti.
Sravnitelnoye tolkovaniye bolqarskix slov--Rus-bolqar lüğәti.
Russko-bolqarskiy slovar--Rus-bolqar lüğәti.
Moldavo-russko-çeşskiy slovar--Genә rus lüğәti.
Medisinskiy slovar--Rus dilindә müalicә lüğәti.
Yujno-velikorusskiy slovar--Velikorus lüğәti.
Russko-rumınskiy slovar--Rus-rumın lüğәti.
Texniçeskiy slovar--Rus dilindә sәnәt lüğәti.
Filosofskiy slovar--Filosofiya lüğәti.
Polnıy slovotolkovatel Zimina--Zimin lüğәti.
İssledovaniye drevnix russkix slov po letopisi Nestora--Nestorun lüğәti.
Yenә Mirzә Mәhәmmәdәli narazılığını büruzә verib, başını bulayır.
Slovar Solovyeva--Solovyovun lüğәti.
Vostoçno-russkiy slovar--Şәrqi-rus lüğәti.
Zapadno-russkiy slovar--Qәrbi rus lüğәti.
Akademiçeskiy slovar--Akademiya lüğәti.
Drevnerusskiy slovar--Qәdim rus lüğәti.
Rüstәm bәyin kitabları qurtarır.
S e n z o r. Buradakı kitablar tamam oldu. Dәxi bundan savayı bir yanda kitabınız varsa, nişan veriniz.
R ü s t ә m b ә y. Xeyr, dәxi bundan savayı mәnim kitabım yoxdur.
S e n z o r. Xub, bunlar cәmisi rus lüğәtlәridir. Bunlardan bizim üçün bir mәtlәb hasil olmadı. Bunları yığışdırın qoyun yerinә. Pәs sizin müsәlman kitabınız mәgәr yoxdur?
R ü s t ә m b ә y. Xeyr, yoxdur.
S e n z o r. Heç biri dә?
R ü s t ә m bәy. Heç yarısı da.
S e n z o r. Sәbәb nәdir? Hә, Hә, bağışlayınız, yәqin ki, siz darülfünun qurtarmısınız!
R ü s t ә m b ә y. Bәli, ağa.
S e n z o r. Xub, pәs siz nә işә mәşğulsunuz?
R ü s t ә m b ә y. Mәn lüğәt yazıram.
S e n z o r (Mirzә Mәhәmmәdәliyә). Cәnab Mirzә Mәhәmmәdәli, şayәd siz ittihadi-müslimin mәşqinә düşübsünüz ki, İran vә Rusiya azәrbaycanlılarından bir müstәqil hökumәt әmәlә gәtirәsiniz vә bu qәsd ilә qardaşlarınız ilә bir ittihad bağlamısınız. Xahiş edirәm, siz dә öz kitablarınızı nişan verәsiniz.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (Hәr iki әli ilә kitab sandığını nişan verir). Ağa, buyura bilәrsiniz, bu da mәnim kitablarım.
S e n z o r (bir-bir kitabları alır әlinә, baxır). Xub, bu nәdir? Bәli, Kitab dәr bәyani-küsufi-külli, yәni günün tamam tutulmağının duaları (polis mәmuru yazır). Kitab dәr bәyani-әhvәlati-küsufi-cüzi, yәni günün yarımçıq tutulmağının әhvalatı (polis mәmuru yazır). Keyfiyyәti-xüsuf vә küsuf; ayın vә günün tutulmağı (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı oxuyur). Mütәvәssit şüdәni-afitabi-miyani-övci-qәmәr vә mәrkәzi-tәdviri-u vә bәyani-tәfsilati-xüsuf vә küsuf (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Giriftәciyi qәndili-İsa, yәni afitabi-alәmtab, yәni günün tutulmağının duaları, (polis mәmura yazır, senzor o biri kitabı götürür). Kitab dәr bәyani-әhvali-ki, zәmin miyani-mah vә afitab hayil şәvәd, yәni bәyani-hali-xüsuf vә onun hökmlәrindәn danışır ki, xudavәndi-alәm tәrәfindәn bәndәlәrә tövsiyә olunubdur (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Keyfiyyәti-küsuf vә övzai-on nisbәt bәbiladi-müxtәlifә; demәk, bu da günün tutulmağından danışır (polis mәmuru yazır, senzor o biri kitabı götürür). Övzai-kәvakib dәr mәqami-ittifaq şüdәni-küsuf vә xüsuf vә tәklifi ki, bebәndәgai mühәvvәl şüdә әst; demәk, bu da ayın vә günün tutulmağından vә onun ibadәtlәrindәn danışır (o biri kitab), Nәqşeyi-xüsufi-külli, yәni ayın tamam tutulmağının nәqşәsi (o biri kitab), Xәtti-xüsufi-cüz dәr afaqi-mәrkәzi; xülasә, bu da ayın tutulmağından danışır. Vәssәlam, dәxi kitabınız yoxdu?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Xeyr, ağacan, dәxi bunlardan savayı kitabım yoxdur.
S e n z o r. Bağışlayasınız, sizin sәnәtiniz nәdir?
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Bәndә xüsuf vә küsuf duası yazıram, özüm dә cәmiyyәti-xeyriyyәdә elmi-ilahi müәllimiyәm.
S e n z o r. Cәnab Rüstәm bәy vә Mirzә Mәhәmmәdәli, hökumәti-әliyyәnin politikasına xәtәr yetirәn mәtlәblәr sizin ikinizin dә kitablarından tapılmadı. Yәqin ki, olsa Sәmәd Vahid cәnablarında olacaq. (Sәmәd Vahidә). Yәqin ki, sizin kitablarınız bunlardır?
S ә m ә d V a h i d. Bәli, ağa.
S e n z o r (bir kitabı götürub oxuyur).
Zavallının işi çoqdur zaman bulub gәlәmәz,
Gedib dә söylәmәmişsә, nә haldasan bilәmәz.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (öz-özünә). Pәh-pәh, lәzzәt apardıq.
S e n z o r. Demәk, bu hamısı şerdir?
S ә m ә d V a h i d. Әvәt, hәpsi әşardır.
S e n z o r (o biri kitabı götürüb oxuyur).
Köksündәn qalqar, topuqdan salqar,
Kәndini içә saqın, iç çәngәlә taqar.
Güc ilә әgәr Misri,
Varmı bu pәhlәvanların qüsuri.
S e n z o r. Bunlar da deyәsәn hamısı şerdi.
S ә m ә d V a h i d. Әvәt.
S e n z o r (bir kitabı da götürüb, yaxşı oxuya bilmir, verir Sәmәd Vahidә). Deyәsәn bu da hamısı şerdi. Buyur buradan oxu görüm.
S ә m ә d V a h i d (şairanә oxuyur, әl-qolunu ata-ata).
Fәrda sәnin, sәnin bu tәcәddüd, bu inqilab.
Hәr şey sәnin deyilmi ki, zatәn sәn, ey şәbab?!
Ey çöhreyi-bәhici-ümid, iştә mәkәsin,
Qarşında bir sәmayi-sәhәr safü bisәhab.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.
S e n z o r. Mәn, doğrusu, bunu başa düşmәdim. Pәs bu qalan kitablar nә kitablarıdır?
S ә m ә d V a h i d. Hәpsi Türkiyә әşarıdır.
S e n z o r (bir kitab da götürüb baxır). Mürәbbelәr.
Tәthiri-mәcaz hәml eqaq,
Bir eyşi-hәziz nar xәndir.
Bir hiz visal töhfәdәndir,
Aşüftә nihan xaki-müştaq.
(Bu kitabı qoyur, o biri kitabı götürüb oxuyur).
Failatün, failatün, failatün, failat,
Şölәyabi, xaki-paki, inkişaki-tәntәraq,
(Bu kitabı qoyur, o birini götürür, oxuyur).
Elmi-vәzi hamısı şerdir. Bu kitab da üsuli-qafiyәdәn danışır. Hamısı şerdir. Bu kitab sәrbәst nәzm şerlәridir. Bu kitab da müxәmmәs şerlәridir. Bu da tәxmisdir. Hamısı şerdir. Bu kitab qәsidәlәrdir; yәni hamısı şerdi. Bu da saqinamә şerlәridi. Bu da mәsnәvi. Bu da qәzәllәr. Bu nәdir? Tәrcibәnd. Bu da tәrkib-bәnd. Genә hamısı şerdir.
Mirzә Mәhәmmәdәli başını bulayır.
S e n z o r. Görüm dәxi nә var? Bu kitab görüm nәdәn danışır? Bu da sәnәti-süxәndәn danışır. Bu da şerdir. Bu da müsәddәs şerlәridir. Ba-ba-ba! Cәnab Sәmәd Vahid, bunlar ki, cümlәsi şer kitablarıdır, özlәri dә hamısı İstambul çapıdır. Pәs sәbәb nәdir ki, Osmanlıdan gәlәn kitablar hamısı şerdir?
S ә m ә d V a h i d. Sәbәb budur ki, Osmanlıda cәmi qәlәm sahiblәri şairdi; cәmi doktorlar, mühәndislәr, diplomatlar, hәtta ministrlәr dә şairdi, hәpsi şairdi.
S e n z o r. Bağışlayasınız, pәs sizin sәnәtiniz nәdir?
S ә m ә d V a h i d. Mәn özüm dә şairәm. Kәndim dә cәmiyyәti-xeyriyyә mәktәbindә elmi-qafiyә dәrsi diyorum.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (öz-özünә). Allah bәrәkәt versin.
S e n z o r (üzünü polis mәmuruna vә fәrraşlara tutub). Xub, biz getmәli olduq. (Üç qardaşa) hәzәrat, bәndә bir saat bundan әqdәm sizin üçünüzün dә barәsindә bir özgә xәyalda idim. Amma kitablarınızı görәndәn sonra, dәxi indi fikrimi bilmәrrә dәyişdim. İndi nә fikirdәyәm, o da qalsın mәnim öz yanımda; lakin özümә fәrz bilirәm hökumәtә әrzi-hal edib sizi ümәnayi-dövlәt yanında әn sәlamәt vә zәrәrsiz bәndәlәr cümlәsindә hesab edәm. Mәni әfv buyurasınız vә sәlamәt qalasınız.
(Senzor, polis mәmuru vә fәrraşlar çıxıb gedirlәr).
R ü s t ә m b ә y, M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i v ә S ә m ә d V a h i d (birdәn). Xoş gәldiniz.
(Qardaşlar başlayırlar kitablarını yığışdırmağa. Rüstәm bәy kitablarını şkafa düzdüyü yerdә birdәn üzünü çöndәrir qardaşlarına vә qah-qah çәkib başlayır gülmәyә. Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahid tәәccüblü baxırlar Rüstәm bәyә. Bir dәfә dә uğunub cülәndәn sonra Rüstәm bәy qardaşlarına deyir):
R ü s t ә m b ә y. Hәlә indiyә kimi xalq bir şeyi başa düşmürdü. İndiyә kimi xalq deyirdi: mәrhәba-Әbdülәzimin oğlanlarına! Maşallah, biri Peterburqda elm tәhsil edib, biri İstambulda, biri Nәcәfül-әşrәfdә. Üçü dә, maşallah, oxuyub alim olub. Amma bundan sonra ağızlarda söylәnәcәk ki, haman üç alimlәrin biri (Mirzә Mәhәmmәdәliyә işarә edir) xüsüf-küsuf duası yazır; biri (Sәmәd Vahidә baxır) mәfailün fәilatün; biri dә ... (özünә baxır), vallah, mәn özüm dә heç başa düşmürәm ki, mәn nәçiyәm. Qah-qah-qah! (Qah-qah çәkir).
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (Rüstәm bәyә). Cәnab Rüstәm bәy! Әksәr ülәma vә füzәladan mütәvatir rәvayәtdir ki, "әl-qәhqәhәtü minәşşeytan"--yәni bilirsәn bunun mәnası nәdir? (Bir az dayanır). Bilmirsәn tәfsir edim. Bunun mәnası budur ki, qah-qah çәkib gülmәk şeytan sәnәtidir (mәşğul olur kitablarını yığışdırmağa).
R ü s t ә m b ә y (çığırır). Biәdәb!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (çığırır). Biәdәb özünsәn!
R ü s t ә m b ә y (çığırır). Sәnsәn!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (çığırır). Sәnsәn.
S ә m ә d V a h i d (çığırır). Bәradәrlәrim, nә qovğa?
Z ә h r a b ә y i m girir içәri vә qoltuğundan bayazını çıxarıb tutur gah Rüstәm bәyin qabağına, gah Mirzә Mәhәmmәdәlinin qabağına. Bunlar da Zәhra bәyimi itәlәyib deyirlәr: "Sәn dә cәhәnnәm ol başımızdan!" İkisi dә övrәtin kitabını
tullayırlar, vәrәqlәri dağılır. G ü l b a h a r vә Q ә n b ә r ç o b a n l a r ilә tökülürlәr içәri. Mirzә Mәhәmmәdәli "sәnsәn!" deyә-deyә çıxıb gedir. Sәmәd Vahid "nә qovğadır!" deyә-deyә çıxıb gedir. Z i v ә r x a n ı m gәlib yapışır Rüstәm bәyin qolundan, çәkib aparır. Zәhra bәyim yıxılıb bihuş olur. Gülbahar özünü salır arvadın yanına. Qәnbәr dә yavuq gәlib, mәәttәl qalır.
P ә r d ә s a l ı n ı r.
DÖRDÜNCÜ MӘCLİS
Rüstәmbәyin vә qardaşllarının haman kabinәsi. Z ә h r a b ә y i m azarlı halәtindә sövkәnib yastığa, yanında oturub Gülbahar vә yapışır anasının әlindәn. Rüstәm bәy öz yerindә oturub, kitaba baxır. Sәmәd Vahid vә Mirzә Mәhәmmәdәli kitablarını yığışdırıb qoyurlar qutuya vә az qalıb ki, qurtarsınlar Zәhra bәyim vayıldayır.
R ü s t ә m b ә y (gәlir durur anasının qabağında). Ana, ay ana! (Zәhra bәyim dinmir. Rüstәm bәy yekә çağırır). Ana! Ana!
Z ә h r a b ә y i m (hәzin sәs ilә). Nә deyirsәn, Rüstәm bala?
R ü s t ә m b ә y. Ana mәn sәnin yanında müqәssirәm. Mәnim günahımdan keç. Dünәn sәni mәn incitdim.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, sәnin mәn qadanı alım. Sәnin nә bir günahın var ki, mәn sәnin günahından keçәm? Sәn mәni incitmәmisәn. Sәn bircә qardaşlarından ayrı düşmә, mәn ölәndәn sonra da, qәbirdә dә sәnә duaçı olum, ay Rüstәm bala!
R ü s t ә m b ә y (bir qәdәr dinmir vә sonra). Ana, ay ana, axır sәn bәzi işlәri bilirsәn, bәzisini dә bilmirsәn. Bizim bir-birimiznәn danışığımız mәslәk üstәdir, mübahisәmiz kitab üstәdir. Yoxsa sәn dediyin söz bir gözәl sözdü. Mәsәlәn, elә mәn açığını sәnә deyim. Ana, ana, eşidirsәn nә deyirәm? Ana, qulaq asırsan ya yox?
Z ә h r a b ә y i m (hәzin sәs ilә vә güc ilә). Hә, hә, bala, sözünü de, eşidirәm.
R ü s t ә m b ә y. Ana, bax, mәn sәni lap yaxşı başa salım: nә qәdәr ki, mәn bu kitablara etiqad elәyirәm (öz kitabları tәrәfә әlini tutur), Mәhәmmәdәli dә bu kitablara (Mirzә Mәhәmmәdәlinin tәrәfinә әlini uzadır) vә Sәmәd dә bu kitablara (Sәmәd Vahidә tәrәf әlini uzadır) etiqad elәyirlәr, dәxi biz nә tәhәr ittihad edib, mehriban yola gedә bilәrik?
(Rüstәm bәy yavaş-yavaş uzaqlaşır içәri otağa. Zәhra bәyim dәrin ah çәkir, sonra Mirzә Mәhәmmәdәli gәlib çökür diz ustә anasının qabağında).
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, mәni bağışla, dünәn hirsli vaxtımda sәnә tәrk-әdәblik göstәrdim.
Z ә h r a b ә y i m. Bala, ayaqlarının altında ölüm, qardaşlarından ayrılma.
G ü l b a h a r. Dadaş, sәn, atanın goru, ayrılma.
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i. Ana, ay ana, bir qulaq as, gör nә deyirәm. İşin әslkarı bir yerdәdir ki, bax, mәn sәni bu saat başa salım. Bax, bu evdә üç qism kitab var ki, biz üç qardaş bunlara sitayiş edirik. Bir qismi budur (Rüstәm bәyin kitablarını nişan verir). Bir qismi budur (Sәmәd Vahidin kitablarını nişan verir). Bir qismi dә budur (öz kitablarını nişan verir). Әgәr biz bu kitabları bir-birinin yanına qoysaq, diqqәtnәn baxsaq vә zaiqәyә tapşırsaq, baxıb görәrik ki, bu üç qism kitablar bir-birinә o qәdәr oxşayır, necә ki, mәsәlәn, mәn Sәmәdә oxşayıram, Sәmәd Rüstəmә oxşayır, Rüstәm bәy dә mәnә oxşayır. Bax, qoy sәni qurtarım; qulaq asırsan, ana, ya yox? Bu kitabların cәmisi әşardı, özü dә әşar deyirәm ha! Fikrin özgә yana getmәsin. Xoruz sәsi eşitmәyәn әşardı!
S ә m ә d V a h i d. Pәki!
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (әlini Rüstәm bәyә sarı tutur). Bu kitabların da cәmisi bilirsәn nәdir? Bilmirsәn, deyim: cәmisi rus lüğәtidir. Bu da elә bir cür naxoşluqdur.
Rüstәm bәy sağ әlini Mirzә Mәhәmmәdәliyә tәrәf atır vә gedir çölә.
O ki, qaldı mәnim öz kitablarım (kitablarına tәrәf baxır vә bir qәdәr fikrә gedir), bunların biri xüsufdu, biri küsufdu. Di indi, ana, bizә bir tәdbir tök, görәk biz nә tövr yola gedә bilәrik?!
Zәhra bәyim dәrin ah çәkir.
Ana, sözün yoxdu? Mәni bağışla, mәn getmәliyәm. (Durur, başmaqlarını geyir). Gülbahar, mәn hammal göndәrәcәyәm, mәnim kitab sandığımı vә yatacağımı verәrsәn gәtirsin (çıxıb gedir).
S ә m ә d V a h i d (Zәhra bәyimә tәrәf gәlir). Validәm, bәnә dә bәradәrlәrim ilә yola getmәyi tәklif edәcәksәn, bәni dә әfv et, zira gәrәk gavur lüğәtlәrinin (Rüstәm bәyin şkafınaa işarә edir) vә gәrәk fanatik kitablarının (Mirzә Mәhәmmәdәlinin kitablarına işarә edir) sahiblәri ilә bir sırada bulunmaq bәndә üçün qabili-imkan deyil. Bәni әfv et. (Gülbahara) Bәnim dә kitablarım ardınca hammal gәlәsidir, ona tәslim etmәkdә müzayiqә göstәrmәzsәn, zәnn ediyorum. (Çıxıb gedir).
Zәhra bәyim bir qәdәr fikir elәyir vә güc ilә o tәrәf-bu tәrәfә baxır vә Gülbahardan savayı otaqda bir kәsi görmür.
Z ә h r a b ә y i m. Qızım, bunlar hara getdilәr?
G ü l b a h a r. Nә bilim, ana? Çıxıb getdilәr.
Z ә h r a b ә y i m (fikrә gedir). Ürәyim, ürәyim (әlini qoyur ürәyinә) üç yerә bölünә, üç tikә ola, hәr tikәsi dә bir tәrәfә çıxıb gedә (yenә baxır otağa), onda dәxi ürәyim parçalanar, ölәrәm. Qızım, pәs mәnim ürәyim üç parça olsa, sәn nә elәrsәn?! Qızım, anasız qalarsan (dәrin ah çәkir vә huşa gedir).
Gülbahar bir qәdәr baxır anasına vә tez durur ayağa, qaçır qapıya vә nә qәdәr sәsi var, çığırır.
G ü l b a h a r. Sәmәd, Sәmәd!... Mәhәmmәdәli dadaş!... Sәmәd!...
Q ә n b ә r hövlnak girir içәri, dalınca Q u r b a n vә Z a m a n. Gülbahar qaçır Qәnbәrin yanına, yapışır әlindәn vә çәkә-çәkә gәtirir anasının yanına vә özü dә çökür anasının qabağında, әlini götürür vә çağırır.
Ana! Ana!
Qәnbәr tәәccüb edir vә deyir.
Q ә n bә r. Xanımcan, nә var? Yoxsa xanım bәyim pis haldadır?
Zәhra bәyim gözlәrini açır vә baxır Gülbahara vә sonra da Qәnbәrә vә güc ilә başını çöndәrir vә gözü ilә bir şey axtaran kimi çobanlara gözü sataşır.
G ü l b a h a r. Ana, necәsәn?
Z ә h r a b ә y i m (Qәnbәrә baxır). Qәnbәr, sәnsәn? Hәlә getmәmisәn?
Q ә n b ә r. Xanım bәyim, qulluğunda durmuşam.
G ü l b a h a r. Ana, Qәnbәr vә çobanlar gәliblәr sәnin kefini xәbәr alırlar. (Qәnbәrә) Qәnbәr, bir az danış, anamın kefi açılsın.
Z ә h r a b ә y i m (Qәnbәrә). Qәnbәr, bir az danış, danış. Nә olar, danış, qulaq asaq. Niyә danışmırsan? Mәn istәyirәm qulaq asam. De gәrәk, indi qoyunların nә qayırır? Deyirdin axı azarlıyırlar.
Qәnbәr utanır vә başını salır aşağı.
G ü l b a h a r (gülә-gülә). Qәnbәr, hı, indi qoyunların sәni gözlәyir. İndi görәsәn qumral bәnöyüş qoyunu canavar dağıtmayıb ki? (gülür).
Q ә n b ә r. Xanım bәyim, qumral bәnöyüş qoyun sәnә qurban olsun.
G ü l b a h a r. Qәnbәr, hı, sәn allah bir nağıl elә görәk, qoyunu canavar dağıdanda necә ağlayırsan?
Q ә n b ә r (utana-utana). Xanımcan, onu mәn sәnә nağıl elәmişәm, onu sәn bilirsәn. Bәlkә sәn Zamanın tütәk çalmağını görәsәn, görәsәn necә tütәyin sәsi ilә qoyunları qaytarır?
G ü l b a h a r. Necә, necә? Sәn allah, Qәnbәr, necә? Bir nağıl elә görәk. (Anasına). Ana, qulaq asırsanmı, nağıl elәsinmi? Ana, qoy nağıl elәsin, qulaq as.
Q ә n b ә r. Xanımcan, and olsun allaha, bir dәfә mәn özüm tәәccüb qaldım. Günorta zamanı idi. Qoyunları çobanlar aparırdılar "Qızlar bulağına". Biz dә yoldaşlarımıznan oturmuşduq kәklik tәpәsinin yamacında, qoyunlara baxırdıq. Bax, bu qırışmal Zaman da oturmuşdu yanımızda, tütәk çalırdı. Bizim qoyunlar da, Zamangilin qoyunları da bulağa sarı getmәkdә idi. Birdәn Zaman bizә qayıtdı ki, "nә verәrsiniz, elә çalım ki, qoyunlar getdiklәri yerdә dayanıb, geri qayıtsınlar?" Söz yox, heç kәs inanmadı. Xülasә, nә başınızı ağrıdım, xanımlar, Zaman başladı çalmağa. (Zamana). Әdә, çıxart tütәyini. (Zaman utana-utana tütәyini çıxardır). And olsun sizin әziz canınıza, qoyunlar tütәyin sәsini eşidәn kimi elә bil ki, bir şeydәn ürkdülәr. Elәcә getdiklәri yerdә dayandılar, qulaqlarını qırpıtdılar. Elә bil, bir şeydәn qorxan kimi geri döndülәr vә quyruqlarını ata-ata, mәlәşә-mәlәşә başladılar tәpәyә tәrәf geri qaçmağa. (Zamana). Әdә, Zaman, çal.
Zaman başlayır tütəkdә çoban--bayatını çalmağa; bir qәdәr ona baxıb, Qәnbәr oxuyur.
Q ә n b ә r.
Biz çobanıq, dağdı, daşdı yerimiz,
Yoldaşımız qoyun-quzu sürümüz,
Dәrs almayıb, haqdı-ki, heç birimiz,
Amma zövqü sәfalıdı çobanlar,
Qardaşlıqda vәfalıdı çobanlar.
Gözәl olur çöldә çәmәnlәr, çaylar,
Qışda arandayıq, dağda da yaylar,
Çoban südü sağar, hamıya paylar,
Niyyәti çünki alidir çobanlar,
Qardaşlıqda vәfalıdı çobanlar.
Sürü kәndә dönәndә axşam-sәhәr,
Qoyun mәlәr, quzu mәlәr, hey mәlәr,
Sәsә-küyә düşәr, köpәklәr hürәr,
Billah, zövqü sәfalıdı çobanlar,
Qardaşlıqda vәfalıdı çobanlar.
Z a m a n (tütәyi qoyur cibinә vә deyir). Eh, xanımların canı sağ olsun.
G ü l b a h a r (Qәnbәrә). Qәnbәr, sәn allah o sözlәri sәn özün bir dә de.
Qәnbәr başını salır aşağa vә bir dә avazsız hәmin sözlәri deyir.
Q ә n b ә r. Biz çobanıq, dağdı, daşdı yerimiz ... (vә axıra kimi).
Qәnbәr qurtardıqda çöl qapıdan bir hambal girir içәri.
H a m b a l. Burdadımı Mirzә Mәhәmmәdәli ağanın kitabları? Mәni göndәrib aparam mәscid hücrәsinә.
Gülbahar hambala әli ilә işarә elәyir dinmәsin vә hambala yavuq gәlib qulağına bir şey pıçıldayır. Hambal çıxıb gedir, sonra gәlir anasının yanına.
G ü l b a h a r (anasına). Ana, dur sәni aparım içәri otağa. Orada uzan, rahat ol.
Zәhra bәyim hazırlaşır dursun ayağa, bir qәdәr fikir elәyir vә qoltuğunu eşәlәyib bayazını çıxardır verir Gülbahara vә deyir:
Z ә h r a b ә y i m. Qızım, bu kitabı al saxla yanında. Qardaşların yola getmәyәndә kitabın bir yerindә atanın yazısı var,--öz әlinәn yazıb,--onu axtar tap, ver qardaşların oxusun. Onu oxusalar, daxı savaşmazlar. Onu atan ölәndәn iki gün qabaq öz әlinәn yazdı (durur ayağa) әli titrәyә-titrәyә yazdı; elә naxoş ola-ola yazdı. Dedi uşaqlar oxusunlar. Qız, yapış әlimdәn, qalxa bilmirәm.
Zәhra bәyim "vay-vay" elәyə-elәyә durur ayağa, Gülbahar kitabı qoyur qoltuğuna, yapışır anasının әlindәn; yavaş-yavaş aparır o biri otağa. Qayıdır geri, kitabı vәrәqlәyir, bir yerini tapır, diqqәtnәn oxuyur.
İ k i i c i h a m b a l daxil olur içәri.
İ k i n c i h a m b a l. Mәn gәlmişәm Sәmәd Vahidin kitablarını vә yatacağını aparam.
G ü l b a h a r. (bir qәdәr baxır). Bir qәdәr dur çöldә, bir azdan sonra gәl apar.
Hambal gedir.
G ü l b a h a r (bir qәdәr fikirdәn sonra, Qәnbәrә). Qәnbәr, bilirsәn nә var?
Q ә n b ә r. Buyur, xanımcan.
G ü l b a h a r. Gәrәk mәnә kömәk elәyәsәn.
Q ә n b ә r. Gözüm üstә, xanımcan, buyur. (Әlini qoyur gözünün üstә).
G ü l b a h a r. Qәnbәr, bilirsәn nә var? Qulaq as, deyim. Qәnbәr, Mәhәmmәdәli dadaşım vә Sәmәd dadaşım indi hammalları göndәrmişdilәr ki, kitablarını vә yatacaqlarını buradan aparsınlar. Amma anam onların köçmәyini eşitcәk qutaracaq; yәqin bil ki, haman dәqiqә keçinәcәk. Qәnbәr, mәnә kömәk elә.
Q ә n b ә r. Xanımcan, hәr nә buyurursan buyur. Hazıram.
G ü l b a h a r (fikirli). Vallah, mәәttәl qalmışam.
Q ә n b ә r. Xanımcan, hәr nә buyursan, әmәlә gәtirә bilәrәm.
G ü l b a h a r. Vallah, heç bilmirәm nә qayırım?
(Gülbahar gah gedir qapıya tәrәf, gah girir içәri otağa, gah bir durur fikir elәyir, gah gedir qardaşlarının kitablarına diqqәt ilә baxır.)
Bu heyndә R ü s t ә m bәy içәri otaqdan başını uzadıb, Q ә n b ә r i vә ç o b a n l a r ı görüb deyir.
R ü s t ә m b ә y. Qәnbәr, sizin burada bir işiniz yoxdur, bu saat buradan rәdd olun, bir dә sizi mәn burada görmәyim!
Qәnbәr vә çobanlar çıxıb gedirlәr, Rüstәm bәy dә yox olur. Gülbahar dәrin
fikirdә o tәrәfә-bu tәrәfә var-gәl elәyir vә axırda gedir durur pәncәrәnin qabağında vә baxır çölә vә birdәn uca sәs ilә çığırır: "Qәnbәr!" Çöl
qapıdan içәri daxil olur i k i n c i h a m b a l.
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, mәn mәәttәl oldum, mәni yola sal, gedim.
Gülbahar yenә bir qәdәr fikir edir, sonra gәlir yapışır onun әlindәn, çәkә-çәkә aparır pәncәrәnin qabağına vә deyir:
G ü l b a h a r. Ay hammal qardaş, bir mәnә de görüm, axır adamlar niyә hәrә bir yana gedir?
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, pәs hara getsinlәr?
G ü l b a h a r. Necә hara getsinlәr? Mәn axır sәndәn söz soruşuram ki, niyә hamısı bir yerә getmir, niyә hәrә bir tәrәfә gedir? Bax, görürsәn, o adamlar o tәrәfә gedir, bu adamlar bu tәrәfә gedir; mәn bu işi başa düşmürәm. Yәqin ki, dәli olublar.
İ k i n c i h a m m a l. Hәrәnin bir yanda işi var, hәrәnin evi bir tәrәfdәdi: biri evinә gedir, biri işinә gedir.
G ü l b a h a r (hövsәlәsiz). Eh, mәn sәndәn söz soruşuram, sәn bilmirәm mәnә nә cavab verirsәn. Nә sәbәbә, axır, hamı bir tәrәfә getmir? Yox, yox, bu pis işdi, vallah, pis işdi. Bir yaxşı fikir elә (oturur pәncәrәnin içindә).
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, mәni yola sal gedim. Hansı kitabları aparacağam, ver aparım.
G ü l b a h a r (hirsli qalxır ayağa vә uğadan). Axmaq-axmaq danışma! Mәn sәndәn söz soruşuram, sәn hәlә mәndәn katab istәyirsәn. Bu saat mәnә de görüm ki, axır bu adamlar niyә hamısı bir tәrәfә getmir? Niyә biri o tәrәfә gedir, biri bu tәrәfә gedir?
İ k i n c i h a m m a l. Xanım, başına dolanım, axır mәn nә bilim? Hәr kәs hara istәyir gedir. Mәn dәxi nә elәyim?!
G ü l b a h a r. Qәlәt elәmә, haramzada! Bu saat get onlara de ki, and olsun allaha, elә bir iş edәrәm, bir dәqiqә içindә, bax, bir göz yumub saatda (gözlәrini yumur) quruyub daşa dönәrlәr. Onlar hamısı allahın yolundan çıxıblar. Yox, yox, sәn onları xәbәrdar elә! Yoxsa yazıqdılar, axırda özlәri peşiman olarlar. Olarlar inşallah, olarlar inşallah!
Hambal çönüb qapıya tәrәf gedir.
G ü l b a h a r (sakit). Dayan, hammal qardaş, dayan! Gәl kitabları apar. Amma mәn sәnә necә ki, dedim, elә dә camaatı başa salarsan.
İ k i n c i h a m m a l. Baş üstә, xanım. Pәs mәn hansı kitabları aparacağam.
Gülbahar gedir Rüstәm bәyin kitab şkafını açır, kitabları bir-bir çıxardır vә cildlәrini cıra-cıra, vәrәqlәrini dağıda-dağıda tullayır ortalığa
vә tullaya-tullaya deyir.
G ü l b a h a r. Rus lüğәti. Slavyan lüğәti (hambal bu işi görcәk yavaşca yox olur. Rüstәm bәyin kitablarını qurtarandan sonra Gülbahar Sәmәd Vahidin kitablarını haman minval ilә, yәni cırıb dağıda-dağıda atır yerә vә ata-ata deyir): Elmi-qafiyә. Vәzni-şer. (Bu kitabları da qurtarandan sonra, Gülbahar gedir Mirzә Mәhәmmәdәlinin sandığından kitabları yenә bir-bir çıxarır vә cıra-cıra tullayır yerә vә deyir): Xüsuf. Küsuf. Sonra o tәrәf-bu tәrәfә baxıb görür hambal yoxdur, gәlir kitabların tikә-parçalarını qucaqlayır vә pәncәrәdәn tökür çölә. Qaçır içәri otaqdan neft vә spiçka gәtirir, kitabların üstünә neft töküb od vurur. Kitablar çöldә alışır vә Gülbahar durur otağın ortasında; qoltuğundan anasının kitabını çıxardır, bir sәhifәsini açır vә diqqәt ilә baxır.
Çöl qapıdan hövlnak daxil olur, M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i , S ә m ә d V a h i d vә dallarınca b i r i n c i vә i k i n c i h a m b a l l a r. İçәri otaqdan hövlnak daxil olurlar R ü s t ә m b ә y, Z i v ә r x a n ı m vә bunların dalısınca Z ә h r a b ә y i m sürünә-sürünә özünü salır qapının ağzına. Camaat hamısı kitabların yanmağını vә Gülbaharın әhvalının dәyişmәyini görüb mat qalır. Zәhra bәyim vayıldaya-vayıldaya deyir.
Z ә h r a b ә y i m. Ax, yazıq canım!
Qardaşlar gedirlәr, pәncәrәdәn kitabların yanmağına baxırlar, sonar çönüb Gülbahara tamaşa edirlәr. Gülbahar әlindәki kitabın açıq sәhifәsini yuxarı qalxızıb, qardaşlarına tәrәf tutub baxır. Ara bir qәdәr sakit keçir vә heç kәs dinmir. Axırda Gülbahar ucadan mütәәssiranә deyir:
G ü l b a h a r. Qaldı bircә kitab: bu da anamın kitabı! Bir qәdәr hamı sakit durur baxır.
Budur atam öz әli ilә yazdığı vәsiyyәt (oxuyur). Tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan dördüncü ilindә, rәbiüs-saninin on ikisindә, çeşәnbә günü, sübh әzanından yarım saat keçdikdә yoldaşım Zәhranın cismindәn bir parça qopub ayrıldı ki, ibarәt olsun Rüstәm balamdan (barmağı ilә Rüstәm bәyә işarә edir; Rüstәm bәy atasının xәttinә diqqәt edәndәn sonra dәsmalını basır üzünә).
Biçarә övrәtin cisminin qalanından genә tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan doqquzuncu ilindә, ramazanın beşindә, pәncşәnbә günü, axşamdan üç saat keçdikdә genә bir parça ayrılıb qopdu. Haman gün oğlum Mәhәmmәdәli anadan oldu (barmağı ilә Mirzә Mәhәmmәdәliyә işarә edir; Mәhәmmәdәli dә yavuq gәlir vә atasının xәttini görür vә dәsmalı basır üzünә).
Yazıq Zәhranın qalan cismi genә bir dәfә parçalandı. Bu da vaqe oldu haman tarixin min üç yüz dördüncü ilindә, cәmadiәl-әvvәlin on beşindә, çaharşәnbә günü, günorta zamanı ki, haman gün balamız Sәmәd dünyaya gәldi (Sәmәd Vahidә işarә edir; Sәmәd Vahid dәsmalı basır üzünә).
Bundan da bir neçә il sonra baxtı-qara övrәtin qalan yarım canından genә bir parça qopdu ki, adını Gülbahar qoyduq. Bu da vaqe olub haman tarixin min üç yüz onuncu ilindә, şәvvalın iyirmi birindә, cümә axşamı, sübh vaxtı.
Yer, göy, aylar vә ulduzlar göylәrdә seyr edib gәzә-gәzә genә әvvәl-axır günün başına dolanırlar; çünki bunlar hamısı qәdim әzәldә gündәn qopub ayrılmış parçalardır.
Mәn etiqad edirәm ki, mәnim dә balalarım dünyada hәr yanı gәzib dolansalar, genә әvvәl-axır anaları Zәhranın (әlini anasına tәrәf tutur) әtrafında gәrәk dolanalar; çünki ay vә ulduz şәmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı vә ulduzlarıdır. Vay o kәsin halına ki, tәbiәtin hәmin qanununu pozmaq istәyә! Onun insafı vә vicdanı ona müdamül-hәyat әziyyәt edәcәk, nә qәdәr canında nәfәs var, peşiman olacaq.
(Gülbahar qurtarcaq anası Zәhra bәyim bihuş oturduğu yerdә yıxılır. Gülbahar kitabı qoyur qoltuq cibinә vә gedir oturur pәncәrәnin qabağında, dizlәrini qucaqlayır vә baxır çölә tәrәf).
R ü s t ә m b ә y, M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i, S ә m ә d V a h i d vә Z i v ә r x a n ı m tökülürlәr Zәhra bәyimin yanına. Mirzә Mәhәmmәdәli anasının әllәrini soyumuş vә can üstә görüb, qalxır durur övrәtin başının üstündә vә başlayır fatihә surәsini oxumağa. Hamı qalxır ayağa. Rüstәm bәy, Sәmәd Vahid vә Zivәr xanım dәsmallarını üzlәrinә basıb, yavaşca ağlayırlar.
(Gülbahar mat-mat baxır gah anasına tәrәf, gah çölә tәrәf).
M i r z ә M ә h ә m m ә d ә l i (avaz ilә). Әlhәmdülillahi-rәbbil-alәmin. Әrrәhmanir-rәhim, maliki yövmәddin....
Pәrdә salınır vә Mirzә Mәhәmmәdәlinin oxumağını kәsir.