Bilirsinizmi ki, indi hökumәtlә camaat nә qayırmaqdadır? Hökumәtlә camaat bu saat şirin qumar oynamaqdadır. hәrgah camaat udsa, duma onun olacaq; ya, hökumәt udsa, dumanı öz әlindә saxlayacaqdır.
Hәrçәnd bu saat camaatın әlindә az şans vardır, amma özü hәrifin boş damarını yaxşı tapıbdır. Hökumәt isә, әlindә çox şans olsa da, çox pis qumarbazdır, özü dә cığaldır. Görürsәn, seçki oyununda istәyir ki, camaatına bir kәlәk qurub udsun, yәni elә bir iş qayırsın ki,dumanın vәkillәri sağ tәrәfdәn vә hökumәt nökәrlәrindәn olsun. Amma nә fayda?! İş axıra yetişәndә, görürsәn ki, sağlar ayaq altında qalıb, sollar üstә çıxıblar.Özlәrinin dә çoxusu hәmişә baltanı dibdәn vuranlardan olur.
Onda hökumәt, mәlumdur ki, cığallayır; deyir ki, xeyir, bu oyun kov deyildir, çünki bu oyuna qarı gәlibdir. Gәlin, tәzәdәn seçki quraq.
O surәtdә camaat tәngә gәlir vә başlayır nә qayırmağa? Bombalar atıb, partapart salır.
* * * * *
Haman o partapartın biri dә srağagün Bakıda vaqe olur. Camaat çox qorxur, fevral ayını yadına salır, şәhәrә qaçhaqaç düşür. Bir arvad ayaq altında qalır, çayçının on stәkanı sınır, bilmir ki, pulunu kimdәn alsın.
Qaradavoylar hamıdan bәrk qaçır. Pristav istәyir ki, bazara yüyürsün, amma qaloşları ayağına girmir, ancaq ara sakit olandan sonra girir. Dükanlar bağlanır vә müştәrilәr içәridә qalır, әhlü әyalından olur. Әli yadına Vәlini salır, Vәli deyir ki, Әli necә oldu. Qәrәz, srağagün hamı bәrk qorxdu.
* * * * *
Amma İran şahı camaata hürriyyәt "verdikdә" Sultan hәzrәtlәri heç qorxmadı. Rusiyada vәlvәlә düşәndә dә heç qorxmamışdı vә Osmanlı qәzetlәrinә tapşırmamışdı ki, Rusiyadan bir söz yazmasınlar, necә ki, indi İrandan yazmırlar. Vә qaradavoylarına da heç demәmişdi ki, Rusiyadan gәlәn adamların hәr yerini axtarıb, burun deşiklәrinә baxsınlar. Çünki sultan hәzrәtlәri mәndәn dә, sәndәn dә yaxşı bilir ki, osmanlı camaatına hürriyyәt lazım deyildir. Әgәr lazım olsaydı, istәrdilәr. Mәgәr onlar bilmirlәr ki, ağlamayan uşağa süd vermәzlәr?!
* * * * *
Amma öz aramızdır, heç osmanlıları qınamağın yeri yoxdur, çünki bu әyyam elә bir әyyamdır ki, ağlayan uşaqlara nәinki süd, hәtta, heç qatıq da vermirlәr. Bu әyyamda ağlayan uşaqları hәbsә salırlar, boğazından asırlar, top ağzına qoyurlar, amma süd vermirlәr! Hәtta Kәrbәlayı Hәkimqulunun demәyinә görә, heç vәdә vermәyәcәklәr.
Kәrbәlayı Hәkimqulu çox seryoznı vә özü dә çoxbilәn bir adamdır. Odur ki, birisi bir söz danışanda deyir ki, "Sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al!".
Kәrbәlayı Hәkimqulunun çox yoğun sәsi olduğuna görә, danışanda adam elә bilir ki, qoç mәlәyir. Mәn hürriyyәt barәsindә Kәrbәlayı ilә söhbәt elәmişәm. Bu yaxınlarda da söhbәt elәdim. Soruşdum ki, Kәrbәlayı, bircә de görüm bu tәzә dumadan ağlın nә kәsir?
D e d i:
-- Dum-dum yalan sözdür!
Dedim:
-- Axı, necә yalan sözdür, odur hәr yerdәn vәkil hazırlayırlar...
D edi:
-- Sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al!
D e d i m:
-- Axı bu yalan söz olsa, camaat böyük inqilab çıxardar, mәmlәkәt xarab olar, bütün alәm çaxnaşar....
D ed i:
-- Gomurnat qoymaz, arxayın ol!
D ed i m:
-- A kişi, gomurnatın ağzına baxan kimdir? Necә qoymaz?!
D e d i:
-- Qoymaz, sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al!
D e d i m:
-- Kәrbәlayı bir fikir elә, gör indiyә kimi neçә-neçә gomurnatlar öldürüblәr, canlar qurban elәyibdilәr.
D e d i:
-- Yalandır, birinin dә burnu qanamayıbdır.
D e d i m:
-- Ay Kәrbәlayı, bәs qәzetlәrdә hәr gün oxuyuruq ki, filan yerdә filan qubernatoru bomba ilә öldürdülәr.
D e d i:
-- Sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al! Hamısı yalandır.
Qәrәz, Kәrbәlayı Hәkimqulu çox seryoznı adamdır vә hәr sözә dә inanmaz, ta ki, gözü ilә görmәsә vә әvvәlcә özü demәsә, yoxsa özgә adam desә, görsә dә inanmaz.
Allahın altında bizim bu müsәlmanların içindә min-min Kәrbәlayı Hәkimqulu kimi hәr şeydәn xәbәrdar olan adamlar olaydı vә bizlәr dә hamımız onların mәslәhәti ilә oturub-duraydıq. Onda bizim kimi ağıllı adam vә әrkanlı tayfa yer üzündә olmazdı!!
* * * * *
Әdәb vә әrkan.... Bax, biz müsәlmanları hәr yerdә üzüağ edәn ancaq bu sifәtlәr olubdur. Bizim dünya üzündә sairlәr kimi biabır olmamağımıza ancaq vә ancaq әdәb-әrkanımız sәbәb olubdur. Çünki hәr bir barәdә biz sairlәrdәn әdәbli olmuşuq. Mәsәl üçün elә bunun özünü götürәk: Birdәn görürsәn ki, iki nәfәr rus, ya ermәni, ya gürcü, ya firәng, yәhudi bir yerdә әylәşib söhbәt elәyirlәr. Birdәn bunlardan birisi deyir ki, gәrәk hәr bir yerdә dövlәtin yaxşı qoşunu olsun ki, özünü düşmәnlәrdәn müdafiә edә bilsin. Haman saat onun yoldaşı, әndamına iynә batmış kimi, yerindәn sıçrayıb [....] cavab verir ki, siz anlamırsınız, dünyada gәrәk qoşun olmasın, dava olmasın.... Hәyasızlığa bax ki, danışdığı adama, rәdd etdiyi bәs deyil, hәlә bir deyir dә ki, xeyir anlamırsınız, yәni ki, eşşәksiniz!
Amma min nәfәr müsәlman bir-biri ilә danışanda, heç vaxt o biәdәbliyi bir-birinә rәva görmәzlәr. Odur ki, görürsәn bir müsәlman deyәndә ki, mәsәlәn, qatıq qaradır, o birisi cavab verir ki, bәli qaradır. Hәrçәnd yalan deyir, amma әdәblә iş görür vә müsahibini dә özündәn xoşnud elәyir.
Doğrudan da belәdir, "Qatıq qaradır" demәklә qatıq tara olmaz, amma aralıqda әdәb-әrkan olar!
Tәbriz müsәlmanları dәxi görünür ki, әdәb-әrkan xatirәsi üçün öz qubernatorlarına sairlәr kimi bomba atmayıb bazar içindә ağacla döyübdülәr.
Hәrçәnd bu saat camaatın әlindә az şans vardır, amma özü hәrifin boş damarını yaxşı tapıbdır. Hökumәt isә, әlindә çox şans olsa da, çox pis qumarbazdır, özü dә cığaldır. Görürsәn, seçki oyununda istәyir ki, camaatına bir kәlәk qurub udsun, yәni elә bir iş qayırsın ki,dumanın vәkillәri sağ tәrәfdәn vә hökumәt nökәrlәrindәn olsun. Amma nә fayda?! İş axıra yetişәndә, görürsәn ki, sağlar ayaq altında qalıb, sollar üstә çıxıblar.Özlәrinin dә çoxusu hәmişә baltanı dibdәn vuranlardan olur.
Onda hökumәt, mәlumdur ki, cığallayır; deyir ki, xeyir, bu oyun kov deyildir, çünki bu oyuna qarı gәlibdir. Gәlin, tәzәdәn seçki quraq.
O surәtdә camaat tәngә gәlir vә başlayır nә qayırmağa? Bombalar atıb, partapart salır.
* * * * *
Haman o partapartın biri dә srağagün Bakıda vaqe olur. Camaat çox qorxur, fevral ayını yadına salır, şәhәrә qaçhaqaç düşür. Bir arvad ayaq altında qalır, çayçının on stәkanı sınır, bilmir ki, pulunu kimdәn alsın.
Qaradavoylar hamıdan bәrk qaçır. Pristav istәyir ki, bazara yüyürsün, amma qaloşları ayağına girmir, ancaq ara sakit olandan sonra girir. Dükanlar bağlanır vә müştәrilәr içәridә qalır, әhlü әyalından olur. Әli yadına Vәlini salır, Vәli deyir ki, Әli necә oldu. Qәrәz, srağagün hamı bәrk qorxdu.
* * * * *
Amma İran şahı camaata hürriyyәt "verdikdә" Sultan hәzrәtlәri heç qorxmadı. Rusiyada vәlvәlә düşәndә dә heç qorxmamışdı vә Osmanlı qәzetlәrinә tapşırmamışdı ki, Rusiyadan bir söz yazmasınlar, necә ki, indi İrandan yazmırlar. Vә qaradavoylarına da heç demәmişdi ki, Rusiyadan gәlәn adamların hәr yerini axtarıb, burun deşiklәrinә baxsınlar. Çünki sultan hәzrәtlәri mәndәn dә, sәndәn dә yaxşı bilir ki, osmanlı camaatına hürriyyәt lazım deyildir. Әgәr lazım olsaydı, istәrdilәr. Mәgәr onlar bilmirlәr ki, ağlamayan uşağa süd vermәzlәr?!
* * * * *
Amma öz aramızdır, heç osmanlıları qınamağın yeri yoxdur, çünki bu әyyam elә bir әyyamdır ki, ağlayan uşaqlara nәinki süd, hәtta, heç qatıq da vermirlәr. Bu әyyamda ağlayan uşaqları hәbsә salırlar, boğazından asırlar, top ağzına qoyurlar, amma süd vermirlәr! Hәtta Kәrbәlayı Hәkimqulunun demәyinә görә, heç vәdә vermәyәcәklәr.
Kәrbәlayı Hәkimqulu çox seryoznı vә özü dә çoxbilәn bir adamdır. Odur ki, birisi bir söz danışanda deyir ki, "Sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al!".
Kәrbәlayı Hәkimqulunun çox yoğun sәsi olduğuna görә, danışanda adam elә bilir ki, qoç mәlәyir. Mәn hürriyyәt barәsindә Kәrbәlayı ilә söhbәt elәmişәm. Bu yaxınlarda da söhbәt elәdim. Soruşdum ki, Kәrbәlayı, bircә de görüm bu tәzә dumadan ağlın nә kәsir?
D e d i:
-- Dum-dum yalan sözdür!
Dedim:
-- Axı, necә yalan sözdür, odur hәr yerdәn vәkil hazırlayırlar...
D edi:
-- Sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al!
D e d i m:
-- Axı bu yalan söz olsa, camaat böyük inqilab çıxardar, mәmlәkәt xarab olar, bütün alәm çaxnaşar....
D ed i:
-- Gomurnat qoymaz, arxayın ol!
D ed i m:
-- A kişi, gomurnatın ağzına baxan kimdir? Necә qoymaz?!
D e d i:
-- Qoymaz, sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al!
D e d i m:
-- Kәrbәlayı bir fikir elә, gör indiyә kimi neçә-neçә gomurnatlar öldürüblәr, canlar qurban elәyibdilәr.
D e d i:
-- Yalandır, birinin dә burnu qanamayıbdır.
D e d i m:
-- Ay Kәrbәlayı, bәs qәzetlәrdә hәr gün oxuyuruq ki, filan yerdә filan qubernatoru bomba ilә öldürdülәr.
D e d i:
-- Sәn bilmirsәn, mәndәn xәbәr al! Hamısı yalandır.
Qәrәz, Kәrbәlayı Hәkimqulu çox seryoznı adamdır vә hәr sözә dә inanmaz, ta ki, gözü ilә görmәsә vә әvvәlcә özü demәsә, yoxsa özgә adam desә, görsә dә inanmaz.
Allahın altında bizim bu müsәlmanların içindә min-min Kәrbәlayı Hәkimqulu kimi hәr şeydәn xәbәrdar olan adamlar olaydı vә bizlәr dә hamımız onların mәslәhәti ilә oturub-duraydıq. Onda bizim kimi ağıllı adam vә әrkanlı tayfa yer üzündә olmazdı!!
* * * * *
Әdәb vә әrkan.... Bax, biz müsәlmanları hәr yerdә üzüağ edәn ancaq bu sifәtlәr olubdur. Bizim dünya üzündә sairlәr kimi biabır olmamağımıza ancaq vә ancaq әdәb-әrkanımız sәbәb olubdur. Çünki hәr bir barәdә biz sairlәrdәn әdәbli olmuşuq. Mәsәl üçün elә bunun özünü götürәk: Birdәn görürsәn ki, iki nәfәr rus, ya ermәni, ya gürcü, ya firәng, yәhudi bir yerdә әylәşib söhbәt elәyirlәr. Birdәn bunlardan birisi deyir ki, gәrәk hәr bir yerdә dövlәtin yaxşı qoşunu olsun ki, özünü düşmәnlәrdәn müdafiә edә bilsin. Haman saat onun yoldaşı, әndamına iynә batmış kimi, yerindәn sıçrayıb [....] cavab verir ki, siz anlamırsınız, dünyada gәrәk qoşun olmasın, dava olmasın.... Hәyasızlığa bax ki, danışdığı adama, rәdd etdiyi bәs deyil, hәlә bir deyir dә ki, xeyir anlamırsınız, yәni ki, eşşәksiniz!
Amma min nәfәr müsәlman bir-biri ilә danışanda, heç vaxt o biәdәbliyi bir-birinә rәva görmәzlәr. Odur ki, görürsәn bir müsәlman deyәndә ki, mәsәlәn, qatıq qaradır, o birisi cavab verir ki, bәli qaradır. Hәrçәnd yalan deyir, amma әdәblә iş görür vә müsahibini dә özündәn xoşnud elәyir.
Doğrudan da belәdir, "Qatıq qaradır" demәklә qatıq tara olmaz, amma aralıqda әdәb-әrkan olar!
Tәbriz müsәlmanları dәxi görünür ki, әdәb-әrkan xatirәsi üçün öz qubernatorlarına sairlәr kimi bomba atmayıb bazar içindә ağacla döyübdülәr.