ƏVVƏLİ
ÜÇÜNCÜ MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Hacı Abdullanın evi. Hacı Abdulla döşәk üstә әylәşib balışa söykәnibdir, çubuq çәkir.
H a c ı A b d u l l a (qoynundan kağızları çıxarıb bir-bir baxır). Yaxşı yadıma düşdü. Görüm, bunlar nә kağızıdır. Ay gәdә, Әһmәd!
İKİNCİ GӘLİŞ
Ә h m ə d. Bәli.
(Әһmәd içәri daxil olur.)
H a c ı A b d u l l a. Ömәr evdәdirmi?
Ә һ m ә d. Evdәdir.
H a c ı A b d u l l a. Çağır bura gәlsin. (Әһmәd dişqarı çıxır, Ömәr içәri daxil olur).
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
H a c ı A b d u l l a. Bu kağızlara bax görüm, nә kağızıdı.
Ö m ә r (kağızları әlinә alıb diqqәtlә bir-bir baxır). Bunlar baratdır. (Göstәrir.) Bu Mәlәk Namaz qızının tәrәfindәndir. Oğlu Tanrıverdini Sibirә göndәrirlәr, ona görә istәyir pul yığsın.
H a c ı A b d u l l a. Bizim, belә, gödәk Tanrıverdinimi? (Tәәccüb edir.)
Ö m ә r. Bәli.
H a c ı A b d u l l a. Bәgәm onu tutdularmı?
Ö m ә r. Hәlә yaralıyıblar da!
H a c ı A b d u l l a. Ay yazıq. İgid dә deyәndә belә olardı.Gözünә döndüyüm çox qanlar tökdü. Doğrudan da atasının oğlu idi, atası da özü kimi igid idi. Onu indi qurtarmaq olmazmı?
Ö m ә r. Bundan sonra necә qurtarmaq vә qurtarıb nә olacaq? Yaxşı oldu ki, tutdular! Bәlkә bir az sakitlik ola.
H a c ı A b d u l l a. Ay sarsaq, necә qıyıb elә deyirsәn. Kәndin igidlәrindәn biri o idi. Doğrudan ki, yazıq! Hayıf sәnә! (Әlini cibinә aparır.) Ala, bu on manatı ver gәdәyә aparsın, anasına versin vә yazdırsın ki, mәlum olsun.
Ö m ә r (başını bulayır vә pulu alır). Yaxşı, verәrәm.
H a c ı A b d u l l a. Bәs o biri kağız nәdi?
Ö m ә r (kağızı diqqәt ilә oxuyur). Baxım görüm.
H a c ı A b d u l l a. O kağız rusca yazılıbdımı?
Ö m ә r. Bәli, ruscadır, naçalnikin tәrәfindәndir. Sarvan maһalında tәzә şkola açmaq istәyirlәr. Ona görә naçalnik tәvәqqe edir ki, һәr kәs istәsә, şkolanı tikmәkdәn ötәri pul bağışlasın.
H a c ı A b d u l l a. Bizim belә bu şkoldanmı?
Ö m ә r. Bәli.
H a c ı A b d u l l a. Gör sәn allaһ, nә sarsaq-sarsaq işlәr görürlәr! (üzünü xalqa tutur.) özgәnin kәndindә şkol açılır, bizmi pulunu verәk vә mәnim nәyimә lazım ki, şkol açılır. O kağız һeç! (Әli ilә göstәrir.) Boş şeydi, cır getsin.
Ö m ә r. A ağa, belә işdә kömәk etmәk lazımdır. Bizim şkola tikilәndә naçalnik özu pul bağışlamadımı?
H a c ı A b d u l l a. Özgә axmaq iş görübdür, gәrәk mәndәmi görәm! Kağızın cavabını yaz ki, atam şәһәrә gedibdi, pul-zad yoxdur.
Ö m ә r. Ağa, naçalnikdәn eyibdir. Sәn göndәrmirsәn, mәn on manat göndәrәrәm.
H a c ı A b d u l l a. Deyirәm axı, sәnin başına at tәpibdir. Bilmirәm һaçan ağıla gәlәcәksәn? Doğrudan da caһil! Pulun qәdrini һәlә bilmәzsәn.
(Ömәr atasına әyri-әyri baxıb dişqarı çıxır.)
H a c ı A b d u l l a (onun dalınca baxır). Doğrudan da deyirlәr: "Oxumaqdan qara adamın ağlını aparar".
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Yetәr vә Hacı Abdulla.
Y e t ә r (ağzı yaşmaqlı içәri daxil olur). A kişi, durub o biri dama getsәnәm. Qurbanәlinin arvadı bizә gәlibdir, sәndәn qaçır.
H a c ı A b d u l l a. Dәrәnin ermәnisindәn qaçmır, mәndәnmi qaçır? Әһ! (Durub gedir.)
Y e t ә r. Ay qız, ay Gülpәri bura gәl!
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Yetәr, Gülpәri.
G ü l p ә r i. Salamәleyküm!
Y e t ә r. Xoş gәlibsәn! Otur görәk. Uşaqların-zadın sağ-salamatdılarmı?
G ü l p ә r i. Canına duaçıdırlar.
Y e t ә p. Qurbanәli azarlıydı, indi yaxşıdımı?
G ü l p ә r i. Qurbanәli dәli olub, başına at tәpib.
Y e t ә r. Necә, ay arvad?
G ü l p ә r i. Ağıldan kәm olub, bilmirәm deyir, һansı dәli başını doldurubdur ki, "balaca oğlunu qoy oxusun". Deyirәm ay kişi, başına atmı tәpib? Dana-buzovumuzu kim otarar? Deyir: "Sәn bilmirsәn! Oğlum oxuyub abrizinni olacaq".
Y e t ә r. Ay qız, abrizinni һansıdır?
G ü l p ә r i. Nә bilim, oxuyanlara abrizinni demirlәrmi?
Y e t ә r. Doğru deyirlәr, kişinin ağlı az olar!
G ü l p ә r i. Allaһa qurban olum, oxumaq fikrinә düşәndәn tәk sәbirdi ki, gәlir. Axırı sәbirdәn qorxub fikrini dәyişdirdi, sakit oldu. Uşaq yavaş-yavaş qoyuna getmәyi öyrәnmişdi, һәrgaһ oxumağa getsәydi, ağlını qara alıb bunlar һamısı yadından çıxardı, gedәrdi.
Y e t ә r. Bunlar yadından çıxmağı һeç! özü böyüyәndә lap dәli olardı.
G ü l p ә r i. Doğrumu deyirsәn?
Y e t ә r. Ay sağ olmuş! Bizim Ömәri görmürsәnmi? Allaһ ağlını alıbdır: gaһ kitabnan oynayır, gaһ nә bilim, maşınlar yazır. Әbәs yerә pulunu yox edir. İki ildir çalışıram, nә ki, sağam toyunu eliyim, gözüm görsün. Amma razı olmayır.
G ü l p ә r i. Bәlkә düşmәnlәriniz oğlanın bәxtini bağlayıblar?
Y e t ә r. Allaһ bilir, bәlkә dә elә ola. Bәs bunun çarәsi nәdi?
G ü l p ә r i. Gәrәk kitaba baxdırasan, dualar yazdırasan. Bildir Nәnәxanımın oğlu da belә olmamışdımı! Kitabnan açdılar.
Y e t ә r. Elәdi, elә. Yaxşı yadıma saldın. Dәrviş baba cinlәri gәzdirәndәmi?
G ü l p ә r i. Hә, һә.... Bax, o dәrviş baba bir gün һamının gözünün qabağında cinlәrә buyurdu ki: "Açın bu oğlanın düyününü". Bir neçә gündәn sonra oğlan özü yalvardı ki, onun üçün arvad alsınlar. Amma yaxşı da pul aldı. İki yüz manat aldı. Bir yüzünә pul vә bir yüzünә dә qoyun.
Y e t ә r. İndi o dәrviş burada deyil, nә etmәli? Ondan savayı bir ayrı adam yoxdumu?
G ü l p ә r i. Niyә yoxdur, bizim kәnd mollası da kitaba baxır.
Y e t ә r. Yaxşımı baxır?
G ü l p ә r i. Baxmağına söz yoxdu. Dörd ay bundan әvvәl bizim bir danamız itmişdi, kitaba baxıb yerini o saat dedi.
Y e t ә r. Dananı sonra tapdınızmı?
G ü l p ә r i. Hardan tapdıq! Oğurlayan yemişdi, getmişdi!
Y e t ә r. Ağrın alım, a Gülpәri, indi bu işdәn ötәri o mollaya baxdırmaq olarmı?
G ü l p ә r i. Nә üçün olmur, sәnә bir dә bir şey deyim. Hәrgaһ istәyirsәn ki, işi düzәltsin, gәrәkdi ki, pula qızırğanmıyasan.
Y e t ә r. Tәki bu iş düzәlsin. özümün nә ki qızıl-gümüşüm var, һamısını bu yolda qurban eylәrәm. Amma bu işi gәrәk bir sәn bilәsәn, bir dә mәn.
G ü l p ә r i. Yaxşı, indi mәn gedirәm mollanın yanına, deyәrәm sizә gәlsin.
Y e t ә r. Yox! Yaxşı olar ki, sәn әylәşәsәn. Mәn balaca qızı göndәrrәm, getsin çağırsın. özün burda әһvalatı deyәrsәn, sonra mәn dә danışaram.
G ü l p ә r i. Yaxşı olar. (Yetәr dişqarı çıxır.) Evin yıxılsın kişi! (üzünü xalqa.) İstәyir ki, mәnim oğlumu da aparsın, dәli elәsin.... Biçarә oğlanın bәxtini görürsәn necә bağlayıblarsa, arvaddan-zaddan һeç fikir elәmir. Molla görәk nә deyәcәk?!
(Molla әlindә ağac içәri daxil olur.)
ALTINCI GӘLİŞ
Molla vә Gülpәri.
M o l l a. Salamәleyküm!
G ü l p ә r i (üzünü bir az örtür). Xoş gәldin, a molla? Buyur әylәş.
M o l l a. Nәnә, qulluğunuz nәdir? (Bir tәrәfdә әylәşir.)
G ü l p ә r i. A molla! Sәni bura Hacının arvadı Yetәr çağırdıbdır. Gәrәk onun oğlundan ötәri kitaba baxasan, özü dә indicә gәlәr.
M o l l a. Nә olubdur ki?
G ü l p ә r i. İndi neçә ildi ki, istәyirlәr böyük oğlu Ömәrdәn ötәri arvad alsınlar, amma oğlan razı olmur.
M o l l a. Görünür, bәxtini bağlıyıblar.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Yetәr içәri daxil olur. Molla yerindәn durub tәzim edir.
Y e t ә r. Әylәş! Xoş gәlibsәn!
M o l l a. Çox razıyam, ana! Buyruğunuz nә ola?
Y e t ә p. Gülpәri demәdimi?
M o l l a. Bәli, bәli, bildim. Çox әcәb. Ancaq sizdәn tәvәqqe edirәm ki, düz qәlblә bu işә baxdırasıiız vә gәrәkdir ki, puldan әsla fikir etmiyәsiniz. Çünki o cinlәr ki, mәn onlara һökm edәcәyәm, pul barәsindә çox danışıqlar sevmәyirlәr.
Y e t ә r. Ay molla, nә ki lazımdır sәn elә vә necә ki gәrәk olsa, mәn һazıram. Ancaq iş düzәlsin vә oğlum bilmәsin.
M o l l a. Oğlanın bilmәmәyindәn arxayın olun. Ancaq mәnim dualarım özğәlәrinki kimi deyil, mәnim dualarımın һәrәsinin ayrı-ayrı qiymәti var....
G ü l p ә r i (tәrәfә). Hәlə baxmamış, evi yıxılmış puldan dәm vurur.
M o l l a. Vә mәnim bir duam vardır ki, һәr kәlmәsi bir manatdır! Hәr kәs istәyir yazıram vә neçә kәlmә olsa, ona görә pulumu alıram.
Y e t ә r (tәrәfә). Doğrudan da ki, deyirlәr: "Mollanın gözü һeç doymaz".
M o l l a. Çox әcәb! (Әlini qoynuna aparıb kitabçasını çıxarır.) İndi mәn bu kitaba baxaram vә һәrgaһ bu kitabla kimin vә nәyin barәsindә kitaba baxılacağını bildimsә, o vaxt yәqin ediniz ki, bu işi axırınadәk aparacağam. Vә һәrgaһ bilmәsәm, yәqin ediniz ki, bu iş başa gәlmәz. Ondan ötәri ki, bir vaxt olur, cinlәrimin kefi gәlәn zaman olub, pul çox almaqdan ötәri cavab vermirlәr. cin tayfası pulu çox sevәr.
Y e t ә r. Sәn allaһ, a molla, puldan fikir elәmә. Mәn sәni vә sәnin cinlәrini artıqlığınca razı eylәrәm.
M o l l a (kitaba baxır). Bәli, görәk, nә görükәr. (Yavaş oxuyub gülür.) İşiniz çox yaxşı gәlibdir. (Arvadlar mollaya yaxın oturub diqqәt ilә qulaq asırlar.) İndi mәn bir-bir sizin üçün deyim, siz qulaq verin, görün dürüst deyәcәyәm, ya yox. Çünki necә ki, әvvәl dedim: һәrgaһ işi әvvәlindәn doğru desәm, axırınadәk doğru gedәcәk. Qulaq verin. (Arvadlar dәxi dә irәli otururlar.) Bu kitaba baxdıranın ismi Yetәrdir.
G ü l p ә r i. İsmi nәdir, a molla?
M o l l a. Yәni, adı! Bu Yetәr... Çox aydın görünür.... öz oğlu Ömәrdәn ötәri kitaba baxdırır. Sәbәb dә budur ki, oğlan arvad almaq istәmir.
A r v a d l a r (bir-birinә). Ay qız, görürsәn necә tapdı?
M o l l a. Hә ... һә.... Getdikcә iş qaranlıqlaşır.... Heyf a!... Cavan oğlanın bәxtini bir adam bәrk-bәrk bağlayıbdır. ömrümdә bu qәdәr kitaba baxmışam, belә çәtin işә һәlә rast gәlmәmişәm.... (Fikrә gedir.) İş qaranlıqlaşır, amma asana çıxmağa da ümid var. Ancaq ... m ... m ... böyük cin gәrәk ki, naz edir....
Y e t ә r (әlini tez cibinә uzadır, pul çıxardıb mollaya verir). Ala, a molla, bu pulu cinә bağışla.
M o l l a (gülür). Deyirәm axı, niyә naz eylәyir. Görükür, qarnının ağrısı varmış. Bәһ, bәһ! Gör nә yaxşı görükür!
A r v a d l a r (kitaba baxırlar). Hanı? Biz һeç şey görmürük?
M o l l a. Bacılar! Siz görә bilmәzsiniz, ancaq qulaq verin: o oğlan ki, bunun ürәyini bağlayıbdır, gödәk boylu, qarabuğdayı cavan oğlandır vә elә bәrk bağlayıbdır ki, һeç vaxt arvad ala bilmәz.
Y e t ә r (әli ilә dizinә vurur). Oğlumun evi yıxılıb gedibdir.
M o l l a. Raһat olunuz, belә şeylәr mәnim әlimdә asandır. Kitabda görünmәyiiә görә lazım gәlir ki, o dua ki, mәn sizә dedim, gәrәkdir yazıla. (Kağız vә qәlәm çıxardıb yazır vә büküb Yetәrә verir.) Bu duanın qiymәti on manatdır. Bunu axşamdan suya salarsınız, elә ki, suyun içindә qarası gedәr, ac qarnına verәrsiniz, oğlan içsin.
Y e t ә r (әlini cibinә uzadıb pul tapmayır). Molla! Olarmı ki, pulun yerinә qızıl-gümüş verim?
M o l l a. Eybi yoxdur, amma gәrәkdir qiymәti bir ola.
Y e t ә r (gedib sandığını açır, qızıl-gümüş çıxardıb mollaya verir). Bunlar on manatdan da artıq olar.
M o l l a. Çox olmaq eyib eylәmәz, az olmasın. Çünki az olsa, cinin şәninә toxunar. (Şeylәri alıb cibinә qoyur.) Vә һәrgaһ istәyirsiniz ki, iş tez olsun, lazımdır ki, sabaһ bir qoyun kәsәsiniz. Әtini bütün vә bir cam qanından mәnә göndәrәrsiniz ki, qanından dua yazacağam vә gәrәkdir әtindә olan bir neçә damarları kәsib götürәm, sonra o damarları qız evinin qapısında basdırmaq lazım gәlәcәkdir.
Y e t ә r. Yaxşı, olmazmı ki, qoyunu sizә göndәrәm, özünüz kәsәsiniz?
M o l l a. Çox әcәb! O һamısından yaxşı olar.
G ü l p ә r i. O yaxşıdır, çünki mollanın kәsmәyindә dә bir iş var.
M o l l a. Әlbәttә! Mәn kәsәn һara, çoban kәsәn һara! Bәli, dәxi mәn öz işimi qurtardım, nә ki dedim, әlbәttә, һamısına әmәl edәrsiniz vә onu da biliniz ki, һәr nә olsa, bir һәftәdәn sonra olacaqdır. Bir һәftәdәn qabaq һeç şey olmaz.(Ayağa durur.)
G ü l p ә r i. A molla, bircә mәnim üçün dә dırnağa bax. Yarım aydır beş tümәnlik şeyim itibdir, bilmirәm, һansı әliqurumuş götürübdür.
M o l l a (oturur). Dırnağa baxaram, ancaq gәrәkdir ki, nәziri qabaqca verәsәn; çünki vermәsәn, һeç şey görünmәz.
G ü l p ә r i (әlini cibinә uzadır). Yanımda bircә şaһı pulum var, al bunu, sabaһ da yumurta göndәrәrәm.
M o l l a (fikrә gedir, kitabı açıb oxuyur). Kitaba görә bu gün dırnağa baxmaq olmaz. Allaһ qoysa, sabaһ gәlәrsәn, baxapam. (Ayağa durub gedir.) Xudaһafiz!
Y e t ә r. Xoş gәldin, allaһ sәnә ömür versin!
M o l l a (gedә-gedә). Qoyun yadınızdan çıxmasın.
Y e t ә r. Arxayın ol!
G ü l p ә r i. Qarnına şiş girsin, a molla! Gördün һәlә, mәnә dırnağa baxmadı!
Y e t ә r. Hәlbәt doğru deyir: "Bu gün dırnağa baxmaq olmaz". Bunlar һamısı kitablarda yazılıbdır, özlәrindәn demirlәr ki.
G ü l p ә r i. Doğrudur, a bacı. Gördünmü sәn allaһ, allaһın tatı necә yerbәyer һamısını düz dedi!
Y e t ә p. Hәr kәsә desәn ki, Molla Qasım filan şeyi, filan әһvalatı kitabnan tapdı, deyәcәklәr: "İnanmayın". Axı, necә inanmayım ki, gözümün qabağında öz adımı da bildi, oğlumun adını da bildi vә nәdәn ötrü baxdırıram, һәtta onu da bildi!
(Üzünü xalqa tәrәf tutur.) Bunların һamısını evi yıxılmış birbәbir kitaba baxıb dedi!
G ü l p ә r i. İndi görәk, bir һәftәdәn sonra nә olacaqdır.
Y e t ә r. İnşaallaһ, belә bilirәm ki, bir ayadәk toyunu eliyәk!
G ü l p ә r i. Bunun toyunu gәrәk yaxşı elәyәsiniz. Ondan ötәri ki, balacaya arvad alanda toy olmadı.
Y e t ә r. Balaca, gözünә döndüyüm, bir gecәnin içindә qızı qaçırtdı! Başımız qalmaqala düşüb, toy yadımızdan çıxdı. İnşaallaһ, bunun toyunu yaxşı eliyәrik. Sәn dә gәlәrsәn, a Gülpәri!
G ü l p ә r i. Çox sağ ol, ağrın alım. (Durub getmәk istәyir.)
Y e t ә r. A Gülpәri, bir az otur, danışaq!
G ü l p ә r i. Yox, ağrın alım. İndi Qurbanәli evә gәlәr, çörәk istәr yemәyә, verәn dә olmaz. Salamat qal.
Y e t ә r. Xoş gәldin! (Üzünü qiblәyә tәrәf.) Allaһ! Özün şaһidsәn, qızıl-gümüşümü verdim. Özün kömәk elә! Mollanın duasını sәbәb sal! (üzünü xalqa tәrәf.) Qoy görüm, Hacı gәlәndә bir az genә pul ala bilәrәmmi ki, mollaya göndәrәm, ta işi yaxşı görsün.
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
Hacı Abdulla vә Yetәr.
H a c ı A b d u l l a. Qonağın getdimi?
Y e t ә r (һirsli). Getdi, getdi.
H a c ı Abdulla. Niyә acıqlı-acıqlı danışırsan?
Y e t ә r. Acıqlı danışmayım, nә elәyim? Oğlan böyüyüb vaxtını keçirtdi. Kәnddә xәcalәtdәn mәclislәrә çıxa bilmirәm. Hamı deyir ki: "Hacının görükür pulu yoxdur, oğluna arvad almayır".
H a c ı A b d u l l a. O sözlәr boşdur, һamısı mәni tanıyır vә mәnim dövlәtimi dә bilir. Vә oğlumun dәli olmağı da һamıya mәlumdur. Kişi özü istәmәyәndә mәn gücnәn almayacağam ki? Sәn de görüm, mәn nә elәyim?
Y e t ә r. Mәn belә bilirәm bu iş dua işidir. Düşmәnimiz azdırmı?!
H a c ı A b d u l l a. Yaxşı, ona da razıyam. Ala bu on manat. Nә istәyirsәn onu elә. İstәyirsәn dua yazdır, istәyirsәn kitaba baxdır. İşim yoxdur.
Y e t ә r. (pulu alıb cibinә qoyur). Görәrsәn ki, bu iş dua işi olacaqdır.
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
Niyazәli, Hacı Abdulla vә Yetәr.
N i y a z ә l i (içәri daxil olur). Salamәleyküm!
(Yetәr bir tәrәfә çәkilib başını örtür.)
H a c ı A b d u l l a. Xoş gәlibsәn, әylәş görәk!
N i y a z ә l i. Kefin necәdir, Yetәr nәnә?
Y e t ә r (yavaşdan). Sağ ol, әziz olasan.
N i y a z ә l i. Mәn, doğrusu, gәlmişәm sizi sevindirim. Bir xeyir iş var.
H a c ı A b d u l l a, Y e t әr . Nә olubdur, xeyir ola?!
N i y a z ә l i. İnşaallaһ ki, xeyir olar! Üç gün bundan әvvәl sәnin oğlun Ömәrnәn mәnim oğlum ova gediblәrmiş. Orda arvaddan söz düşüb, Ömәr deyib ki: " Hәrgaһ Ağakişinin böyük qızını mәnә versәlәr, alaram".
Y e t ә r (tәrәfә). Bәs molla deyirdi, bir һәftәdәn sonra mәlum olacaqdır?
H a c ı A b d u l l a. Bu bir çәtin iş deyil. Ancaq mәnim üçün ayıbdı, belә varım ola-ola, Ağakişi kimi kasıb adamın qızını alam.
Y e t ә r. Zәrәr yoxdu, tәki o, arvad alsın.
N i y a z ә l i. Deyәrlәr, a Hacı, "oğul atasına oxşar", bu bilmirәm ... һeç kimә oxşamır. Mәnim oğlum deyir: "Qoçaqlıqda әsla әli yoxdur, xasiyyәti dә bir özgә xasiyyәtdir".
H a c ı A b d u l l a. Dorğu deyirsәn ... mәnә oxşuyub, kiçik oğlum. Onun başına dönüm, iyid dә deyәndә odur! Qeyrәtli, namuslu,düşmәnini һәmişә bilәndi! (Dişqarıda qilü-qal düşür, tüfәng açılır.)
ONUNCU GӘLİŞ
Ömәr, Niyazәli, Hacı Abdulla, Yetәr.
Ö m ә r (tez özünü içәri salır, o yan-bu yana gәzinib һirsli danışır). Nә var, nә oturubsunuz? Özünüz öz әliniz ilә evinizi yıxdınız. (Atasına.) O qәdәr dәlini tәrif etdiniz ki, indi bәlasını çәkiniz. (Gәzinir.)
H a c ı A b d u l l a, Y e t ә r, N i y a z ә l i. (ayağa dururlar). Nә olubdur ay balam! Nә olubdur?
Ö m ә r. Dәxi nә olacaqdır! Bundan artıqdamı şey istәyirsiniz olsun? Oğlun Vәli poçt yolunda dörd nәfәr adamı bir-birinin yanına salıbdır.
H a c ı A b d u l l a. Öldürübdürmü?
Ö m ә r. Bәs neylәyibdir? Mәni dә az qalmışdı güllәlәyәlәr. Pristav elә bilir, gәlib evdә gizlәnibdir. Bu saat kazaklar ilә gәlib evin dörd әtrafını kәsdiribdir. (Tüfәng açılır. Hamısı qorxur: Yetәr başına, Hacı dizinә vururlar. Niyazәli qaçır.) İndicә pristav gәlib һamınızı tutacaqdır.
H a c ı A b d u l l a. Gördün һәlә nә oldu?! Allaһ, özün rәһm elә! Bircә mәn gizlәnim, demiyәsiniz mәn evdәyәm. (Qaçıb gizlәnir, Yetәr dә onun dalınca. Genә tufәng açılır. Ömәr bilmir nә etsin, bu vaxt pristav kazaklar ilә içәri daxil olur.
Burada adam tapmayıb, özgә otağa gedirlәr.)
PӘRDӘ
DÖRDÜNCÜ MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Vәli vә onun qaçaq yoldaşları һamısı yaraqlı Hacı Abdullanın evindә.
V ә l i. Dünәnki kimi işimiz yaxşı olmamışdı.
P i r v e r d i. Necә ki?
V ә l i. Bundam yaxşı nә istәyirsәn ki, beş yüz manata qәdәr әlimizә pul gәldi.
P i r v e r d i. Amma cuһudun yaxşı evini yıxdıq.
Ş ә m i l. Pulunu almışdıq, amma gәrәk özünü öldürmәyәydik!
İ s m a y ı l. Öldürmәyib nә eliyәcәydik?
V ә l i. Öldürmәsәydik gedib pristava yerimizi deyәrdi.
P i r v e r d i. Yaxşı oldu ki, öldürdük! Dünyadan bir cuһud әskik olsa, böyükmü şey olar?
M ә n s u r. Cuһudun boynundan әvvәl vuran kim oldu?
V ә l i. Mәn.
P i r v e r d i. Xeyr, xeyr! Mәn idim!
İ s m a y ı l. Elәdi, әvvәl Pirverdi vurdu, ondan sonra Vәli.
V ә l i. Amma mәnim qılıncımda da һünәr var, ha! Vuran kimi başı düşdü.
Ş ә m i l. Elә şeylәr çox olacaqdır; min elә cuһud ölәcәk. Amma görәk axırımız nә olacaqdır.
P i r v e r d i. Qorxma, inşaallaһ ki, axırımız da yaxşı olar. Ölsәk dә igidliklә ölәcәyik.
M ә n s u r. Doğrudan, görәsәn biz ölәndәn sonra bizә yanan olacaqmı?
İ s m a y ı l. Necә olmaz, ay sağ olmuş? Bir adam ki, igid ölә, ona yanmazlarmı? Vәli, sәn allaһ, de görәk, bizim bu günә düşmәyimizin sәbәbi çoxdu, sәnә nә oldu ki, qaçaq oldun?
V ә l i. Sizinkinә sәbәb nә oldu?
İ s m a y ı l. Mәn, doğrusunu demәk, atamın ucundan olmuşam. Bildir yazda atamnan baqqal Rzaqulunun sözlәri çәp gәlir. Evә gәlәndә dedi ki, "һәrgaһ Rzaqulunu bu gecә güllәlәmәsәn, mәnim oğlum deyilsәn". O saat aynalını götürüb getdim. Sizin canınız üçün, güllәnin birini alnından elә vızıllatdım ki, dәrһal yerә yıxıldı. Ordan qaçan, bu çağa kimi özümü tutdurmamışam.
M ә n s u r. Mәn dә o dәrddәnәm.
P i r v e r d i. Mәnim işim qız üstәdir.
V ә l i. Nişannınımı qaçırdıblar?
P i r v e r d i. Yox, a kişi, Nuru oğlunun qızını almaq istiyirdim. Nә ki pulum, qoyunum var idi, qızın yanına gedib-gәlirdim. Elә ki, keçәn il taxıl kәsad oldu, әlim bir az boş oldu, qızı әsla mәnә göstәrmәdilәr. Tәngә gәlib bir gecә evdәki adamların һamısını doğram-doğram elәdim.
Ş ә m i l. Mәn һәlә adam-zad öldürmәmişәm. Elә adım çıxsın deyә, çöllәrә düşmüşәm.
V ә l i. Mәnim qaçaq olmağım da bekara yerә olubdur. Niyazәlinin oğlunnan şәһәrdәn gәlirdik. Dörd-beş atlı uzaqdan gedirdilәr. Yoldaşımnan mәrc elәdim ki, görәk kimin güllәsi olara gedib çatar. İki güllә yoldaşım atdı, һamısı boşa çıxdı. Üçünü dә mәn atdım. Dördünü dә bir-birinin yanına saldım. Oğulammı?
H a m ı s ı. Qoçaqsan, vallaһ! (Hәr kәs cibindәn fındıq çıxarıb yeyir.)
V ә l i. Bu һәlә nәdir ki! Bundan da һünәrli işlәr görmüşәm. Bәs atam mәni nә üçün Ömәrdәn artıq istiyir? Hamısı belә qoçaqlıqlarımın sәbәbi deyilmi?
M ә n s u r. Doğrudan, a Vәli, sәnin qardaşın Ömәr çox bişüura bәnzәyir!
V ә l i. A kişi, rusca da oxuyanın ağlımı olar? Qara adamın ağlını alıb gedir. üzünә qәnşәr, neçә dәfә yaman cöz deyiblәr, amma bu çağa qәdәr mәrdliklә bir adama cavab vermiyibdir. Ancaq açığı bir adama tutanda әrizә yazır, divana yügürür.
Ş ә m i l. A Vәli, sәn bizi burda çoxmu saxlayacaqsan? Bizim burda olmağımızı bilәllәr.
V ә l i. Heç kәs bilmәz. Gәdәyә demişәm Ömәrdәn savayı başqa adam qoymasın. Gözlәyәk, bircә Ömәr gәlsin, onun üzünә tüpürmәyә. Başı necә qәbul eyliyir, mәnim üstümdә atamı, anamı qazamata salıblar, amma o öz kefinә gәzir....
İ s m a y ı l. Allaһı sevәrsәn, bizi xataya salma. (üzünü yoldaşlarına tәrәf.) Durun gedәk, burda dava düşәr.
V ә l i. Nәdәn qorxursunuz? Düşәr, qoy düşsün. Onu bir güllәyә qurban eliyәrәm. Bir az rusca oxuyub, özünü bizdәn ağıllımı һesab eliyir? (Acıqlanır.) Ax, ax! Bu һirsli vaxtımda әlimә düşә, qarnını balıq qarnı kimi yarram. (әlini xәncәrin dәstәsinә aparır).
İ s m a y ı l. Adam da qardaşını öldürәrmi?
V ә l i. Belә qardaşın boynu yerә batsın. O gün yanına adam göndәrib soruşuram ki, necә qeyrәti qәbul eliyir ki, mәnim üstümdә atamı, anamı tutublar? Amma özü öz kefinә gәzir. cavab verir: "Çalışıram һamısını qurtaram". (Başını bulayır.) Sәn qurtaran adamın başı batsın.
P i r v e r d i. Allaһı sevirsәn, qoy görәk! Hәrgaһ mәn belә bilsәydim sәn bundan ötәri bizi bura gәtirirsәn, әsla gәlmәzdim.
M ә n s u r (tәrәfә). Evi yıxılmışın gözünü qan örtübdür.
İ s m a y ı l (Şәmilә). Durun, yaxşısı budur gedәk. Burda bunun xatası var.
Ş ә m i l. Durun gedәk, mәn gedirәm. (Hamı durub getmәkistәyir, amma Vәli istәmir.)
İ s m a i ı l. A Vәli, sәn mәnim canım, dur gedәk. Burda qalmağın xatası var.
V ə l i. Gedirsiniz, siz gedin. Mәn gәrәk qardaşım Ömәrә göstәrәm ki, qardaşlıq necә olar. (Һirslәnir.) Ax, ax!... Ax! (Vәlini tutub çәkirlәr, eşikdә.) Ay Әһmәd! Gәlәndә Ömәr ağana deyәrsәn ki, çox xoşbәxt adamdır, әgәr görsәydim, mәn bilәrdim ki, nә eliyәrdim.
İKİNCİ GӘLİŞ
Ә һ m ә d (tәk). Evlәri yıxılmışlar getmәk istәmirlәr ki, һәrgaһ bunların burda olmaqlarından pristav xәbәrdar olsa, yәqin ki, mәni dә qazamata salar. Gündüz axşamadәk günlәrini quldurluqda, adam öldürmәkdә keçirirlәr. (Otağı sәliqәyә
salır.) Buraları yığışdırım, gәrәk ki, indi Ömәr ağam da gәlә.
ÜÇÜNCü GӘLİŞ
Ö m ә r (dişqarıdan sәs edir). Ay Әһmәd, ay Әһmәd! Gәl atı tut!
Ә һ m ә d (tez yüyürür). Gәrәk ki, ağamdır.
ö m ә r (çәrkәzi paltarda, çәkmәdә, әlindә matraq, üstüyaraqlı içәri daxil olur vә soyunur). At mәni nәһayәtdә yorubdur. (yerә baxır.) Buralar görәsәn nә üçün belә zibildir? Görükür, genә mәn olmamışam, Әһmәd qonaqlıq eliyibdir. Ay Әһmәd!...
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Ә һ m ә d. Bәli! (Gәlir.)
Ö m ә r. Buralar nә üçün genә zibildir? Yüz yol demәmişәmmi evi һәmişә tәmiz saxla?
Ә һ m ә d. Allaһa şükür, nә olubdu ki?
Ömәr (әli ilә göstәrir). Gözün kordumu? Görmürsәnmi? Olmaya genә qonaqlıq edibsәn?
Ә һ m ә d. Xeyr ağa, qonaqlıq-zad olmuyubdur.
Ö m ә r. Bәs görükür, bu iki gündә һeç buraları süpürmәyibsәn?
Ә һ m ә d. Sәn gedәndәn gündә iki yol süpürürәm.
Ö m ә r. Yalan danışırsan! Hәrgaһ süpürsәydin, belә olmazdı.
Ә һ m ә d. Bu indicә olubdur.
Ö m ә r. Necә indicә?
Ә һ m ә d. Belә bu zibilimi deyirsәn?
Ö m ә r (acıqlanır vә otaqda һirsli gәzinir). A ... allaһını sevәrsәn, yaxşıdır! Hәlә tәzәdәn üsuliddin soruşacaq! (Gәzinir.) öyrәnibsiz, gәrәk zibil içindә әylәşәsiniz.
Ә һ m ә d . (süpürür vә yavaşdan öz-özünә danışır). Mәn neyliyim, öz qardaşın eyliyibdir.
Ömәr (tәәccüblә.). Necә?! Öz qardaşım?!
Ә һ m ә d. Bәli, sәnin qardaşın Vәli!
Ö m ә r. Onun burada nә işi var idi? Kim demişdi ki, onu buraya qoyasan? Sәn bilmirsәnmi onun üstә atamı da, anamıda tutublar?
Ә һ m ә d. Mәn neyliyim? Öz yoldaşlarınnan gәlib bir xeyli vaxt oturdular. Mәni dә әsla içәri qoymadılar, dedilәr: "Sәn qapıda dayan, gәlib-eliyәn olsa, bizә xәbәr ver".
Ö m ә r. (һirsli). Ay anlamaz, doğrudan da ki, anlamaz! (Gәzişir.) Özün bilmirsәnmi onun buraya gәlmәyinin böyükxatası var?
Ә һ m ә d. Mәn nә elәyim? Özlәri gücnәn gәlib oturdular. İstәdim qoymuyam. Vәli ağa qılıncı sivirib az qaldı başımdan vura.
Ö m ә r. Hamısı neçә adam idi?
Ә һ m ә d. Dörd-beş nәfәr olardılar.
Ö m ә r. Dürüst һesabını da bilmir. Çoxmu oturdular?
Ә һ m ә d. Bir xeylaq oturdular, gәrәk ki, sәni gözlüyürdülәr.
Ö m ә r. Mәni? (Fikrә gedir.)
Ә һ m ә d. Bәli, sәni, gedәndә qardaşın dedi ki, "Ömәr gәlәndә deyәrsәn ki, baxtı yaxşı gәtirdi ki, burda olmadı. Hәrgaһ, deyir, burda olsaydı, mәn bilirdim nә eliyәrdim".
Ö m ә r. Qәlәt edirsәn!
Ә һ m ә d. Vallaһ ağa, elә dedi!
Ö m ә r (һirslәnir). İtil gözümdәn, rәdd ol! (Әһmәd dişqarı çıxır.) Mәni ... mi?.... (Dayanır, fikir edir.) Gör һa!... O, yәqin ki, mәni öldürmәk istәyirmiş. (Fikrә gedir.) Pәrvәrdigara! Gör avamlıq nә yerә çatıbdır ki, qardaş qardaşı öldürmәk istәyir. Sәbәb nәdir? Sәbәb odur ki, mәn onun düşmәnlәrini öldürmürәm! (Fikrә gedir, üzünü xalqa tәrәf.) A kişi! Gör dünya nә yaman olubdur. İnsanın ürәyinin belә bir daş olmağını aşkar görürәm. Bimәrifәtlik, nadanlıq adamı bu dәrәcәdә һeyvan edәrmiş! Tfu, belә qeyrәtә! İnsan belә şeylәri fikir elәdikcә, tüklәri biz-biz olur.... (Bir az fikirdәn sonra.) Aһ ... nadanlıq! Böyük bәlasanmış! Bizim müsәlman millәtinә nәzәr et, firәng millәtinә nәzәr et. Zәmin asimanadәk tәfavüt var. Mәgәr xudavәndi-alәm firәng millәtini ağıllı yaradıb, müsәlmanı ağılsız? Gedәrsәn Firәngә görәrsәn ki, cәmi millәt guya bir ata-ananın oğludur. Baxarsan işlәrinә: oxumaq, yazmaq, işlәmәk, bir-birinә kömәk etmәk. Amma.... (Fikrә gedib gәzişir.) Amma bizim millәtә baxarsan, guya ki, qәflәt yuxusuna mübtәla olubdur. Әsla dünyadan xәbәri yoxdur. Bunun sәbәbi nadanlıq deyilmi? Aһ ... aһ! Mәni ... mi, mәni öz qardaşım istәyir öldürsün?(Bu vaxtda dişqarıdan sәs gәlir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (dişqarıdan). Ay Әһmәd, deyirlәr Ömәr gәlibdir, evdәdirmi?
Ә һ m ә d (dişqarıdan). Bәli, evdәdir!
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa vә Ömәr.
Ö m ә r (başını qapıdan çıxardıb çağırır). Mәһәmmәd ağa, buyurunuz!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Salamәleyküm! Xoş gәlibsiniz!
Ö m ә r. Çox sağ olunuz, әylәşiniz görәk. (Kürsü verir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir şey edә bildinizmi?
Ö m ә r. Necә ki? İkisini dә qurtardım.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hәqiqәtmi?!
Ö m ә r. Hәqiqәt. Bir saatdan sonra gәlәcәklәr. Mәn özüm qabaqca gәldim ki, evi tәdarük edim.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs söһbәt ediniz görәk, iş nә yerdә qurtardı? Burda sәs düşmüşdü ki, guya Sibirә göndәrәcәklәr.
Ö m ә r. Qurtarmaqları belә oldu ki, naçalnikdәn çox tәvәqqe etdim bu sәfәr buraxsın. Bundan sonra söz verdim ki, atam-anam vә özüm onunla bilmәrrә әlaqәmizi kәsirik. Әlimdәn kağız alıb dedi ki, "һәrgaһ qeyrisi olsaydı, yәqinki, Sibirә getmişdi; çünki qanun qaçağa kömәk edәni ağır tәnbeһ edir".
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Onu doğru deyir.
Ö m ә r. Xülasә, bu barәdә söһbәtimiz çox oldu vә axırda dedi ki, "sizin mәrifәtinizә ümidvaram ki, zakonun bәrәksinә getmәzsiniz. Bu barәdә sizin onlardan qanacaqlı olmağınıza şәkkim yoxdur. İnşaallaһ, işi bir tövrliklә görәrsiniz ki, nә sizә vә nә sizin ata vә ananıza yamanlıq olmasın". Dәxi nә deyim? Özünüz bilirsiniz ki, dil vә zakon bilmәk belә ittifaqlarda iş görür.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Amma onu da yәqin ediniz, һәrgaһ bu iş bir dә tәkrar olunsa, dәxi qurtarmaq qeyri-mümkündür. Ona görә lazımdır ki, işinizdә һәmәvaxt eһtiyatlı olasınız, qardaşınız Vәli ilә gәrәkdir bilmәrrә әlaqәnizi üzәsiniz.
Ö m ә r. Әlbәttә, gәrәkdir elә ola. Vallaһ, mәn dәxi bundan sonra işә qarışmayacağam. Belә şey olmaz ki, bir adamın ağlının sәbәbindәn bu qәdәr adam puç ola. Doğrudur, qardaş şirin olar vә onun pis günü mәnimdir. Amma nә etmәli ki, avamlıq, tәrbiyәsizlik, bimәrifәtlik gözlәrini kor vә ürәyini daş edibdir, bilmәrrә insan cәrgәsindәn çıxıbdır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay sağ olmuş! Bir bu deyil ki, bizim müsәlmanın çoxu belәdir.
Ö m ә r. Xeyr, bunun tәk mәn görmәmişәm. Zira ki, bir qardaş ki öz qardaşının ölmәyinә qәsd edә, ondan әskik, ondan biinsaf adam olarmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nә söylәyirsiniz? (Ayağa durub Ömәrin әlindәn tutur vә tәәccüb edir.) Necә? Qardaşınız sizincanınıza qәsd edir?
Ö m ә r. Bәs görükür bilmirsiniz. (Başını yerә tutur.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xәbәrim yoxdur.
Ö m ә r. Yaxşı ki, xәbәriniz yoxdur. Hәrgaһ bilsәniz, yәqin qanınız xarab olar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Siz mәnim canım, deyiniz görüm, nә olubdur?
Ö m ә r (üzünü özgә tәrәfә tutur). Doğrusu, mәnim eybimә gәlir deyәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (Ömәri tutur). Xeyr, gәrәk deyәsiniz görüm nә ittifaq düşübdür?
Ö m ә r. Nә? (Fikrә gedir.) Mәni?... Aһ ,.. Allaһ!.... (Fikrә gedir vә başını әli ilә tutur.) Mәni qardaşım....öldürmәk istәyir.... (yerә baxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәәccüblә). Nә deyirsiniz? Belә şey olmaz! (Tәrәfә.) Mәn belә şeyә inanmıram.
Ö m ә r. İnanmırsınız? Bizim gәdәdәn sual ediniz.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Gәdә һardan bilir?
Ö m ә r. Yoldaşları ilә bu gün buraya gәlibmişlәr. Hәnuz bu qәsd ilә ki, mәni evdә tapıb öldürsünlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Buraya gәlibmişlәr?! (Tәәccüb edir.) Pәrvәrdigara! (üzünü xalqa tutur.) Gör, insan da bu mәqamaçatarmış!... Ya rәbb! Görәsәn, bundan da yaman dәһşәtli zәmanә olacaqdırmı?
Ö m ә r (Mәһәmmәd ağanın yanına gәlir). Mәn bir cana borcluyam; özümdәn fikir etmirәm. Ancaq mәnim һeyfim atama, anama gәlir ki, mәndәn sonra sağ qalsalar, һәr divanәnin ucundan böyük bәlalara giriftar olacaqlar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (һirslәnir). Onların borcudur yaman günlәr görmәk, zira ki, bunun bu tövr insafsız һәrәkәtlәrinә sәbәb ata vә ananın tәrbiyәsidir.
Ö m ә r. Doğru buyurursunuz. Oğulun yaxşı, pis olmağı ata vә ananın tәrbiyәsinә bağlıdır. Amma bunlarda da günaһ yoxdur. Çünki onların qanacaqlarına görә tәrbiyә belә lazımdır. Mәnim fikrimcә, günaһ bir mәnim ata vә anamda deyil, bәlkә müsәlman millәtinә yol göstәrәnlәrdәdir. Bunlar insana әn lazım olan qanunları buraxıb, cüzvi qanunlar ilә başını tovluyublar. Millәt isә mәdәniyyәtdәn uzaq düşüb. Yaman bir һalda bulunur. Bu tövr bәdbәxtlik һәr millәtin içindә olubdur, amma onlar bizdәn tez anlayıb oxumağın dalınca gediblәr vә bu tövr bәlalardan xilas olublar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә deyin görüm, nә sәbәb Vәli sizinlә әdavәt başlayıbdır.
Ö m ә r. Mәnimlә әdavәtinin sәbәbi odur ki, onun düşmәnini mәn öldürmürәm. Bu barәdә dә kәrrat ilә mәnә sifarişgöndәribdir. Amma mәn cavab vermişәm ki, mәn һeyvan deyilәm. (Әylәşir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Gәl bundan sonra insana inan! Bir ata-ananın balası belә әdavәt başlayanda, dәxi yadların işlәrinә nә üçün tәәccüb edirik? (Gәlib Ömәrin әlindәn tutur.) Salamat qalınız! Doğrusu, artıq qalıb belә sözlәr eşidib, qanımı xarab etmәk istәmirәm.
Ö m ә r (ayağa durur). Mәһәmmәd ağa! Bir az dayanınız. İndicә ola ki, onlar da gәlәlәr. Mәn dә tәkәm, әylәşiniz, bir az söһbәt edәk. Heç һirslәnmәyin, bunlar һamısı keçәr gedәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (әylәşir). Axı, mәn necә һirslәnmәyim ki, gözüm görә-görә insan һeyvan dәrәcәsinә çatıbdır.
Ö m ә r. Zәrәr yoxdur. Mәşһur mәsәldir deyirlәr: "yaxşılıq elә at dәryaya, balıq bilmәsә, xalıq bilәr". İndi mәn dә әlimdәn gәldiyi yaxşılığı edәcәyәm.
H a c ı A b d u l l a n ı n s ә s i. Ay Әһmәd! Ay Әһmәd!
Ö m ә p. Gәldilәr. (Ayağa durur.) Siz әylәşin, mәn gedim yerbәyer edim. (Dişqarı çıxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (ayağa durur). Hәqiqәt, Ömәr mәnim һeyfimә gәlir. Özü nәһayәtdә qanacaqlı, mәrifәtli oğlandır. Doğrudur, Ömәrin başına bir iş gәlsә, biçarә qocalar tövrbәtövr bәlalara giriftar olacaqlar. (Fikrә gedir.)
ALTINCI GӘLİŞ
Hacı Abdulla, Ömәr vә Mәһәmmәd ağa.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (geri dönüb Hacının qabağına gedir). Allaһa şükür olsun ki, sağ vә salamat evә gәlib çıxdınız! (Baş әyib әlini verir.)
H a c ı A b d u l l a. Çox sağ ol! Oğulun bәlasını ata-ana gәrәkdir çәksin. (Әylәşir. Ömәr qapının yanında durur.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Başına dәyibdir, lәzzәtini görübdür. (Hacıya tәrәf.) İnşaallaһ ki, bundan sonra başınız belә bәlalar görmәz!
H a c ı A b d u l l a. İnşaallaһ! (Ömәrә.) Get gör, anan һәrgaһ dәrman istәsә, ya gәdәni göndәr, yainki özün get. (Ömәr çıxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xeyir ola, nә olubdur ki?
H a c ı A b d u l l a. Özün bilmirsәnmi, arvad xeylağının qazamata tabı olmaz? Bir az azarlı kimidir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. İnşaallaһ. Heç şey olmaz.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Niyazәli, Qurbanәli, Ağakişi, Hacı Abdulla vә Mәһәmmәd ağa.
N i y a z ә l i, Q u r b a n ә l i, A ğ a k i ş i. Salamәleyküm, a Hacı!
N i y a z ә l i. Gözümüz aydın, a Hacı! Allaһ-taala genә sağ-salamat qurtardı!
Q u r b a n ә l i. Görükür, allaһın şafqatı keçibmiş!
A ğ a k i ş i. Ay sağ olmuşlar! Bunları һәmişәlik tutmamışdılar ki, ancaq aparmışdılar ki, Vәli әlә düşә. Naçalnik gördü ki, belә şeynәn әlә gәlәn deyil, buraxdı.
H a c ı A b d u l l a. Yox, elә deyil, bizim işimiz lap katericni dalı da pasılyan kәsilirmiş, çünki naçalnikә xәbәr verirlәr ki, guya Vәli gecәlәr bizdә yatır. Allaһ Ömәrin işinә varsın, әrizәynәn, şaһidnәn bizi bir tövr qurtardı.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Naçalnik özü sizinlә danışdımı?
H a c ı A b d u l l a. Necә ki! Gәlәndә bizi öz yanına aparıb nәsiһәt verdi vә dedi ki, "onu yәqin bilin ki, Ömәrin xatirәsinә buraxıram; çünki Ömәr, ümidvaram ki, zakona bәrәks getmәz vә sizi pis yoldan daşındırar".
N i y a z ә l i (tәrәfә). Gör sәn allaһ, işә bax! Atanı oğula tapşırır!
A ğ a k i ş i. Görükür rusca bilmәyinә, sözü dә ötgündür.
Q u r b a n ә l i. Elә olacaq, elә....
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Yaxşı ki, indi bunu başa düşürsünüz.
H a c ı A b d u l l a. Ay Әһmәd!
Ә һ m ә d (eşikdәn). Bәli!.... (İçәri daxil olur.)
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
Әһmәd, әvvәlkilәr Ömәrdәn başqa.
H a c ı A b d u l l a. Ömәr evdәdimi?
Ә һ m ә d. Xeyr, getdi dәrman almağa.
H a c ı A b d u l l a. Yaxşı, get! (Fikrә gedir.) Allaһ düşmanıma da qazamatı göstәrmәsin. A kişi, tәk olsan, genә yaxşıdı, Yetәr dә bir yandan!
A ğ a k i ş i. Yaxşı, indi bәs Vәlinin barәsindә nә fikir eliyirsiz?N i y a z ә l i. Nә eliyәcәk? Öz kefinә gәzir, qoy gәzsin.
H a c ı A b d u l l a. Ömәr deyir, qoy tutulsun. Ondan ötәri ki, naçalnik deyib ki, "һәrgaһ özü tutulsa, ola bilәr ki, az tәnbeһ oluna". Vә deyir: "Biz özümüz dә arxayın olarıq". Mәn dә fikir eliyirәm, görürәm, doğrudur.
A ğ a k i ş i. Allaһı sevirsәn, qoy görәk! Xalqın yanında һörmәtin var, onu da istәyirsәn puçmu eliyәsәn?
N i y a z ә l i. Elә dә şey olarmı ki, gözün görә-görә oğlunu aparıb qazamata salalar!
Q u r b a n ә l i. A Hacı, ağlını uşaq ağlına vermә, һörmәtin itәr gedәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Sizi görüm һörmәtdәn düşәsiniz, inşaallaһ!
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
Eşikdә birdәn tüfәng açılıb qilu-qal düşür. Sәs gәlir: "Kim vurdu? Kim vurdu?" Xalq bir-birinә qarışır. Hacı Abdulla vә Mәһәmmәd ağa dişqarı qaçırlar. Yetәr ağlayır. Ömәri әllәrindә içәri gәtirirlәr. Hacı Abdulla başına vurur. Ömәri yerә qoyurlar, qeyrilәri deyirlәr: "Heyf sәnә, cavan oğlan!" Mәһәmmәd ağa Ömәrin başının üstә durub, başını sığal edir. Xalq sәs salır. Eşikdәn sәs gәlir, Hacı özünü itirir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevirsiniz, sәs salmayın! (Ömәr gözlәrini açıb-yumur, yavaşdan danışır.) Qoyun görәk, nә deyir!
Ö m ә r. Mәnim әzizim Mәһәmmәd ağa, mәn dünyadan gedirәm.
H a c ı A b d u l l a (başına vurur). Anasına deyin gәlsin.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә tәvәqqe edirәm, sәs salmayın! (Hamı xamuş olur.) Qardaş, Ömәr, kim vurdu?
Ö m ә r. Özün ... bilir ... sәn!.... (Sәs gәlir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ş ... ş.... Qardaş! Necә özün bilirsәn? Әmәlli danış. Allaһa şükür, sәndә bir şey yoxdur. Danış, söylә, raһat ol vә vәsiyyәt elә. Atan, anan yazıqdırlar.
H a c ı A b d u l l a. Doğru deyirsәn, bircә qoy vәsiyyәt elәsin görәk, kim güllәlәdi?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә siz aram olun! Qardaş!... Ömәr!... Sәni mәnә dediyin adammı güllәlәdi?
Ö m ә r (başını bulayır). Xeyr!... Mәni ... nadanlıq ... avamlıq ... bi ... mәrifәtlik güllәlәdi. Bunlar һamısı....
(Tәrpәnir.) Aһ!... Adamı ... һeyvan edәrmiş! Aһ! Nadanlıq!...
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Dәxi nәfәsi gәlmir. (Gözlәrini vә ağzını örtür.)
PӘRDӘ
ÜÇÜNCÜ MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Hacı Abdullanın evi. Hacı Abdulla döşәk üstә әylәşib balışa söykәnibdir, çubuq çәkir.
H a c ı A b d u l l a (qoynundan kağızları çıxarıb bir-bir baxır). Yaxşı yadıma düşdü. Görüm, bunlar nә kağızıdır. Ay gәdә, Әһmәd!
İKİNCİ GӘLİŞ
Ә h m ə d. Bәli.
(Әһmәd içәri daxil olur.)
H a c ı A b d u l l a. Ömәr evdәdirmi?
Ә һ m ә d. Evdәdir.
H a c ı A b d u l l a. Çağır bura gәlsin. (Әһmәd dişqarı çıxır, Ömәr içәri daxil olur).
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
H a c ı A b d u l l a. Bu kağızlara bax görüm, nә kağızıdı.
Ö m ә r (kağızları әlinә alıb diqqәtlә bir-bir baxır). Bunlar baratdır. (Göstәrir.) Bu Mәlәk Namaz qızının tәrәfindәndir. Oğlu Tanrıverdini Sibirә göndәrirlәr, ona görә istәyir pul yığsın.
H a c ı A b d u l l a. Bizim, belә, gödәk Tanrıverdinimi? (Tәәccüb edir.)
Ö m ә r. Bәli.
H a c ı A b d u l l a. Bәgәm onu tutdularmı?
Ö m ә r. Hәlә yaralıyıblar da!
H a c ı A b d u l l a. Ay yazıq. İgid dә deyәndә belә olardı.Gözünә döndüyüm çox qanlar tökdü. Doğrudan da atasının oğlu idi, atası da özü kimi igid idi. Onu indi qurtarmaq olmazmı?
Ö m ә r. Bundan sonra necә qurtarmaq vә qurtarıb nә olacaq? Yaxşı oldu ki, tutdular! Bәlkә bir az sakitlik ola.
H a c ı A b d u l l a. Ay sarsaq, necә qıyıb elә deyirsәn. Kәndin igidlәrindәn biri o idi. Doğrudan ki, yazıq! Hayıf sәnә! (Әlini cibinә aparır.) Ala, bu on manatı ver gәdәyә aparsın, anasına versin vә yazdırsın ki, mәlum olsun.
Ö m ә r (başını bulayır vә pulu alır). Yaxşı, verәrәm.
H a c ı A b d u l l a. Bәs o biri kağız nәdi?
Ö m ә r (kağızı diqqәt ilә oxuyur). Baxım görüm.
H a c ı A b d u l l a. O kağız rusca yazılıbdımı?
Ö m ә r. Bәli, ruscadır, naçalnikin tәrәfindәndir. Sarvan maһalında tәzә şkola açmaq istәyirlәr. Ona görә naçalnik tәvәqqe edir ki, һәr kәs istәsә, şkolanı tikmәkdәn ötәri pul bağışlasın.
H a c ı A b d u l l a. Bizim belә bu şkoldanmı?
Ö m ә r. Bәli.
H a c ı A b d u l l a. Gör sәn allaһ, nә sarsaq-sarsaq işlәr görürlәr! (üzünü xalqa tutur.) özgәnin kәndindә şkol açılır, bizmi pulunu verәk vә mәnim nәyimә lazım ki, şkol açılır. O kağız һeç! (Әli ilә göstәrir.) Boş şeydi, cır getsin.
Ö m ә r. A ağa, belә işdә kömәk etmәk lazımdır. Bizim şkola tikilәndә naçalnik özu pul bağışlamadımı?
H a c ı A b d u l l a. Özgә axmaq iş görübdür, gәrәk mәndәmi görәm! Kağızın cavabını yaz ki, atam şәһәrә gedibdi, pul-zad yoxdur.
Ö m ә r. Ağa, naçalnikdәn eyibdir. Sәn göndәrmirsәn, mәn on manat göndәrәrәm.
H a c ı A b d u l l a. Deyirәm axı, sәnin başına at tәpibdir. Bilmirәm һaçan ağıla gәlәcәksәn? Doğrudan da caһil! Pulun qәdrini һәlә bilmәzsәn.
(Ömәr atasına әyri-әyri baxıb dişqarı çıxır.)
H a c ı A b d u l l a (onun dalınca baxır). Doğrudan da deyirlәr: "Oxumaqdan qara adamın ağlını aparar".
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Yetәr vә Hacı Abdulla.
Y e t ә r (ağzı yaşmaqlı içәri daxil olur). A kişi, durub o biri dama getsәnәm. Qurbanәlinin arvadı bizә gәlibdir, sәndәn qaçır.
H a c ı A b d u l l a. Dәrәnin ermәnisindәn qaçmır, mәndәnmi qaçır? Әһ! (Durub gedir.)
Y e t ә r. Ay qız, ay Gülpәri bura gәl!
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Yetәr, Gülpәri.
G ü l p ә r i. Salamәleyküm!
Y e t ә r. Xoş gәlibsәn! Otur görәk. Uşaqların-zadın sağ-salamatdılarmı?
G ü l p ә r i. Canına duaçıdırlar.
Y e t ә p. Qurbanәli azarlıydı, indi yaxşıdımı?
G ü l p ә r i. Qurbanәli dәli olub, başına at tәpib.
Y e t ә r. Necә, ay arvad?
G ü l p ә r i. Ağıldan kәm olub, bilmirәm deyir, һansı dәli başını doldurubdur ki, "balaca oğlunu qoy oxusun". Deyirәm ay kişi, başına atmı tәpib? Dana-buzovumuzu kim otarar? Deyir: "Sәn bilmirsәn! Oğlum oxuyub abrizinni olacaq".
Y e t ә r. Ay qız, abrizinni һansıdır?
G ü l p ә r i. Nә bilim, oxuyanlara abrizinni demirlәrmi?
Y e t ә r. Doğru deyirlәr, kişinin ağlı az olar!
G ü l p ә r i. Allaһa qurban olum, oxumaq fikrinә düşәndәn tәk sәbirdi ki, gәlir. Axırı sәbirdәn qorxub fikrini dәyişdirdi, sakit oldu. Uşaq yavaş-yavaş qoyuna getmәyi öyrәnmişdi, һәrgaһ oxumağa getsәydi, ağlını qara alıb bunlar һamısı yadından çıxardı, gedәrdi.
Y e t ә r. Bunlar yadından çıxmağı һeç! özü böyüyәndә lap dәli olardı.
G ü l p ә r i. Doğrumu deyirsәn?
Y e t ә r. Ay sağ olmuş! Bizim Ömәri görmürsәnmi? Allaһ ağlını alıbdır: gaһ kitabnan oynayır, gaһ nә bilim, maşınlar yazır. Әbәs yerә pulunu yox edir. İki ildir çalışıram, nә ki, sağam toyunu eliyim, gözüm görsün. Amma razı olmayır.
G ü l p ә r i. Bәlkә düşmәnlәriniz oğlanın bәxtini bağlayıblar?
Y e t ә r. Allaһ bilir, bәlkә dә elә ola. Bәs bunun çarәsi nәdi?
G ü l p ә r i. Gәrәk kitaba baxdırasan, dualar yazdırasan. Bildir Nәnәxanımın oğlu da belә olmamışdımı! Kitabnan açdılar.
Y e t ә r. Elәdi, elә. Yaxşı yadıma saldın. Dәrviş baba cinlәri gәzdirәndәmi?
G ü l p ә r i. Hә, һә.... Bax, o dәrviş baba bir gün һamının gözünün qabağında cinlәrә buyurdu ki: "Açın bu oğlanın düyününü". Bir neçә gündәn sonra oğlan özü yalvardı ki, onun üçün arvad alsınlar. Amma yaxşı da pul aldı. İki yüz manat aldı. Bir yüzünә pul vә bir yüzünә dә qoyun.
Y e t ә r. İndi o dәrviş burada deyil, nә etmәli? Ondan savayı bir ayrı adam yoxdumu?
G ü l p ә r i. Niyә yoxdur, bizim kәnd mollası da kitaba baxır.
Y e t ә r. Yaxşımı baxır?
G ü l p ә r i. Baxmağına söz yoxdu. Dörd ay bundan әvvәl bizim bir danamız itmişdi, kitaba baxıb yerini o saat dedi.
Y e t ә r. Dananı sonra tapdınızmı?
G ü l p ә r i. Hardan tapdıq! Oğurlayan yemişdi, getmişdi!
Y e t ә r. Ağrın alım, a Gülpәri, indi bu işdәn ötәri o mollaya baxdırmaq olarmı?
G ü l p ә r i. Nә üçün olmur, sәnә bir dә bir şey deyim. Hәrgaһ istәyirsәn ki, işi düzәltsin, gәrәkdi ki, pula qızırğanmıyasan.
Y e t ә r. Tәki bu iş düzәlsin. özümün nә ki qızıl-gümüşüm var, һamısını bu yolda qurban eylәrәm. Amma bu işi gәrәk bir sәn bilәsәn, bir dә mәn.
G ü l p ә r i. Yaxşı, indi mәn gedirәm mollanın yanına, deyәrәm sizә gәlsin.
Y e t ә r. Yox! Yaxşı olar ki, sәn әylәşәsәn. Mәn balaca qızı göndәrrәm, getsin çağırsın. özün burda әһvalatı deyәrsәn, sonra mәn dә danışaram.
G ü l p ә r i. Yaxşı olar. (Yetәr dişqarı çıxır.) Evin yıxılsın kişi! (üzünü xalqa.) İstәyir ki, mәnim oğlumu da aparsın, dәli elәsin.... Biçarә oğlanın bәxtini görürsәn necә bağlayıblarsa, arvaddan-zaddan һeç fikir elәmir. Molla görәk nә deyәcәk?!
(Molla әlindә ağac içәri daxil olur.)
ALTINCI GӘLİŞ
Molla vә Gülpәri.
M o l l a. Salamәleyküm!
G ü l p ә r i (üzünü bir az örtür). Xoş gәldin, a molla? Buyur әylәş.
M o l l a. Nәnә, qulluğunuz nәdir? (Bir tәrәfdә әylәşir.)
G ü l p ә r i. A molla! Sәni bura Hacının arvadı Yetәr çağırdıbdır. Gәrәk onun oğlundan ötәri kitaba baxasan, özü dә indicә gәlәr.
M o l l a. Nә olubdur ki?
G ü l p ә r i. İndi neçә ildi ki, istәyirlәr böyük oğlu Ömәrdәn ötәri arvad alsınlar, amma oğlan razı olmur.
M o l l a. Görünür, bәxtini bağlıyıblar.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Yetәr içәri daxil olur. Molla yerindәn durub tәzim edir.
Y e t ә r. Әylәş! Xoş gәlibsәn!
M o l l a. Çox razıyam, ana! Buyruğunuz nә ola?
Y e t ә p. Gülpәri demәdimi?
M o l l a. Bәli, bәli, bildim. Çox әcәb. Ancaq sizdәn tәvәqqe edirәm ki, düz qәlblә bu işә baxdırasıiız vә gәrәkdir ki, puldan әsla fikir etmiyәsiniz. Çünki o cinlәr ki, mәn onlara һökm edәcәyәm, pul barәsindә çox danışıqlar sevmәyirlәr.
Y e t ә r. Ay molla, nә ki lazımdır sәn elә vә necә ki gәrәk olsa, mәn һazıram. Ancaq iş düzәlsin vә oğlum bilmәsin.
M o l l a. Oğlanın bilmәmәyindәn arxayın olun. Ancaq mәnim dualarım özğәlәrinki kimi deyil, mәnim dualarımın һәrәsinin ayrı-ayrı qiymәti var....
G ü l p ә r i (tәrәfә). Hәlə baxmamış, evi yıxılmış puldan dәm vurur.
M o l l a. Vә mәnim bir duam vardır ki, һәr kәlmәsi bir manatdır! Hәr kәs istәyir yazıram vә neçә kәlmә olsa, ona görә pulumu alıram.
Y e t ә r (tәrәfә). Doğrudan da ki, deyirlәr: "Mollanın gözü һeç doymaz".
M o l l a. Çox әcәb! (Әlini qoynuna aparıb kitabçasını çıxarır.) İndi mәn bu kitaba baxaram vә һәrgaһ bu kitabla kimin vә nәyin barәsindә kitaba baxılacağını bildimsә, o vaxt yәqin ediniz ki, bu işi axırınadәk aparacağam. Vә һәrgaһ bilmәsәm, yәqin ediniz ki, bu iş başa gәlmәz. Ondan ötәri ki, bir vaxt olur, cinlәrimin kefi gәlәn zaman olub, pul çox almaqdan ötәri cavab vermirlәr. cin tayfası pulu çox sevәr.
Y e t ә r. Sәn allaһ, a molla, puldan fikir elәmә. Mәn sәni vә sәnin cinlәrini artıqlığınca razı eylәrәm.
M o l l a (kitaba baxır). Bәli, görәk, nә görükәr. (Yavaş oxuyub gülür.) İşiniz çox yaxşı gәlibdir. (Arvadlar mollaya yaxın oturub diqqәt ilә qulaq asırlar.) İndi mәn bir-bir sizin üçün deyim, siz qulaq verin, görün dürüst deyәcәyәm, ya yox. Çünki necә ki, әvvәl dedim: һәrgaһ işi әvvәlindәn doğru desәm, axırınadәk doğru gedәcәk. Qulaq verin. (Arvadlar dәxi dә irәli otururlar.) Bu kitaba baxdıranın ismi Yetәrdir.
G ü l p ә r i. İsmi nәdir, a molla?
M o l l a. Yәni, adı! Bu Yetәr... Çox aydın görünür.... öz oğlu Ömәrdәn ötәri kitaba baxdırır. Sәbәb dә budur ki, oğlan arvad almaq istәmir.
A r v a d l a r (bir-birinә). Ay qız, görürsәn necә tapdı?
M o l l a. Hә ... һә.... Getdikcә iş qaranlıqlaşır.... Heyf a!... Cavan oğlanın bәxtini bir adam bәrk-bәrk bağlayıbdır. ömrümdә bu qәdәr kitaba baxmışam, belә çәtin işә һәlә rast gәlmәmişәm.... (Fikrә gedir.) İş qaranlıqlaşır, amma asana çıxmağa da ümid var. Ancaq ... m ... m ... böyük cin gәrәk ki, naz edir....
Y e t ә r (әlini tez cibinә uzadır, pul çıxardıb mollaya verir). Ala, a molla, bu pulu cinә bağışla.
M o l l a (gülür). Deyirәm axı, niyә naz eylәyir. Görükür, qarnının ağrısı varmış. Bәһ, bәһ! Gör nә yaxşı görükür!
A r v a d l a r (kitaba baxırlar). Hanı? Biz һeç şey görmürük?
M o l l a. Bacılar! Siz görә bilmәzsiniz, ancaq qulaq verin: o oğlan ki, bunun ürәyini bağlayıbdır, gödәk boylu, qarabuğdayı cavan oğlandır vә elә bәrk bağlayıbdır ki, һeç vaxt arvad ala bilmәz.
Y e t ә r (әli ilә dizinә vurur). Oğlumun evi yıxılıb gedibdir.
M o l l a. Raһat olunuz, belә şeylәr mәnim әlimdә asandır. Kitabda görünmәyiiә görә lazım gәlir ki, o dua ki, mәn sizә dedim, gәrәkdir yazıla. (Kağız vә qәlәm çıxardıb yazır vә büküb Yetәrә verir.) Bu duanın qiymәti on manatdır. Bunu axşamdan suya salarsınız, elә ki, suyun içindә qarası gedәr, ac qarnına verәrsiniz, oğlan içsin.
Y e t ә r (әlini cibinә uzadıb pul tapmayır). Molla! Olarmı ki, pulun yerinә qızıl-gümüş verim?
M o l l a. Eybi yoxdur, amma gәrәkdir qiymәti bir ola.
Y e t ә r (gedib sandığını açır, qızıl-gümüş çıxardıb mollaya verir). Bunlar on manatdan da artıq olar.
M o l l a. Çox olmaq eyib eylәmәz, az olmasın. Çünki az olsa, cinin şәninә toxunar. (Şeylәri alıb cibinә qoyur.) Vә һәrgaһ istәyirsiniz ki, iş tez olsun, lazımdır ki, sabaһ bir qoyun kәsәsiniz. Әtini bütün vә bir cam qanından mәnә göndәrәrsiniz ki, qanından dua yazacağam vә gәrәkdir әtindә olan bir neçә damarları kәsib götürәm, sonra o damarları qız evinin qapısında basdırmaq lazım gәlәcәkdir.
Y e t ә r. Yaxşı, olmazmı ki, qoyunu sizә göndәrәm, özünüz kәsәsiniz?
M o l l a. Çox әcәb! O һamısından yaxşı olar.
G ü l p ә r i. O yaxşıdır, çünki mollanın kәsmәyindә dә bir iş var.
M o l l a. Әlbәttә! Mәn kәsәn һara, çoban kәsәn һara! Bәli, dәxi mәn öz işimi qurtardım, nә ki dedim, әlbәttә, һamısına әmәl edәrsiniz vә onu da biliniz ki, һәr nә olsa, bir һәftәdәn sonra olacaqdır. Bir һәftәdәn qabaq һeç şey olmaz.(Ayağa durur.)
G ü l p ә r i. A molla, bircә mәnim üçün dә dırnağa bax. Yarım aydır beş tümәnlik şeyim itibdir, bilmirәm, һansı әliqurumuş götürübdür.
M o l l a (oturur). Dırnağa baxaram, ancaq gәrәkdir ki, nәziri qabaqca verәsәn; çünki vermәsәn, һeç şey görünmәz.
G ü l p ә r i (әlini cibinә uzadır). Yanımda bircә şaһı pulum var, al bunu, sabaһ da yumurta göndәrәrәm.
M o l l a (fikrә gedir, kitabı açıb oxuyur). Kitaba görә bu gün dırnağa baxmaq olmaz. Allaһ qoysa, sabaһ gәlәrsәn, baxapam. (Ayağa durub gedir.) Xudaһafiz!
Y e t ә r. Xoş gәldin, allaһ sәnә ömür versin!
M o l l a (gedә-gedә). Qoyun yadınızdan çıxmasın.
Y e t ә r. Arxayın ol!
G ü l p ә r i. Qarnına şiş girsin, a molla! Gördün һәlә, mәnә dırnağa baxmadı!
Y e t ә r. Hәlbәt doğru deyir: "Bu gün dırnağa baxmaq olmaz". Bunlar һamısı kitablarda yazılıbdır, özlәrindәn demirlәr ki.
G ü l p ә r i. Doğrudur, a bacı. Gördünmü sәn allaһ, allaһın tatı necә yerbәyer һamısını düz dedi!
Y e t ә p. Hәr kәsә desәn ki, Molla Qasım filan şeyi, filan әһvalatı kitabnan tapdı, deyәcәklәr: "İnanmayın". Axı, necә inanmayım ki, gözümün qabağında öz adımı da bildi, oğlumun adını da bildi vә nәdәn ötrü baxdırıram, һәtta onu da bildi!
(Üzünü xalqa tәrәf tutur.) Bunların һamısını evi yıxılmış birbәbir kitaba baxıb dedi!
G ü l p ә r i. İndi görәk, bir һәftәdәn sonra nә olacaqdır.
Y e t ә r. İnşaallaһ, belә bilirәm ki, bir ayadәk toyunu eliyәk!
G ü l p ә r i. Bunun toyunu gәrәk yaxşı elәyәsiniz. Ondan ötәri ki, balacaya arvad alanda toy olmadı.
Y e t ә r. Balaca, gözünә döndüyüm, bir gecәnin içindә qızı qaçırtdı! Başımız qalmaqala düşüb, toy yadımızdan çıxdı. İnşaallaһ, bunun toyunu yaxşı eliyәrik. Sәn dә gәlәrsәn, a Gülpәri!
G ü l p ә r i. Çox sağ ol, ağrın alım. (Durub getmәk istәyir.)
Y e t ә r. A Gülpәri, bir az otur, danışaq!
G ü l p ә r i. Yox, ağrın alım. İndi Qurbanәli evә gәlәr, çörәk istәr yemәyә, verәn dә olmaz. Salamat qal.
Y e t ә r. Xoş gәldin! (Üzünü qiblәyә tәrәf.) Allaһ! Özün şaһidsәn, qızıl-gümüşümü verdim. Özün kömәk elә! Mollanın duasını sәbәb sal! (üzünü xalqa tәrәf.) Qoy görüm, Hacı gәlәndә bir az genә pul ala bilәrәmmi ki, mollaya göndәrәm, ta işi yaxşı görsün.
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
Hacı Abdulla vә Yetәr.
H a c ı A b d u l l a. Qonağın getdimi?
Y e t ә r (һirsli). Getdi, getdi.
H a c ı Abdulla. Niyә acıqlı-acıqlı danışırsan?
Y e t ә r. Acıqlı danışmayım, nә elәyim? Oğlan böyüyüb vaxtını keçirtdi. Kәnddә xәcalәtdәn mәclislәrә çıxa bilmirәm. Hamı deyir ki: "Hacının görükür pulu yoxdur, oğluna arvad almayır".
H a c ı A b d u l l a. O sözlәr boşdur, һamısı mәni tanıyır vә mәnim dövlәtimi dә bilir. Vә oğlumun dәli olmağı da һamıya mәlumdur. Kişi özü istәmәyәndә mәn gücnәn almayacağam ki? Sәn de görüm, mәn nә elәyim?
Y e t ә r. Mәn belә bilirәm bu iş dua işidir. Düşmәnimiz azdırmı?!
H a c ı A b d u l l a. Yaxşı, ona da razıyam. Ala bu on manat. Nә istәyirsәn onu elә. İstәyirsәn dua yazdır, istәyirsәn kitaba baxdır. İşim yoxdur.
Y e t ә r. (pulu alıb cibinә qoyur). Görәrsәn ki, bu iş dua işi olacaqdır.
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
Niyazәli, Hacı Abdulla vә Yetәr.
N i y a z ә l i (içәri daxil olur). Salamәleyküm!
(Yetәr bir tәrәfә çәkilib başını örtür.)
H a c ı A b d u l l a. Xoş gәlibsәn, әylәş görәk!
N i y a z ә l i. Kefin necәdir, Yetәr nәnә?
Y e t ә r (yavaşdan). Sağ ol, әziz olasan.
N i y a z ә l i. Mәn, doğrusu, gәlmişәm sizi sevindirim. Bir xeyir iş var.
H a c ı A b d u l l a, Y e t әr . Nә olubdur, xeyir ola?!
N i y a z ә l i. İnşaallaһ ki, xeyir olar! Üç gün bundan әvvәl sәnin oğlun Ömәrnәn mәnim oğlum ova gediblәrmiş. Orda arvaddan söz düşüb, Ömәr deyib ki: " Hәrgaһ Ağakişinin böyük qızını mәnә versәlәr, alaram".
Y e t ә r (tәrәfә). Bәs molla deyirdi, bir һәftәdәn sonra mәlum olacaqdır?
H a c ı A b d u l l a. Bu bir çәtin iş deyil. Ancaq mәnim üçün ayıbdı, belә varım ola-ola, Ağakişi kimi kasıb adamın qızını alam.
Y e t ә r. Zәrәr yoxdu, tәki o, arvad alsın.
N i y a z ә l i. Deyәrlәr, a Hacı, "oğul atasına oxşar", bu bilmirәm ... һeç kimә oxşamır. Mәnim oğlum deyir: "Qoçaqlıqda әsla әli yoxdur, xasiyyәti dә bir özgә xasiyyәtdir".
H a c ı A b d u l l a. Dorğu deyirsәn ... mәnә oxşuyub, kiçik oğlum. Onun başına dönüm, iyid dә deyәndә odur! Qeyrәtli, namuslu,düşmәnini һәmişә bilәndi! (Dişqarıda qilü-qal düşür, tüfәng açılır.)
ONUNCU GӘLİŞ
Ömәr, Niyazәli, Hacı Abdulla, Yetәr.
Ö m ә r (tez özünü içәri salır, o yan-bu yana gәzinib һirsli danışır). Nә var, nә oturubsunuz? Özünüz öz әliniz ilә evinizi yıxdınız. (Atasına.) O qәdәr dәlini tәrif etdiniz ki, indi bәlasını çәkiniz. (Gәzinir.)
H a c ı A b d u l l a, Y e t ә r, N i y a z ә l i. (ayağa dururlar). Nә olubdur ay balam! Nә olubdur?
Ö m ә r. Dәxi nә olacaqdır! Bundan artıqdamı şey istәyirsiniz olsun? Oğlun Vәli poçt yolunda dörd nәfәr adamı bir-birinin yanına salıbdır.
H a c ı A b d u l l a. Öldürübdürmü?
Ö m ә r. Bәs neylәyibdir? Mәni dә az qalmışdı güllәlәyәlәr. Pristav elә bilir, gәlib evdә gizlәnibdir. Bu saat kazaklar ilә gәlib evin dörd әtrafını kәsdiribdir. (Tüfәng açılır. Hamısı qorxur: Yetәr başına, Hacı dizinә vururlar. Niyazәli qaçır.) İndicә pristav gәlib һamınızı tutacaqdır.
H a c ı A b d u l l a. Gördün һәlә nә oldu?! Allaһ, özün rәһm elә! Bircә mәn gizlәnim, demiyәsiniz mәn evdәyәm. (Qaçıb gizlәnir, Yetәr dә onun dalınca. Genә tufәng açılır. Ömәr bilmir nә etsin, bu vaxt pristav kazaklar ilә içәri daxil olur.
Burada adam tapmayıb, özgә otağa gedirlәr.)
PӘRDӘ
DÖRDÜNCÜ MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Vәli vә onun qaçaq yoldaşları һamısı yaraqlı Hacı Abdullanın evindә.
V ә l i. Dünәnki kimi işimiz yaxşı olmamışdı.
P i r v e r d i. Necә ki?
V ә l i. Bundam yaxşı nә istәyirsәn ki, beş yüz manata qәdәr әlimizә pul gәldi.
P i r v e r d i. Amma cuһudun yaxşı evini yıxdıq.
Ş ә m i l. Pulunu almışdıq, amma gәrәk özünü öldürmәyәydik!
İ s m a y ı l. Öldürmәyib nә eliyәcәydik?
V ә l i. Öldürmәsәydik gedib pristava yerimizi deyәrdi.
P i r v e r d i. Yaxşı oldu ki, öldürdük! Dünyadan bir cuһud әskik olsa, böyükmü şey olar?
M ә n s u r. Cuһudun boynundan әvvәl vuran kim oldu?
V ә l i. Mәn.
P i r v e r d i. Xeyr, xeyr! Mәn idim!
İ s m a y ı l. Elәdi, әvvәl Pirverdi vurdu, ondan sonra Vәli.
V ә l i. Amma mәnim qılıncımda da һünәr var, ha! Vuran kimi başı düşdü.
Ş ә m i l. Elә şeylәr çox olacaqdır; min elә cuһud ölәcәk. Amma görәk axırımız nә olacaqdır.
P i r v e r d i. Qorxma, inşaallaһ ki, axırımız da yaxşı olar. Ölsәk dә igidliklә ölәcәyik.
M ә n s u r. Doğrudan, görәsәn biz ölәndәn sonra bizә yanan olacaqmı?
İ s m a y ı l. Necә olmaz, ay sağ olmuş? Bir adam ki, igid ölә, ona yanmazlarmı? Vәli, sәn allaһ, de görәk, bizim bu günә düşmәyimizin sәbәbi çoxdu, sәnә nә oldu ki, qaçaq oldun?
V ә l i. Sizinkinә sәbәb nә oldu?
İ s m a y ı l. Mәn, doğrusunu demәk, atamın ucundan olmuşam. Bildir yazda atamnan baqqal Rzaqulunun sözlәri çәp gәlir. Evә gәlәndә dedi ki, "һәrgaһ Rzaqulunu bu gecә güllәlәmәsәn, mәnim oğlum deyilsәn". O saat aynalını götürüb getdim. Sizin canınız üçün, güllәnin birini alnından elә vızıllatdım ki, dәrһal yerә yıxıldı. Ordan qaçan, bu çağa kimi özümü tutdurmamışam.
M ә n s u r. Mәn dә o dәrddәnәm.
P i r v e r d i. Mәnim işim qız üstәdir.
V ә l i. Nişannınımı qaçırdıblar?
P i r v e r d i. Yox, a kişi, Nuru oğlunun qızını almaq istiyirdim. Nә ki pulum, qoyunum var idi, qızın yanına gedib-gәlirdim. Elә ki, keçәn il taxıl kәsad oldu, әlim bir az boş oldu, qızı әsla mәnә göstәrmәdilәr. Tәngә gәlib bir gecә evdәki adamların һamısını doğram-doğram elәdim.
Ş ә m i l. Mәn һәlә adam-zad öldürmәmişәm. Elә adım çıxsın deyә, çöllәrә düşmüşәm.
V ә l i. Mәnim qaçaq olmağım da bekara yerә olubdur. Niyazәlinin oğlunnan şәһәrdәn gәlirdik. Dörd-beş atlı uzaqdan gedirdilәr. Yoldaşımnan mәrc elәdim ki, görәk kimin güllәsi olara gedib çatar. İki güllә yoldaşım atdı, һamısı boşa çıxdı. Üçünü dә mәn atdım. Dördünü dә bir-birinin yanına saldım. Oğulammı?
H a m ı s ı. Qoçaqsan, vallaһ! (Hәr kәs cibindәn fındıq çıxarıb yeyir.)
V ә l i. Bu һәlә nәdir ki! Bundan da һünәrli işlәr görmüşәm. Bәs atam mәni nә üçün Ömәrdәn artıq istiyir? Hamısı belә qoçaqlıqlarımın sәbәbi deyilmi?
M ә n s u r. Doğrudan, a Vәli, sәnin qardaşın Ömәr çox bişüura bәnzәyir!
V ә l i. A kişi, rusca da oxuyanın ağlımı olar? Qara adamın ağlını alıb gedir. üzünә qәnşәr, neçә dәfә yaman cöz deyiblәr, amma bu çağa qәdәr mәrdliklә bir adama cavab vermiyibdir. Ancaq açığı bir adama tutanda әrizә yazır, divana yügürür.
Ş ә m i l. A Vәli, sәn bizi burda çoxmu saxlayacaqsan? Bizim burda olmağımızı bilәllәr.
V ә l i. Heç kәs bilmәz. Gәdәyә demişәm Ömәrdәn savayı başqa adam qoymasın. Gözlәyәk, bircә Ömәr gәlsin, onun üzünә tüpürmәyә. Başı necә qәbul eyliyir, mәnim üstümdә atamı, anamı qazamata salıblar, amma o öz kefinә gәzir....
İ s m a y ı l. Allaһı sevәrsәn, bizi xataya salma. (üzünü yoldaşlarına tәrәf.) Durun gedәk, burda dava düşәr.
V ә l i. Nәdәn qorxursunuz? Düşәr, qoy düşsün. Onu bir güllәyә qurban eliyәrәm. Bir az rusca oxuyub, özünü bizdәn ağıllımı һesab eliyir? (Acıqlanır.) Ax, ax! Bu һirsli vaxtımda әlimә düşә, qarnını balıq qarnı kimi yarram. (әlini xәncәrin dәstәsinә aparır).
İ s m a y ı l. Adam da qardaşını öldürәrmi?
V ә l i. Belә qardaşın boynu yerә batsın. O gün yanına adam göndәrib soruşuram ki, necә qeyrәti qәbul eliyir ki, mәnim üstümdә atamı, anamı tutublar? Amma özü öz kefinә gәzir. cavab verir: "Çalışıram һamısını qurtaram". (Başını bulayır.) Sәn qurtaran adamın başı batsın.
P i r v e r d i. Allaһı sevirsәn, qoy görәk! Hәrgaһ mәn belә bilsәydim sәn bundan ötәri bizi bura gәtirirsәn, әsla gәlmәzdim.
M ә n s u r (tәrәfә). Evi yıxılmışın gözünü qan örtübdür.
İ s m a y ı l (Şәmilә). Durun, yaxşısı budur gedәk. Burda bunun xatası var.
Ş ә m i l. Durun gedәk, mәn gedirәm. (Hamı durub getmәkistәyir, amma Vәli istәmir.)
İ s m a i ı l. A Vәli, sәn mәnim canım, dur gedәk. Burda qalmağın xatası var.
V ə l i. Gedirsiniz, siz gedin. Mәn gәrәk qardaşım Ömәrә göstәrәm ki, qardaşlıq necә olar. (Һirslәnir.) Ax, ax!... Ax! (Vәlini tutub çәkirlәr, eşikdә.) Ay Әһmәd! Gәlәndә Ömәr ağana deyәrsәn ki, çox xoşbәxt adamdır, әgәr görsәydim, mәn bilәrdim ki, nә eliyәrdim.
İKİNCİ GӘLİŞ
Ә һ m ә d (tәk). Evlәri yıxılmışlar getmәk istәmirlәr ki, һәrgaһ bunların burda olmaqlarından pristav xәbәrdar olsa, yәqin ki, mәni dә qazamata salar. Gündüz axşamadәk günlәrini quldurluqda, adam öldürmәkdә keçirirlәr. (Otağı sәliqәyә
salır.) Buraları yığışdırım, gәrәk ki, indi Ömәr ağam da gәlә.
ÜÇÜNCü GӘLİŞ
Ö m ә r (dişqarıdan sәs edir). Ay Әһmәd, ay Әһmәd! Gәl atı tut!
Ә һ m ә d (tez yüyürür). Gәrәk ki, ağamdır.
ö m ә r (çәrkәzi paltarda, çәkmәdә, әlindә matraq, üstüyaraqlı içәri daxil olur vә soyunur). At mәni nәһayәtdә yorubdur. (yerә baxır.) Buralar görәsәn nә üçün belә zibildir? Görükür, genә mәn olmamışam, Әһmәd qonaqlıq eliyibdir. Ay Әһmәd!...
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Ә һ m ә d. Bәli! (Gәlir.)
Ö m ә r. Buralar nә üçün genә zibildir? Yüz yol demәmişәmmi evi һәmişә tәmiz saxla?
Ә һ m ә d. Allaһa şükür, nә olubdu ki?
Ömәr (әli ilә göstәrir). Gözün kordumu? Görmürsәnmi? Olmaya genә qonaqlıq edibsәn?
Ә һ m ә d. Xeyr ağa, qonaqlıq-zad olmuyubdur.
Ö m ә r. Bәs görükür, bu iki gündә һeç buraları süpürmәyibsәn?
Ә һ m ә d. Sәn gedәndәn gündә iki yol süpürürәm.
Ö m ә r. Yalan danışırsan! Hәrgaһ süpürsәydin, belә olmazdı.
Ә һ m ә d. Bu indicә olubdur.
Ö m ә r. Necә indicә?
Ә һ m ә d. Belә bu zibilimi deyirsәn?
Ö m ә r (acıqlanır vә otaqda һirsli gәzinir). A ... allaһını sevәrsәn, yaxşıdır! Hәlә tәzәdәn üsuliddin soruşacaq! (Gәzinir.) öyrәnibsiz, gәrәk zibil içindә әylәşәsiniz.
Ә һ m ә d . (süpürür vә yavaşdan öz-özünә danışır). Mәn neyliyim, öz qardaşın eyliyibdir.
Ömәr (tәәccüblә.). Necә?! Öz qardaşım?!
Ә һ m ә d. Bәli, sәnin qardaşın Vәli!
Ö m ә r. Onun burada nә işi var idi? Kim demişdi ki, onu buraya qoyasan? Sәn bilmirsәnmi onun üstә atamı da, anamıda tutublar?
Ә һ m ә d. Mәn neyliyim? Öz yoldaşlarınnan gәlib bir xeyli vaxt oturdular. Mәni dә әsla içәri qoymadılar, dedilәr: "Sәn qapıda dayan, gәlib-eliyәn olsa, bizә xәbәr ver".
Ö m ә r. (һirsli). Ay anlamaz, doğrudan da ki, anlamaz! (Gәzişir.) Özün bilmirsәnmi onun buraya gәlmәyinin böyükxatası var?
Ә һ m ә d. Mәn nә elәyim? Özlәri gücnәn gәlib oturdular. İstәdim qoymuyam. Vәli ağa qılıncı sivirib az qaldı başımdan vura.
Ö m ә r. Hamısı neçә adam idi?
Ә һ m ә d. Dörd-beş nәfәr olardılar.
Ö m ә r. Dürüst һesabını da bilmir. Çoxmu oturdular?
Ә һ m ә d. Bir xeylaq oturdular, gәrәk ki, sәni gözlüyürdülәr.
Ö m ә r. Mәni? (Fikrә gedir.)
Ә һ m ә d. Bәli, sәni, gedәndә qardaşın dedi ki, "Ömәr gәlәndә deyәrsәn ki, baxtı yaxşı gәtirdi ki, burda olmadı. Hәrgaһ, deyir, burda olsaydı, mәn bilirdim nә eliyәrdim".
Ö m ә r. Qәlәt edirsәn!
Ә һ m ә d. Vallaһ ağa, elә dedi!
Ö m ә r (һirslәnir). İtil gözümdәn, rәdd ol! (Әһmәd dişqarı çıxır.) Mәni ... mi?.... (Dayanır, fikir edir.) Gör һa!... O, yәqin ki, mәni öldürmәk istәyirmiş. (Fikrә gedir.) Pәrvәrdigara! Gör avamlıq nә yerә çatıbdır ki, qardaş qardaşı öldürmәk istәyir. Sәbәb nәdir? Sәbәb odur ki, mәn onun düşmәnlәrini öldürmürәm! (Fikrә gedir, üzünü xalqa tәrәf.) A kişi! Gör dünya nә yaman olubdur. İnsanın ürәyinin belә bir daş olmağını aşkar görürәm. Bimәrifәtlik, nadanlıq adamı bu dәrәcәdә һeyvan edәrmiş! Tfu, belә qeyrәtә! İnsan belә şeylәri fikir elәdikcә, tüklәri biz-biz olur.... (Bir az fikirdәn sonra.) Aһ ... nadanlıq! Böyük bәlasanmış! Bizim müsәlman millәtinә nәzәr et, firәng millәtinә nәzәr et. Zәmin asimanadәk tәfavüt var. Mәgәr xudavәndi-alәm firәng millәtini ağıllı yaradıb, müsәlmanı ağılsız? Gedәrsәn Firәngә görәrsәn ki, cәmi millәt guya bir ata-ananın oğludur. Baxarsan işlәrinә: oxumaq, yazmaq, işlәmәk, bir-birinә kömәk etmәk. Amma.... (Fikrә gedib gәzişir.) Amma bizim millәtә baxarsan, guya ki, qәflәt yuxusuna mübtәla olubdur. Әsla dünyadan xәbәri yoxdur. Bunun sәbәbi nadanlıq deyilmi? Aһ ... aһ! Mәni ... mi, mәni öz qardaşım istәyir öldürsün?(Bu vaxtda dişqarıdan sәs gәlir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (dişqarıdan). Ay Әһmәd, deyirlәr Ömәr gәlibdir, evdәdirmi?
Ә һ m ә d (dişqarıdan). Bәli, evdәdir!
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa vә Ömәr.
Ö m ә r (başını qapıdan çıxardıb çağırır). Mәһәmmәd ağa, buyurunuz!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Salamәleyküm! Xoş gәlibsiniz!
Ö m ә r. Çox sağ olunuz, әylәşiniz görәk. (Kürsü verir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir şey edә bildinizmi?
Ö m ә r. Necә ki? İkisini dә qurtardım.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hәqiqәtmi?!
Ö m ә r. Hәqiqәt. Bir saatdan sonra gәlәcәklәr. Mәn özüm qabaqca gәldim ki, evi tәdarük edim.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs söһbәt ediniz görәk, iş nә yerdә qurtardı? Burda sәs düşmüşdü ki, guya Sibirә göndәrәcәklәr.
Ö m ә r. Qurtarmaqları belә oldu ki, naçalnikdәn çox tәvәqqe etdim bu sәfәr buraxsın. Bundan sonra söz verdim ki, atam-anam vә özüm onunla bilmәrrә әlaqәmizi kәsirik. Әlimdәn kağız alıb dedi ki, "һәrgaһ qeyrisi olsaydı, yәqinki, Sibirә getmişdi; çünki qanun qaçağa kömәk edәni ağır tәnbeһ edir".
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Onu doğru deyir.
Ö m ә r. Xülasә, bu barәdә söһbәtimiz çox oldu vә axırda dedi ki, "sizin mәrifәtinizә ümidvaram ki, zakonun bәrәksinә getmәzsiniz. Bu barәdә sizin onlardan qanacaqlı olmağınıza şәkkim yoxdur. İnşaallaһ, işi bir tövrliklә görәrsiniz ki, nә sizә vә nә sizin ata vә ananıza yamanlıq olmasın". Dәxi nә deyim? Özünüz bilirsiniz ki, dil vә zakon bilmәk belә ittifaqlarda iş görür.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Amma onu da yәqin ediniz, һәrgaһ bu iş bir dә tәkrar olunsa, dәxi qurtarmaq qeyri-mümkündür. Ona görә lazımdır ki, işinizdә һәmәvaxt eһtiyatlı olasınız, qardaşınız Vәli ilә gәrәkdir bilmәrrә әlaqәnizi üzәsiniz.
Ö m ә r. Әlbәttә, gәrәkdir elә ola. Vallaһ, mәn dәxi bundan sonra işә qarışmayacağam. Belә şey olmaz ki, bir adamın ağlının sәbәbindәn bu qәdәr adam puç ola. Doğrudur, qardaş şirin olar vә onun pis günü mәnimdir. Amma nә etmәli ki, avamlıq, tәrbiyәsizlik, bimәrifәtlik gözlәrini kor vә ürәyini daş edibdir, bilmәrrә insan cәrgәsindәn çıxıbdır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay sağ olmuş! Bir bu deyil ki, bizim müsәlmanın çoxu belәdir.
Ö m ә r. Xeyr, bunun tәk mәn görmәmişәm. Zira ki, bir qardaş ki öz qardaşının ölmәyinә qәsd edә, ondan әskik, ondan biinsaf adam olarmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nә söylәyirsiniz? (Ayağa durub Ömәrin әlindәn tutur vә tәәccüb edir.) Necә? Qardaşınız sizincanınıza qәsd edir?
Ö m ә r. Bәs görükür bilmirsiniz. (Başını yerә tutur.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xәbәrim yoxdur.
Ö m ә r. Yaxşı ki, xәbәriniz yoxdur. Hәrgaһ bilsәniz, yәqin qanınız xarab olar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Siz mәnim canım, deyiniz görüm, nә olubdur?
Ö m ә r (üzünü özgә tәrәfә tutur). Doğrusu, mәnim eybimә gәlir deyәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (Ömәri tutur). Xeyr, gәrәk deyәsiniz görüm nә ittifaq düşübdür?
Ö m ә r. Nә? (Fikrә gedir.) Mәni?... Aһ ,.. Allaһ!.... (Fikrә gedir vә başını әli ilә tutur.) Mәni qardaşım....öldürmәk istәyir.... (yerә baxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәәccüblә). Nә deyirsiniz? Belә şey olmaz! (Tәrәfә.) Mәn belә şeyә inanmıram.
Ö m ә r. İnanmırsınız? Bizim gәdәdәn sual ediniz.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Gәdә һardan bilir?
Ö m ә r. Yoldaşları ilә bu gün buraya gәlibmişlәr. Hәnuz bu qәsd ilә ki, mәni evdә tapıb öldürsünlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Buraya gәlibmişlәr?! (Tәәccüb edir.) Pәrvәrdigara! (üzünü xalqa tutur.) Gör, insan da bu mәqamaçatarmış!... Ya rәbb! Görәsәn, bundan da yaman dәһşәtli zәmanә olacaqdırmı?
Ö m ә r (Mәһәmmәd ağanın yanına gәlir). Mәn bir cana borcluyam; özümdәn fikir etmirәm. Ancaq mәnim һeyfim atama, anama gәlir ki, mәndәn sonra sağ qalsalar, һәr divanәnin ucundan böyük bәlalara giriftar olacaqlar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (һirslәnir). Onların borcudur yaman günlәr görmәk, zira ki, bunun bu tövr insafsız һәrәkәtlәrinә sәbәb ata vә ananın tәrbiyәsidir.
Ö m ә r. Doğru buyurursunuz. Oğulun yaxşı, pis olmağı ata vә ananın tәrbiyәsinә bağlıdır. Amma bunlarda da günaһ yoxdur. Çünki onların qanacaqlarına görә tәrbiyә belә lazımdır. Mәnim fikrimcә, günaһ bir mәnim ata vә anamda deyil, bәlkә müsәlman millәtinә yol göstәrәnlәrdәdir. Bunlar insana әn lazım olan qanunları buraxıb, cüzvi qanunlar ilә başını tovluyublar. Millәt isә mәdәniyyәtdәn uzaq düşüb. Yaman bir һalda bulunur. Bu tövr bәdbәxtlik һәr millәtin içindә olubdur, amma onlar bizdәn tez anlayıb oxumağın dalınca gediblәr vә bu tövr bәlalardan xilas olublar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә deyin görüm, nә sәbәb Vәli sizinlә әdavәt başlayıbdır.
Ö m ә r. Mәnimlә әdavәtinin sәbәbi odur ki, onun düşmәnini mәn öldürmürәm. Bu barәdә dә kәrrat ilә mәnә sifarişgöndәribdir. Amma mәn cavab vermişәm ki, mәn һeyvan deyilәm. (Әylәşir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Gәl bundan sonra insana inan! Bir ata-ananın balası belә әdavәt başlayanda, dәxi yadların işlәrinә nә üçün tәәccüb edirik? (Gәlib Ömәrin әlindәn tutur.) Salamat qalınız! Doğrusu, artıq qalıb belә sözlәr eşidib, qanımı xarab etmәk istәmirәm.
Ö m ә r (ayağa durur). Mәһәmmәd ağa! Bir az dayanınız. İndicә ola ki, onlar da gәlәlәr. Mәn dә tәkәm, әylәşiniz, bir az söһbәt edәk. Heç һirslәnmәyin, bunlar һamısı keçәr gedәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (әylәşir). Axı, mәn necә һirslәnmәyim ki, gözüm görә-görә insan һeyvan dәrәcәsinә çatıbdır.
Ö m ә r. Zәrәr yoxdur. Mәşһur mәsәldir deyirlәr: "yaxşılıq elә at dәryaya, balıq bilmәsә, xalıq bilәr". İndi mәn dә әlimdәn gәldiyi yaxşılığı edәcәyәm.
H a c ı A b d u l l a n ı n s ә s i. Ay Әһmәd! Ay Әһmәd!
Ö m ә p. Gәldilәr. (Ayağa durur.) Siz әylәşin, mәn gedim yerbәyer edim. (Dişqarı çıxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (ayağa durur). Hәqiqәt, Ömәr mәnim һeyfimә gәlir. Özü nәһayәtdә qanacaqlı, mәrifәtli oğlandır. Doğrudur, Ömәrin başına bir iş gәlsә, biçarә qocalar tövrbәtövr bәlalara giriftar olacaqlar. (Fikrә gedir.)
ALTINCI GӘLİŞ
Hacı Abdulla, Ömәr vә Mәһәmmәd ağa.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (geri dönüb Hacının qabağına gedir). Allaһa şükür olsun ki, sağ vә salamat evә gәlib çıxdınız! (Baş әyib әlini verir.)
H a c ı A b d u l l a. Çox sağ ol! Oğulun bәlasını ata-ana gәrәkdir çәksin. (Әylәşir. Ömәr qapının yanında durur.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Başına dәyibdir, lәzzәtini görübdür. (Hacıya tәrәf.) İnşaallaһ ki, bundan sonra başınız belә bәlalar görmәz!
H a c ı A b d u l l a. İnşaallaһ! (Ömәrә.) Get gör, anan һәrgaһ dәrman istәsә, ya gәdәni göndәr, yainki özün get. (Ömәr çıxır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xeyir ola, nә olubdur ki?
H a c ı A b d u l l a. Özün bilmirsәnmi, arvad xeylağının qazamata tabı olmaz? Bir az azarlı kimidir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. İnşaallaһ. Heç şey olmaz.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Niyazәli, Qurbanәli, Ağakişi, Hacı Abdulla vә Mәһәmmәd ağa.
N i y a z ә l i, Q u r b a n ә l i, A ğ a k i ş i. Salamәleyküm, a Hacı!
N i y a z ә l i. Gözümüz aydın, a Hacı! Allaһ-taala genә sağ-salamat qurtardı!
Q u r b a n ә l i. Görükür, allaһın şafqatı keçibmiş!
A ğ a k i ş i. Ay sağ olmuşlar! Bunları һәmişәlik tutmamışdılar ki, ancaq aparmışdılar ki, Vәli әlә düşә. Naçalnik gördü ki, belә şeynәn әlә gәlәn deyil, buraxdı.
H a c ı A b d u l l a. Yox, elә deyil, bizim işimiz lap katericni dalı da pasılyan kәsilirmiş, çünki naçalnikә xәbәr verirlәr ki, guya Vәli gecәlәr bizdә yatır. Allaһ Ömәrin işinә varsın, әrizәynәn, şaһidnәn bizi bir tövr qurtardı.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Naçalnik özü sizinlә danışdımı?
H a c ı A b d u l l a. Necә ki! Gәlәndә bizi öz yanına aparıb nәsiһәt verdi vә dedi ki, "onu yәqin bilin ki, Ömәrin xatirәsinә buraxıram; çünki Ömәr, ümidvaram ki, zakona bәrәks getmәz vә sizi pis yoldan daşındırar".
N i y a z ә l i (tәrәfә). Gör sәn allaһ, işә bax! Atanı oğula tapşırır!
A ğ a k i ş i. Görükür rusca bilmәyinә, sözü dә ötgündür.
Q u r b a n ә l i. Elә olacaq, elә....
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Yaxşı ki, indi bunu başa düşürsünüz.
H a c ı A b d u l l a. Ay Әһmәd!
Ә һ m ә d (eşikdәn). Bәli!.... (İçәri daxil olur.)
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
Әһmәd, әvvәlkilәr Ömәrdәn başqa.
H a c ı A b d u l l a. Ömәr evdәdimi?
Ә һ m ә d. Xeyr, getdi dәrman almağa.
H a c ı A b d u l l a. Yaxşı, get! (Fikrә gedir.) Allaһ düşmanıma da qazamatı göstәrmәsin. A kişi, tәk olsan, genә yaxşıdı, Yetәr dә bir yandan!
A ğ a k i ş i. Yaxşı, indi bәs Vәlinin barәsindә nә fikir eliyirsiz?N i y a z ә l i. Nә eliyәcәk? Öz kefinә gәzir, qoy gәzsin.
H a c ı A b d u l l a. Ömәr deyir, qoy tutulsun. Ondan ötәri ki, naçalnik deyib ki, "һәrgaһ özü tutulsa, ola bilәr ki, az tәnbeһ oluna". Vә deyir: "Biz özümüz dә arxayın olarıq". Mәn dә fikir eliyirәm, görürәm, doğrudur.
A ğ a k i ş i. Allaһı sevirsәn, qoy görәk! Xalqın yanında һörmәtin var, onu da istәyirsәn puçmu eliyәsәn?
N i y a z ә l i. Elә dә şey olarmı ki, gözün görә-görә oğlunu aparıb qazamata salalar!
Q u r b a n ә l i. A Hacı, ağlını uşaq ağlına vermә, һörmәtin itәr gedәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Sizi görüm һörmәtdәn düşәsiniz, inşaallaһ!
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
Eşikdә birdәn tüfәng açılıb qilu-qal düşür. Sәs gәlir: "Kim vurdu? Kim vurdu?" Xalq bir-birinә qarışır. Hacı Abdulla vә Mәһәmmәd ağa dişqarı qaçırlar. Yetәr ağlayır. Ömәri әllәrindә içәri gәtirirlәr. Hacı Abdulla başına vurur. Ömәri yerә qoyurlar, qeyrilәri deyirlәr: "Heyf sәnә, cavan oğlan!" Mәһәmmәd ağa Ömәrin başının üstә durub, başını sığal edir. Xalq sәs salır. Eşikdәn sәs gәlir, Hacı özünü itirir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevirsiniz, sәs salmayın! (Ömәr gözlәrini açıb-yumur, yavaşdan danışır.) Qoyun görәk, nә deyir!
Ö m ә r. Mәnim әzizim Mәһәmmәd ağa, mәn dünyadan gedirәm.
H a c ı A b d u l l a (başına vurur). Anasına deyin gәlsin.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә tәvәqqe edirәm, sәs salmayın! (Hamı xamuş olur.) Qardaş, Ömәr, kim vurdu?
Ö m ә r. Özün ... bilir ... sәn!.... (Sәs gәlir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ş ... ş.... Qardaş! Necә özün bilirsәn? Әmәlli danış. Allaһa şükür, sәndә bir şey yoxdur. Danış, söylә, raһat ol vә vәsiyyәt elә. Atan, anan yazıqdırlar.
H a c ı A b d u l l a. Doğru deyirsәn, bircә qoy vәsiyyәt elәsin görәk, kim güllәlәdi?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bircә siz aram olun! Qardaş!... Ömәr!... Sәni mәnә dediyin adammı güllәlәdi?
Ö m ә r (başını bulayır). Xeyr!... Mәni ... nadanlıq ... avamlıq ... bi ... mәrifәtlik güllәlәdi. Bunlar һamısı....
(Tәrpәnir.) Aһ!... Adamı ... һeyvan edәrmiş! Aһ! Nadanlıq!...
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Dәxi nәfәsi gәlmir. (Gözlәrini vә ağzını örtür.)
PӘRDӘ