əvvəli
Doğrusu, bu kişinin yava-yava sözlәri vә hәdyanları mәni lap pәrt elәdi. Evә qayıtdım. Bütün gecәni düşünürdüm: "Nә etmәk lazımdır? Vәtәn haqqında deyilәn bu sözlәrin gәrәk hәqiqәti olmasın. İndi ki, mәrhum atam sәyahәt etmәk icazәsi veribdir, insafdan uzaqdır ki, iki-üç dәfә Avropa ölkәlәrini gәzdiyim halda bircә dәfә dә vәtәni ziyarәt etmәyim. Yaxşısı budur ki, müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәti ilә sәfәrә çıxım. Belә olduqda vәtәnin sair yerlәrini, әlәlxüsus paytaxtı da sәyahәt etmiş olaram. Әgәr qalmağım üçün oranı münasib görsәm Misirә qayıdıb bütün әmlakımı sataram, ailәliklә oraya gedib, ticarәt vә ya ziyarәtlә keçinәrәk, ömrümün qalan hissәsini vәtәnin pak vә müqәddәs torpağında başa vuraram". Buna görә dә haman gün Yusif әmiyә dedim ki, sәfәrә çıxmaq tәdarükünü gör, biri gün müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk vә İranı sәyahәt etmәk niyyәti ilә yola düşәcәyik. Buna görә dә sәkkiz ay bundan qabaq sizin evә gәlib, neçә gün qalandan sonra sәfәrimizi davam etdirdik. İndi artıq qayıtmışıq, Misirә getmәk әzmindәyik.
Dedim:
“Çox gözәl, nә gördünüz? Hökumәtin, mәmlәkәtin vәziyyәti necә idi?”
Dәrindәn bir ah çәkib dedi:
“Nә siz soruşun, nә dә mәn deyim. Kaş heç o tәrәflәrә getmәyәydim, bu qәdәr fәlakәti görmәyәydim, vәtәni yad edәrkәn aldığım o zövq әvvәlki kimi qalaydı, onun lәzzәtli xatirәsilә yaşayaydım!”
Dedim:
“Mәn bilirdim ki, sәn bu sәfәrdәn razı qayıtmayacaqsan. İndi olan olub, keçәn keçib, zәrәr yoxdur, gördüklәrini mәnә desәn dәrdinә şәrik olaram.”
“Hәr nә görmüşәm, başıma nә gәlibdirsә, hamısını yazmışam. Sabah öz sәyahәtnamәmi sizә tәqdim edәrәm. Özünüzün oxumağınız yaxşıdır; çünki mәndә onları söylәmәk iqtidarı yoxdur. Hәrçәnd ki, şahidi olduğum әzab-әziyyәtlәri, fәlakәt vә bәdbәxtliklәri qәlәmә almaq istәmirdim, lakin mәrhum atam vәsiyyәt elәmişdi ki, hәr hansı ölkәyә qәdәm qoyduqda gördüklәrimi qeydә alım, ona görә ki, bir gün karıma gәlәr. Mәn dә atamın vәsiyyәtinә әmәl etdim.”
Gecәdәn xeyli keçmişdi. Çörәk yedik, sonra dedim:
“Qardaş, yoldan gәlmisiniz, yәqin ki, yorğunsunuz, nә qәdәr tez dincәlsәniz bir o qәdәr yaxşıdır. Buyurun dincәlin, sizә yaxşı istirahәt etmәyi arzulayıram.”
Gedib yatdım. Sәhәr durub namazdan sonra çay içdik. İbrahim bәy üzünü Yusif әmiyә tutub dedi:
“Yusif әmi, dur tuman-köynәyimizi götürüb hamama gedәk. Bilirsiniz, yeddi aydır ki, hamam üzü görmәmişәm.”
Yusif әmi alt paltarı götürmәk üçün çamadanı açdı. İbrahim bәy ona:
“Әvvәlcә mәnim yol qeydlәrimi ver,” -- dedi.
Ondan bir dәftәr alıb mәnә verdi vә әlavә etdi:
“Budur, mәnim sәyahәtnamәmdir. Hәr nә görmüşәm, artılıb-әksiltmәdәn burada qeydә almışam. Әgәr vaxtınız varsa, biz hamamdan qayıdanadәk oxuyun.”
Mәn İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini aldım. Bilirәm ki, oxucular sәyahәtnamәnin mәzmunu ilә tanış olmaq intizarındadırlar, buna görә dә onun üzünü aşağıda yazıram.
SӘYAHӘTNAMӘNİN MӘTNİ.
Filan ayın on sәkkizindә müqәddәs Mәşhәd şәhәrini ziyarәt vә İranı sәyahәt etmәk әzmi ilә hәqiqәtdә mәnim әmim vә hәtta atam hesab olunan müәllimim Yusif әmi ilә gün doğandan iki saat keçmiş dәmiryol qatarının birinci dәrәcәli vaqonunda Qahirәdәn "Misir torpağının limanına"[2] doğru yola düşdük. Hәmin günün batmasına iki saat qalmış oraya çatdıq. O gecәni hәmin şәhәrdә qaldıq. Sabahı gün günortadan dörd saat keçmiş "Prins Abbas" adlı gәmiyә birinci dәrәcәli yerә bilet alıb İstambula tәrәf hәrәkәt etdik.
[2] İskәndәriyyә limanıdır.
Hava olduqca gözәl idi. Bütün günü gәminin göyәrtisindә seyrә daldım. Lakin heç bir müsahibim yox idi, öz xәyallarıma dalmışdım. İki gecә-gündüz әrzindә İstambula çatdıq. Yolda İstambul boğazının girәcәyindә vaqe olmuş Sultaniyyә qalasından başqa heç bir yerdә dayanmadıq. Sultaniyyә qalasının hәrbi fәnnә uyğun şәkildә qayrılmış çox böyük istehkamı vardır. Deyildiyinә görә, onun müxtәlif yerlәrindә minә qәdәr top qoyulubdur. Qarovulçuların izni olmadan heç bir gәmi oradan keçә bilmәz. Oranı görәn adamlar mәnim bu sözlәrimi tәsdiq edәrlәr. Bizim gәmimiz dә izin aldıqdan sonra yolunu davam etdirdi, İstambula daxil olduq.
Gәmi körpüdәn uzaqda dayandığına görә hәmişә limana tәzә daxil olmuş gәmilәrin әtrafında fırlanan saysız-hesabsız qayıqlardan biri bizi şeylәrimizlә bәrabәr gömrükxanaya gәtirdi. Şeylәrimizi yoxladıqdan sonra oradan birbaşa filankәsin (yәni bu sәyahәtnamәnin üzünü köçürәnin) evinә gedib orada qaldıq. Mәnim әziz dostum olan ev sahibinin İstambulda olmamasına baxmayaraq, onun nökәr-külfәti bizi hörmәtlә qarşıladılar, qonaqpәrvәrlik rәsmini lazımınca yerinә yetirdilәr. Bizә o dәrәcәdә hörmәt elәdilәr ki, lap xәcalәt çәkdik. Hәrçәnd ki, dostumun evini öz evim kimi bilirәm, lakin ev sahibinin olmaması bizim daha çox xәcalәt çәkmәmizә sәbәb oldu.
Dördüncü gün öz vәsiqәlәrimizә İran vә rus konsulxanalarında qol çәkdirib, alman gәmisi ilә birinci dәrәcәli yerdә Batuma tәrәf yola düşdük vә beşinci gün oraya çatdıq.
Rus gömrükxanası mәmurları gәlib şeylәrimizi yoxladılar. Vәsiqәlәrimizә isә gәminin içindә qol çәkdilәr. Gәmidәn çıxdıq. Körpü üstündә böyük bir dәstә iranlıya rast gәldim. Onların pәrişan halı mәnә çox pis tәsir etdi. Hamısının sifәti saralıb-solmuş, bir dәri, bir sümükdәn ibarәt olan bәdәnlәrini örtәn paltarları cırım-cındır idi. Mәn yerimdәcә quruyub qaldım.
Bu әsnada onlardan bir dәstәsi bizim dәstәmizә toplaşdı. Әtәyimizdәn tutub hәr kәs bir tәrәfә çәkir: "Ağa, sizi yaxşı bir qәhvәxanaya aparım, orada mәnzil dә var" -- deyirdi. İstәdilәr bizim şeylәrimizi götürsünlәr. Onların içәrisindә olanlardan biri bizә işarә edib dedi:
“Getmәyin!”
Sonra Yusif әmini bir kәnara çәkib pıçıldadı:
“Mәbadә bunların qәhvәxanalarına gedәsiniz. Hamısı şarlatan, oğru vә lotudur. Yaxşısı budur ki, "İmperial" mehmanxanasına gedәsiniz. Bu yaxınlıqdadır. Orada qalmağınız mәslәhәtdir. Doğrudur, gecәdә bir-iki manat artıq vermәlisiniz, ancaq hәr bir tәhlükәdәn asudә olarsınız.”
Yusif әmi hambala dedi ki, "İmperial" mehmanxanasına gedәcәyik. Orada gecәsi iki manata bir otaq tutduq. Gecәni yatıb istirahәt etdik. Sәhәr tezdәn mehmanxanadan çıxıb, hәmvәtәnlәrimizdәn birinә rast gәlib, Tiflis maşınının nә vaxt hәrәkәt edәcәyini ondan soruşduq. O dedi ki, biri indi hәrәkәt edәcәk, biri dә axşam. Gördük ki, indikinә çatmarıq. Ona görә dә qәrara gәldik ki, axşam maşınını gözlәyәk, hәm dә şәhәri yaxşı-yaxşı gәzәk. O hәmvәtәnimizin adını vә vilayәtini soruşdum.
“Dedi adım Әlidir, özüm dә lәnkәranlıyam.”
O da öz növbәsindә mәndәn soruşdu:
“Bәs siz haradan tәşrif gәtirirsiniz?”
“Misirdәn gәlirik,” -- dedim.
“Mәn dә bir müddәt Misirdә olmuşam,” -- dedi.
Hәtta bәzi adamların әhvalından xәbәr tutdu.
Dedim:
“Qәribәdir, burada hara baxırsan iranlıdır. Özü dә hamısı pәrişan, hamısı fәlakәtlә әlbәyaxa! Mәlum olur ki, hamısı yoxsuldur.”
“Bәli,” -- dedi. -- “Burada iranlı çoxdur. Bu gün bazar günü olduğuna görә hәr yerdә tәtildir. Buraya toplaşanların çoxu sabah işdә olar.”
“Nә iş görürlәr,” -- deyә soruşdum.
Cavab verdi:
“Hamısı fәhlә vә hambaldır. Qırx-әlli nәfәri dә tabaqçı, aşpaz vә alverçidir. Qalanı avara-sәrgәrdan, gündәlik çörәyinә möhtac bәndәlәrdir.”
“Bәyәm nә qәdәrdilәr?”
“Dörd-beş min nәfәr olar,” -- dedi.
Öz-özümә dedim: "İlahi, cәlalına çox şükür. Bu kiçik şәhәrdә dörd-beş min nәfәr iranlı var. Hamısının da vәziyyәti pәrişan".
Müsahibim dedi:
“Ağayi-mәn, bu nә fәrmayişdir? Qafqazın bütün şәhәrlәri, qәsәbәlәri, hәtta kәndlәri bu kimi iranlılarla doludur. Hәlә burada başqa yerlәrә nisbәtәn azdır.”
“Bәs İran dövlәti bunlara niyә icazə verir ki, vәtәnlәrini tәrk etsinlәr?”
“Allah atana rәhmәt elәsin,” -- dedi. -- “Elә bil o dünyadan gәlmisәn. Nә qoymusan, nә axtarırsan? Әvvәla İranda әmin-amanlıq yoxdur, iş yoxdur, çörәk yoxdur. Daha bu yazıqlar nә elәsinlәr. Bәzisi hakimlәrin özbaşınalığından, bir parası bәylәrbәyi, darğa vә kәtxudanın zülmündәn baş götürüb qaçıblar. Bu alçaqlar birindә beş şahı pul görәn kimi o saat min hiylә vә bәhanә ilә ona papuş tikirlәr. Birinә deyirlәr: sәnin qardaşın sәrbaz idi, qoşundan qaçıbdır. O birinә bәnd olurlar ki, әmioğlun neçә vaxt qabaq çaxır içib vә ya qohumlarından biri qumar oynayıbdır. Hәtta qonşunu tutub qonşusunun etmәdiyi günah üstündә cәrimә edirlәr. Әgәr bu bәhanәlәr onların mәqsәdini tәmin etmәsә, onda özünә mnn cür töhmәt vә iftira atacaqlar. Buna görә dә xalq cәlayi-vәtәn edib, Osmanlı ölkәsinә, Rusiyaya, Hindistana gedir. Bu ölkәlәrdә dә sәfirlәrin, konsulların, onların haramxor adamlarının әlindәn asudә deyillәr. Burada gördüyün o yazıq ayaqyalınlar hәr gün sәhәrdәn axşamadәk günün istisi altında palçıq daşıyır, fәhlәlik elәyirlәr. Kafәrin dә onlara rәhmi gәlir. Ancaq bu sәfirlәr, konsullar vә onların maaşsız-donluqsuz nökәrlәri biçarә iranlıları rәhmsizliklә soyur, hәrәsindәn ildә dörd min manat tәzkirә pulu alırlar. Eşitdiyimә görә, İstambulda vә Osmanlı ölkәsinin sair yerlәrindә iranlılara bundan da çox zülm olunur. Konsullar iranlılardan aldıqları pulun hesabına sәfirliyin bütün xәrclәrini ödәyirlәr. Әslindә konsulların İran tәbәәlәrini soymaqdan başqa bir vәzifәsi yoxdur. Sәfirlәr konsulluq rütbәsini bir növ icarәyә verirlәr.”
Bu fәhlәlәrdәn biri öldükdә, azdan-çoxdan bir şeyi olarsa, cәnazәsinin başında hamıdan әvvәl konsulxana mәmurları hazır olur. Onlar özlәrini ölünün hәqiqi varisi hesab edirlәr. Әgәr ölәn yoxsul olsa, cәnazәsi üç günlәrlә yerdә qalsa da, o tәrәfә dolanan olmaz. Gәrәk bu bәdbәxt muzdur fәhlәlәrin özlәri pul toplayıb, meyidi dәfn etsinlәr.
Hal-hazırda hәmin Batum şәhәrindә qırx-әlli nәfәr günahsız iranlı zindanda yatır. Konsul bu haqda heç bir mәqamdan sorğu-sual etmir, etsә dә ruslar onun sözünә etina etmәyәcәk, deyәcәklәr ki, rüşvәt aldığın üçün onu buraxdırmaq istәyirsәn. Ruslar konsulların öz tәbәәlәri ilә necә rәftar etmәlәrindәn baxәbәrdirlәr. Hәm dә bilirlәr ki, konsulun, hәtta ondan yuxarıda oturanların güzәranı bu bir ovuc әlsiz-ayaqsız rәiyyәtdәndir. Rәiyyәtin hüququnu qorumalı olan bu cәnablar özlәri onları çapırlar. Daha belә olduqda әcnәbidәn nә gözlәmәk olar?
Dedim:
“Görünür, İran dövlәtinin bunların rәftarından xәbәri yoxdur. Gәrәk tәbәәlәr özlәri әrizә yazıb, zalimlәrdәn şikayәt elәsinlәr.”
Dedi:
“Vallah, dövlәt mәndәn dә yaxşı bilir, necә yәni bilmir? Bir halda ki, dövlәt öz xarici mәmurlarına maaş vermәyә, әksinә, külli mәblәğ dә әlindәn ala, әlbәttә, onu heç vaxt sorğu-suala çәkib deyә bilmәz ki, nә üçün bunu belә elәdin, onu elә elәdin.”
Osmanlı ölkәsi vә Rusiyada gördüyün konsulların hәr birindәn iki-üç min alıb, bu yerlәrә göndәriblәr. Bunlar da gәrәk bircә ilin әrzindә verdiklәrinin beş-altı bәrabәrini biçarә rәiyyәtin dәrisindәn çıxarsınlar.
Bәli, bu, ilk kәdәrli hadisә idi ki, Batumda sәyahәt zamanı onun şahidi oldum. Ürәyim qәmdәn sıxıldı. Hey ah idi ki, bilaixtiyar ürәyimin tәkindәn çıxırdı. Pәrişanlıq üzündәn Batumda nә qәdәr gәzdiyimizi hiss etmәdim. Kefim yaman pozulmuşdu. Nәhayәt, günü başa çatdırdıq. Qatarın hәrәkәt vaxtına az qalırdı. Tiflisә getmәk üçün iki dәnә birinci dәrәcәli bilet aldıq. Hәr biletin qiymәti on dörd manat oldu. Bir manat da Әliyә әnam verib, onunla vidalaşdıq.
Yolun yarısını gecә ikәn keçdik. Sәhәrә yaxın bir neçә tunelә rast gәldik. Burada uca dağların qәlbini cәsarәtlә deşib yol açmışlar. Qatar yerin altından keçirdi. Öz-özümә düşündüm ki, bu bәşәr övladı nә böyük qüdrәtә malikdir. Bir tәrәfdәn belә nәhәng dağların bağrını on kilometrlәrlә yarır, o biri tәrәfdәn bir şәhәri bir parça dәmirә bağlayıb, neçә dәqiqәnin içindә dağın bu tәrәfindәn o biri tәrәfinә keçirir. Bu kimi fikirlәrә dalmışdım. Özümә gәldikdә ixtiyarsız olaraq dedim: "İnsanların hümmәti dağı yerindәn qoparar".
Vaqonumuzda bir ermәni dә var idi. Ona dedim:
“Hәndәsә elmi qәribә möcüzәlәr elәyir. Bu uca dağların bağrını yarmaq, bu böyüklükdә maşını oradan keçirmәk üçün böyük hünәr, hәdsiz-hesabsız mәxaric lazımdır.”
“Bәli, böyük hünәrdir,” -- dedi. -- “Çoxlu vәsait dә xәrc olunubdur. Ancaq keçәn il hökumәt hәmin dәmiryoldan, mәxaricindәn әlavә, on altı milyon manat mәnfәәt dә götürdü. Bunlardan әlavә, bu gördüyün yerlәrin hamısı bir müddәt әvvәl әkinsiz çöllәr idi, yaşayışdan xәbәr yox idi. Div dә buradan keçmәyә cәsarәt etmәzdi. İndi Bakının qara neftinin bәrәkәtindәn hәr il xaricdәn bu ölkәyә neçә milyon manat pul axıb gәlir. Elә bunun üçün dә hәr neçә addımda abad bir qәsәbә vә kәnd görürsәn. Sizin İran torpağında da bu kimi mәdәnlәr vә qazanc mәnbәlәri çoxdur. Amma dövlәtin xәbәrsizliyindәn, millәtin tәnbәlliyindәn ölkәnizin torpağında yatmış o tükәnmәz xәzinәlәr әl dәyilmәmiş qalır. Elә buna görә dә sizin hәmvilayәtlilәr zәlil-sәrgәrdan vәziyyәtdә baş götürüb xarici ölkәlәrә qaçır, orada fәhlәlik, hamballıq, palçıq daşımaq kimi alçaq işlәrlә başlarını girlәyirlәr. Onların çoxu bir neçә vaxtdan sonra dilәnçi kökünә düşüb, ona-buna әl açmaq mәcburiyyәtindә qalır.”
Doğrusu, bu mәzәmmәtli sözlәr ox kimi ürәyimә sancıldı. Nә elәyim, dava elәmәk yeri deyil. Әlacsızlıq üzündәn durub vaqonun bir guşәsinә çәkildim. Qüssәnin şiddәtindәn yaxamı qurtarmaq üçün başımı yastığa atıb yatdım. Bir vaxt gördüm ki, Yusif әmi mәni yuxudan oyadır:
“Bәy, dur tamaşa elә, Tiflis görünür.”
Durdum. Bir az sonra qatar dayandı. Mәlum oldu ki, mәqsәdә çatmışıq. Qatardan düşdük. Çamadanlarımızı hambal götürüb faytona qoydu. Faytonçuya dedim bizi "London" mehmanxanasına aparsın. Ona görә ki, Batumda lәnkәranlı Әli tapşırmışdı ki, bu mehmanxanaya düşәk.
Mehmanxanada gecәsi dörd manata bir otaq tutduq. Әl-üzümüzü yuyub tәmizlәdikdәn sonra Yusif әmiyә dedim ki, çıxaq bazara, bәlkә bir iranlı aşpazı tapıb, bir şey yeyәk.
Şәhәrә çıxdıq. Mәşhur "Şeytanbazar"da bir neçә yemәkxana gördük. Hamısı pinti vә iyrәnc idi. Hamısının mis qabları qaralmışdı, dükanlardan pis iy gәlirdi. Nәhayәt, bir çilovpәz dükanına çatdıq. Әlacsızlıqdan dükana girib çilov-kabab istәdik. Gәtirdilәr. Әlimiznәn yedik. Tәmizlikdәn vә sәliqәdәn әsәr belә yox idi. Yemәkdәn sonra çıxıb şәhәri gәzmәyә başladıq. Buradakı iranlıların vәziyyәtini Batumdakılardan daha pәrişan gördüm. Demәk olar ki, hamısı inşaat işlәrindә işlәyir, muzdurluq edir, ya da küçәlәri daşla fәrş etmәklә mәşğuldurlar. Onların әlacsızlıq üzündәn ağır әmәk şәraitinә dözmәlәrini, pәrişan halını görmәkdәn ürәyim qan oldu. Sözün qısası, bu ölkәlәrdә bütün ağır vә alçaq işlәr iranlıların öhdәsindәdir. Yolda rastlaşdığım bir hәmvilayәtlidәn soruşdum:
“Bәs burada iranlı tacir yoxdur?”
“Nә üçün yoxdur,” -- dedi. -- “Xәlәtov, Baronbәyov vә sair karvansaralarda çoxlu iranlı tacir var.”
O karvansaraların yolunu soruşub, haman sәmtә getdik. Karvansaraya daxil olan kimi diqqәtlә hәr tәrәfi nәzәrdәn keçirmәyә başladım. Gördüm bir parası mağazalarda öz әtrafına neçә top qanovuz, Hәmәdan, Brucird çiti, Yәzd qәdәyi, Nain bezi düzüb oturub. Bu vaxt kimsә mәni adımla sәslәdi: "İbrahim bәy! İbrahim bәy!"
Ayaq saxladım. Bir kişi mәnә tәrәf qaçıb gәldi vә salam verdi. Mәn onun salamının cavabını verdim.
“Yәqin ki, mәni tanımırsan,” -- deyә soruşdu.
“Gözümә şirin gәlirsiniz. Ancaq yaxşı xatırlaya bilmirәm ki, harada sizin qulluğunuzda olmuşam.”
“Misirdә,” -- dedi. -- “Neçә il bundan qabaq müqәddәs Mәkkәnin ziyarәtindәn qayıdan baş Qahirәyә gәlmişdim. Hacı Mirzә Mәmmәdrәfi Müşkinin ticarәtxanasında sizinlә görüşmәk şәrәfi mәnә nәsib oldu. Gecәni dә onun evindә qonaq qaldıq.”
“Ola bilәr,” -- dedim.
Bizi öz dükanına apardı. Söhbәt әsnasında dedim:
“Deyәsәn, burada iranlı çoxdur. Maşallah, hәr tәrәfә baxırsan bir iranlı görürsәn. Ancaq, tәәssüf ki, çoxunun halı olduqca fәlakәtli vә pәrişandır.”
“Bәli, burada çox iranlı var,” -- deyә müsahibim cavab verdi.
“Nә qәdәr olarlar,” -- deyә soruşdum.
“Deyirlәr Qafqazda altmış min nәfәrә yaxın olar.”
“Bunların cәlayi-vәtәn edib, qürbәtdә qalmalarının sәbәbi nәdir? Axı nә üçün bu qәdәr adam axışıb xarici ölkәlәrә gәlir, niyә bu әzab-әziyyәt, mәşәqqәt vә tәhqirә dözürlәr?”
“Sәbәbi aydındır,” -- dedi. -- “İran mәmlәkәtinin gәliri azdır, xalq işsizdir. Güclülәr gücsüzlәrә zülm edirlәr. Rәiyyәt sahibsizdir. Bütün bunları bircә tümәn tәzkirә pulu almaq tamahı ilә sualsız-cavabsız buraxıb xarici ölkәlәrә axıdırlar. Bir adam yoxdur ki, bunlardan soruşsun: haraya gedirsәn vә nә iş görcәksәn? Elә buna görә dә sәrhәddә yaxın qәsәbә vә kәndlәrdәki qәbristanlıqlarda baş daşında kişi adına çox az rast gәlmәk olur. Hamısı qadın adıdır. Sanki qadınlar ölkәsidir.”
“Bәs bunların içindә başqa peşә sahibi yoxdur? Elә deyәsәn hamısı fәhlәdir,” -- deyә soruşdum.
“Eh, kaş hamısı fәhlә olaydı. Çox vaxt oğurluq da elәyir, cibә dә girirlәr. Min cürә rüsvayçılıq törәdirlәr. Onların da xәcalәtini biz çәkirik.”
Tәәccüblә soruşdum:
“Bәs konsul nә karәdir. O nә üçün işә qarışmır?”
“Allah atana rәhmәt elәsin! Konsulun dörd manat tәzkirә pulu, onun bir neçә bәrabәrini rüşvәt vә cәrimә adı ilә almaqdan başqa bir işi yoxdur. Biri ölәndә dә әgәr bir şeyi olsa, o da konsulunkudur.”
“Bu altmış min nәfәrin tәzkirә pulu böyük mәblәğ olur,” -- dedim. -- “Görünür, hamısı dövlәtә çatır.”
“Dövlәtin heç bir şeydәn xәbәri yoxdur. Heç o pulun bircә şahısı da dövlәtin cibinә girmir. Konsuldan ancaq işә tәyin olunduğu gün peşkәş ünvanı ilә müәyyәn mәblәğ alınır. O da vәzirlәrin vә sәfirlәrin malı olur. Dövlәtә çatan ancaq bütün bu işlәrin bolluca mәsuliyyәti vә lәnәtidir. Hәr konsul harada könlü istәsә öz bildiyi qәdәr tәzkirә çap edib satır. İndi daha iranlılarla kifayәtlәnmәyib, xarici tәbәәlәrdәn olan hәr bir oğruya, quldura vә xәspuşa bir-iki manat artıq pulun müqabilindә tәzkirә verirlәr. O da gedib iranlı adı ilә hәr cür xәyanәtә vә cinayәtә әl qatır. Rus hökumәti tәrәfindәn yaxalananda da ilk axtarışda mәlum olur ki, onun pasportu saxtadır. Onda gör әcnәbi dövlәtin yanında İran hökumәtinin heysiyyәti necә aşağı düşür. Daha bundan sonra o konsulun әcnәbi yanında nә kimi qәdr-qiymәti olar?”
Söhbәtimiz buraya çatanda gördüm ki, hamısı qәmli vә kәdәrlidir. Ürәyim sıxıldı. Söhbәtimizin mövzusunu dәyişdim, ticarәtdәn, alverdәn söz saldım:
“Sizin ticarәt vәziyyәtiniz necәdir, vәtәndәn nә kimi әmtәәlәr vә mallar gәtirirsiniz?”
“Elә bu Hәmәdan, Brucird çiti, Milan, Tәbriz qanovuzunu gәtirib burada satırıq,” -- dedi. -- “Bu malların bazarı da әvvәlkilәrә nisbәtәn çox kasadlanıbdır. Bundan qabaq ildә bu mallardan neçә min yük gәtirib, bu tәrәflәrdә satırdıq. Ancaq indi keçmiş zamanların heç yüzdә biri qәdәr dә satılmır. O qәdәr qәlp mal buraxdılar, cinsin rәngindәn, ipәyindәn o qәdәr oğurladılar ki, daha indi bir kәs rәğbәt elәyib, bu malların heç üzünә dә baxmır. Çox keçmәz daha bunların istehsalı tamamilә yığışdırılar. Onda gәrәk biz Moskvanın ipәk mallarını alıb İrana göndәrәk.”
Mәn özüm ticarәtlә mәşğul olduğum bu az müddәt әrzindә bir çox rus tanıyıram ki, cüzi sәrmayә ilә toxuculuqa başlayıb, üç-dörd ilin içindә düzlük, doğruluq nәticәsindә hәr biri milyon sahibi olubdur. Bu gün әksinә, bir çox iranlı da tanıyıram ki, hәrәsi böyük bir sәrmayә ilә buraya gәlib, on-iyirmi il zәhmәtdәn sonra iflasa uğrayıbdı. Ona görә ki, biz milli vә ümumi mәnfәәti heç vaxt mülahizә elәmirik. Ölkәnin әmtәәsini özümüzün beş günlük, müvәqqәti xeyrimiz üçün saxtalaşdırırıq.
Bunu birdәfәlik bilmirik ki, әyri yük mәnzilә çatmaz. Bir neçә vaxt keçdikdәn sonra o malın qәlp olduğu üzә çıxır, hamının gözündәn düşür, istәr-istәmәz alıcısı olmadığına görә istehsalı birdәfәlik yığışdırılıb aradan gedir. Onda bu müvәqqәti mәnfәәtin zәrәrini bütün hәmvәtәnlәr çәkir. İndi, dediyim kimi, Tiflisdә İran malı, demәk olar ki, tamamilә gözdәn düşübdür. Elә buna görә dә bütün iranlıların arasında on min tümәn sәrmayәsi olan tacir az tapılar. Hamı Әlinin börkünü Vәlinin başına, Vәlinin börkünü Әlinin başına qoymaqla mәşğuldur. Bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtin dә ümdә sәbәbi yenә dә hökumәtin sәhlәnkarlığı, mәmurların rüşvәtxorluğudur. O böyük ölkәni xaraba qoyan bu iki mәnhus amilin bәrәkәtindәn heç bir qayda-qanun orada baş tutmur.
Doğrusu, gördüm artıq bu kimi sözlәri eşitmәyә taqәtim yoxdur. Söhbәti qurtarmaq üçün soruşdum:
“Bakı qatarı nә vaxt hәrәkәt elәyir?”
“Axşam çağı,” -- dedi. -- “Ancaq sizi getmәyә qoymayacağam. Bu gecәni bizә qonaq olmalısınız.”
Çox üz vurdu. Qәbul etmәdim, üzr istәdim:
“İltifatınıza görә tәşәkkür edirәm. Qala bilmәrik, getmәliyik,” -- dedim. Sonra vidalaşıb, birbaşa mehmanxanaya getdik.
Hәrçәnd ki, Tiflis böyük, tamaşalı şәhәrlәrdәn biridir. Ancaq bu söhbәtlәrdәn o dәrәcәdә kәdәrlәndim ki, bütün dünya gözümdәn düşdü, heç bir şeyi görmәk hәvәsi mәndә qalmadı. Bir az yatdım. Qatarın hәrәkәtinә az qalmış durub mehmanxananın hesabını verdim. Bir bәlәdçi götürüb yola düşdük. Bütün yolu vәtәndәn avara düşüb qürbәtdә tam fәlakәt vә zildәtlә gün keçirәn millәtimin pәrişan halı haqqında düşünürdüm. Hey papiros çәkir, köksümü ötürürdüm. Nәhayәt, tәәssüratımın şiddәtindәn öz-özümә dedim: "Gәrәk bundan sonra vәtәnin vәziyyәtini soruşmaqdan, hәmvәtәnlәrimin әhvalını yazmaqdan vaz keçәm. Çünki hamısı ancaq qәm-qüssә gәtirir". Sonra atamın vәsiyyәti yadıma düşdü. Gördüm әlacım yoxdur, yazmalıyam.
Sabahısı gün ikindi çağı çox gec Bakıya çatdıq. Bir baş "Qafqaz" mehmanxanasına getdik. Bu mehmanxanada mәnzil kirayәsi ucuz idi, hәr günü bir manat idi. Ancaq çox çirkli idi. Xidmәtçilәri dә olduqca kobud idilәr. İki gecәdәn artıq qalmalı olmadığımıza görә başqa yerә köçmәk istәmәdim. Mehmanxanadakıların әksәriyyәti müsәlman idi. Hәr kәs öz mәnzilindә xörәk hazırlayır, kabab bişirirdi. Bәzilәri tiryәk dә çәkirdilәr. Yusif әmiyә dedim:
“Gedәk bir az şәhәri gәzәk. Hәm dә bәlkә bu andıra qalmış tiryәkin zәhlәtökәn iyindәn canımız qurtarsın.”
Mehmanxanadan çıxdıq. Qapıda xidmәtçilәrdәn biri bizim qabağımızı kәsib dedi:
“Mәşәdi, nәqd pul, qiymәtli şeydәn-zaddan varınızdırsa, burada qoymayın. İşdi, oğurlansa biz cavabdeh deyilik.”
“Mәnzilin açarı cibimizdәdir,” -- dedim.
“Mәn açar-maçar bilmirәm. Sizә xәbәrdarlıq elәdim, vәssәlam.”
“Qorxma,” -- dedim, -- “bizim bir neçә köynәk-tumandan savayı bir şeyimiz yoxdur. Nә tacirik, nә dә sәrraf.”
Ancaq xidmәtçinin bu halәti mәni hәm tәәccüblәndirdi, hәm dә ona gülmәyim tutdu. Nә isә, mehmanxanadan çıxıb dәniz kәnarına getdik. Hәr tәrәfә baxdım, yenә dә Batumda olduğu kimi, hәmvilayәtlәrimizi gördüm. Dәstә-dәstә özlәrini günә verib bitlәnirdilәr. Bizdәn bir qәdәr aralı bir dәstә adam toplaşdı. Sәs-küy ucaldı. Birini döyüb ucadan deyirdilәr: "Bu köpәkoğlu hәmşәrini vurun!"[3]. Çatan o adamı döyürdü. Mәn camaatdan soruşdum ki, bunun günahı nәdir, nәçidir vә nә üçün döyülür? Dedilәr iranlıdır, özü dә muzdurdur. Sahibi Bakı әhalisindәn olan bir müsәlmanın gәmisindә işlәyir. Onu vuranlar da gәmi muzdurlarıdır. Özlәri dә bu şәhәrin әhalisindәndirlәr.
[3] Bakıda iranlılara hәmşәri deyirlәr.
Dedim:
“Bәs bu necә müsәlmançılıq oldu ki, bir günahsız qәrib adamın üstünә әlli adam tökülüb vurur?”
Yanımda duran şәxs dedi:
“İranlıların haqqında çox rәhmsizdirlәr.”
İstәdim özümü ortalığa atım. Tәmkinli adama oxşayan hәmin şәxs mәnim qolumdan tutub dedi:
“Yaxın getmә, sәni dә onun kökünә salarlar. Görünür, siz bu şәhәrә tәzә gәlmişsiniz. Biz hәr gün bu kimi hadisәlәrin şahidi oluruq. Ürәyimiz od tutub yanır. Bizim bu cür zәlil, xar vә sәrgәrdan olmağımıza bais olanların cәzasını qoy allah özü versin.”
Bu da ürәynmin köhnә yaraları üstünә tәzә duz sәpdi. Öz-özümә deyinә-deyinә, allahın cәlalına şükür deyә-deyә limana tәrәf gedib, Uzunadaya gedәn gәminin nә vaxt yola düşәcәyini öyrәndim. Dedilәr bir gәmi sabah yola düşәcәk. Amma gәzәyәndir, birbaşa gedәn deyil, sahillәri dolaşıb yük, sәrnişin axtarandır. Başqa bir gәmi dә var ki, buradan birbaşa Uzunadaya üzür. Ancaq dörd gündәn sonra hәrәkәt elәyәcәk.
Düşündüm ki, dörd gün dәnizin üzündә qalmaq bu şәhәrdә oturub rәhmsiz, acizә qәnim adamları görmәkdәn yaxşıdır. Oradan tez qayıdıb mehmanxana xidmәtçisinә tapşırdım ki, bizim üçün gәmiyә iki bilet alsın. Sabah hәrәkәt etmәli idik. Tәzәdәn şәhәri gәzmәyә başladıq. Bu şәhәrdә bağ-bağça, gül-çiçәk yoxdur. Lakin çox hündür vә әzәmәtli imarәtlәri, mötәbәr ticarәt müәssisәlәri vardır. Bunların çoxu müsәlmanların vә ermәnilәrindir. Yer üzündәki mәdәnlәrin әksәriyyәtindәn daha az tanınmış bu qara neftin bәrәkәtindәn hәmin imarәtlәr göyә ucalmış, saysız-hesabsız sәrvәt toplanmışdır....
Deyildiyinә görә, Bakı müsәlmanlarından bir neçәsinin, o cümlәdәn Hacı Zeynalabdin Tağıyevin neçә milyon manatlıq var-dövlәti var. Onun müsәlmançılıq qeyrәti vә hәmiyyәti müsәlmanların iftixarına vә başının ucalığına sәbәb olubdur. Hamı onun adını hörmәtlә yad edir, haqqında tәriflә danışırlar. Deyirlәr tәbiәtәn xeyriyyә işlәrinә, müsәlmanların tәrәqqisinә vә maariflәnmәsinә böyük sәy vә hәvәs göstәrir. Özü dә müsәlmanların qeyrәtli vә hәmiyyәtli şәxsiyyәtlәrindәn biridir. Allah onun kimilәrin sayını müsәlmanlar içәrisindә daha da artırsın! Bakıda bir neçә nәfәr mötәbәr İran taciri dә var. Tanışlığım olmadığına görә onlarla görüşümüz olmadı. Yusif әmiyә dedim ki, daha bundan sonra İran sәfәri başlanır. Gәrәk qәnd-çay, yağ-düyü alaq. Bir pud sәdri düyüsü aldıq. Amma çox baha idi. Sәbәbini soruşdum. Dedilәr quraqlıq olduğuna görә İran dövlәti düyünü xaricә ixrac etmәyi bәrk qadağan edibdir. Ona görә dә iki ay olar ki, düyü azalıb vә qiymәti çox qalxıbdır.
Şәhәri gәzә-gәzә günü başa çatdırdıq. Mehmanxanaya gәlib bir qәdәr istirahәt etmәk istәdik. Ancaq taxtabiti, birәnin әlindәn gözümüzü yuma bilmәdik. Sәhәrәdәk ulduzları sayıb, oyaq qaldıq. Sübh tezdәn vahid allahın dәrgahına iki rikәt namaz qıldıqdan sonra özümüzü gәmiyә çatdırıb, çayı orada içdik. Günortaya üç saat qalmış gәmi yola düşdü. Sabahısı gün hәmin vaxt Әnzәli limanında lövbәr saldı. Hava olduqca gözәl idi. Gәmidәn çıxdıq. Bir tәrәfdәn gәminin yükünü boşaldır, o biri tәrәfdәn onu yüklәyirdilәr. Gәtirilәn tayların hamısı düyü idi. Sahildә körpü üstündә dayanmış bir şirvanlıdan soruşdum:
“Bakıda deyirlәr ki, İran dövlәti düyünü başqa ölkәlәrә ixrac etmәyi qәti qadağan edibdir. Bәs necә olub ki, bu qәdәr düyünü gәmiyә doldururlar?”
O cavab verdi:
“Rәhmәtliyin oğlu, İran dövlәtinin hökmü nә vaxt vә harada yerinә yetirilibdir ki, indi bu qadağan olunmaq hökmünә dә qulaq asan olsun. Doğrudur, Tehran tәkidlә qadağan edibdir. Ancaq vilayәtin hakimi dövlәtin әmrini qulağının ardına vurub, düyünün hәr kisәsindәn Rәştdә bir qran, Әnzәlidә on şahı rüşvәt alır vә xaricә aparmağa icazә verir. Hәr gәmidә min, iki-min kisә düyü aparırlar. Ancaq guya bunu görәn yoxdur.”
Gәmi bütün yükünü tutduqdan sonra axşam üstü yola düşdü. Sari, Mәşhәdsәr vә sair limanların hәr birindә dә neçә saatlarla mәәttәlçilik oldu. Bu limanlarda da bir neçә kәdәrli hadisәnin şahidi olub, keçdik. Nәhayәt, dördüncü gün Uzunadaya, oradan da Aşqabada çatdıq. Dayanmadan qırx beş manata dördatlı bir kalyaska kirә elәyib, uzun illәrdәn bәri ürәyimdә arzusunu bәslәdiyim müqәddәs Mәşhәdin ziyarәti әzmi ilә yola düşdük. Ancaq Aşqabadda da hәmvәtәnlәrimi bundan әvvәl rast gәldiyim şәhәrlәrdә olduğu kimi gördüm. Gecә yolüstu karvansaralardan birindә qaldıq. Sәhәri yenә dә yolumuzu davam etdirdik. Uzun mәsafә keçdikdәn sonra Xorasan torpağının bir hissәsi olan İran-rus sәrhәddinә gәlib çatdıq. Aşqabad tәrәfindә ruslar uca vә әzәmәtli imarәtlәr tikib, hәr tәrәfә qarovul qoyublar. Yarım saata qәdәr bizi saxlayıb, pasportlarımıza vә vәsiqәlәrimizә qol çәkdilәr. Sonra sәrhәddi keçmәyә izin verdilәr. Tәxminәn on dәqiqәlik bir mәsafәni keçdikdәn sonra bir sıra әlamәt vә nişanları olan nöqtәyә gәlib çatdıq. Kalyaskaçımız әli ilә işarә edib dedi:
“Bu nişanların o tәrәfi İran torpağı, bu tәrәfi isә ruslarındır.”
Mәn kalyaskaçıya dedim:
“Bir qәdәr saxla, işim var.”
O, elә zәnn etdi ki, mәnim başqa işim var. Ona görә dә dedi:
“Bir az gözlә, su yaxındadır. Orada saxlaram.”
“Su lazım deyil,” -- dedim, -- “torpağınan işim var.”
Sürücü kalyaskanı әylәtdi. Mәn aşağı düşüb yerdәn bir ovuc torpaq götürüb öpdüm, iylәyib gözümә sürtdüm. Dedim: ey mәnim ağlar gözlәrimin dәrmanı olan pak türbәt, allaha şükür ki, sәni görmәk mәnә nәsib oldu. Sәni görmәklә gözlәrim işıqlandı. Sәn bütün möhtacların sığınacağı, babalarımızın әbәdi uyuduğu torpaqsan. Sәn öz nazlı qucağında bizlәri bәslәdin, bizi min mәhәbbәtlә boya-başa çatdırdım. Biz isә sәnin o tükәnmәz qayğı vә mәhәbbәtinin müqabilindә heç bir şey deyә bilmәrik. Ona görә ki, boynumuzda sәnin böyük haqqın var. Elә buna görә dә müqәddәs islam şәriәtinin banisi (ona vә onun övladına salam vә salavat göndәririk), sәni sevmәyi allaha inamla bәrabәr tutdu. Daha mәn sәnin tәrifindә nә deyim ki, yüksәk şәninә layiq olsun.
Qәhәrlәndim. Boğazım qovuşdu. İxtiyarsız olaraq göz yaşlarım axıb, o pak torpağın üzәrinә töküldü. Dәrdli könlümün arzuladığı kimi bir qәdәr sevinclә ağladım. Belә düşünürәm ki, bu ağlamağın lәzzәti son nәfәsimәdәk mәnim könlümün әn әziz bir guşәsindә yadigar qalacaq. Kalyaskaçı hәdsiz heyrәtlә mәnә baxırdı. O, dәrin tәәccüb vә heyrәtdәn sonra dedi:
“Afәrin sәnә, Hacı oğlu! Mәn neçә ildir ki, bu yolda işlәyirәm, sәn birinci adamsan ki, öz vәtәninin torpağını әziz tutdun. Mәnim dә ürәyim dağlıdır, mәn dә sәnin kimi dәrdliyәm. Gәncәliyәm. Mәnim dә sәnin kimi vәtәnә deyәcәyim ürәk sözlәrim, nisgillәrim var. Bizim ölkәmiz babalarımızın bacarıqsızlığından zәlil günә qaldı.... Nә etmәk olar? Әgәr İran dövlәti düz-әmәlli dövlәt olsaydı, ölkәsindә qanun, nizam-intizam vә hüquq bәrabәrliyi olsaydı, rәiyyәtini hakimlәrә keçi qiymәtinә satmasaydı, biz heç vaxt әcnәbilәrin hökmünә boyun әymәzdik, hәr şeydәn әl çәkib, İrana köçәrdik.”
“Әmi, adın nәdir,” -- deyә soruşdum.
“Abbasdır,” -- dedi.
Bu sadә kişinin vәtәnpәrvәrliyinә min afәrin söylәdim.
Yolumuza davam etdik. On dәqiqәdәn sonra alçaq bir daxmaya çatdıq. Divarının dibindә üç-dörd nәfәr özlәrini günә verib, qәlyan çәkirdilәr. Uzaqdan bizi görәn kimi biri ucadan qışqırıb dedi:
“Ey, hәmşәri, biletlәrinizi gәtirin görәk!”
Kalyaskaçı üzünü mәnә tutub dedi:
“Bunlar İran mәmurlarıdırlar, tәzkirә pulu istәyirlәr.”
İrәli gedib salam verdim. Salamımı almadılar. Ancaq biri soruşdu:
“Neçә nәfәrsiniz?”
Dedim:
“Görürsünüz ki, iki nәfәrik. Daha buna sual-cavab nә lazım.”
“Onda iki tümәn ver,” -- dedi.
Bir söz demәdim. Cibimdәn iki tümәn çıxarıb verdim. Pulu alıb dedi:
“Yaxşı yol!”
Daha nә tәzkirәni istәdi, nә dә alıb qol çәkdi. Onun bu rәftarına çox tәәccüb etdim. Ancaq heç bir söz demәdim. Kalyaskanı sürüb buradan da sürәtlә keçdik. Gün batana yaxın kiçik bir kәndә çatdıq. Gecә yarısınadәk istirahәt etdik. Atlar da dincәldilәr. Gecә yarı yola düşdük. Sәhәr tezdәn hәlә gün çıxmamış Mәşhәd şәhәrinin iki ağaclığına çatdıq. Yol üstә bir neçә nәfәr seyidin әylәşdiyini gördük. Mәlum oldu ki, ağalar ziyarәtçilәrә bәlәdçilik etmәk vә bir qәdәr mәdaxil әlә keçirmәk üçün pişvaza çıxıblar. Bizi görәn kimi әtrafımıza toplaşdılar. Hәr biri özünә mәxsus ifadә ilә bizә bәlәdçi olmalarını tәklif etdi. Onlardan birini çağırıb yanımızda yer verdim. Bir az yol getdikdәn sonra bulaq başına çatdıq. Aşağı düşüb çay içdik. Yusif әmi dә seyidin kömәyi ilә plov bişirdi. Çörәk yeyib yola düşdük. Әlbәttә, seyid dә bizim yanımızda әylәşmişdi.... Biz böyük hәvәs vә şövqlә şәhәrә daxil olub, bir baş bizi müşayiәt edәn seyidin evinә getdik. Bizim üçün bir otaq ayırdılar. Yük-yapımızı qoyub bir az dincәldik. Nahar yemәyindәn sonra paltar-qәtifә götürüb Yusif әmi vә seyidlә hamama getdik. İmamın pak qәbrini ziyarәt etmәk üçün tәmizlәnib, yol paltarını dәyişmәli idik. Hamama girәn kimi gәndab qoxusundan az qaldı boğulam. Çuxur bir yeri iylәnmiş su ilә doldurub, adını xәznә, yәni kür qoymuşdular. Suyu o qәdәr çirkli idi ki, tavus lәlәyi rәnginә çalırdı. Qoxusu az qala adamın beynini partladırdı. Elә burada mәnә mәlum oldu ki, bütün yoluxuçu xәstәliklәrin mәnşәyi hәmin xәznәlәrdir. Bu üç aydan qalmış iylәnmiş suda bir şәhәrin kor-keçәli, yaralı-xoralısı, arvadlı-kişili gecә-gündüz çimirlәr. Doğrudan da mәәttәl qaldım ki, nә üçün bu şәhәrin başçılarından vә ruhanilәrindәn biri hәmin gәndablardan törәnәn min fәsad vә xәstәlikdәn agah deyil. Elә bilirlәr ki, "kür" sözü bütün bu eyiblәri yuyub aparır. Mәnim alәmimdә hәr kәs o suya kür desә, şәriәti tәhqir etmiş olar. Ona görә ki, müqәddәs şәriәt bizi hәmişә tәmizliyә çağırır. Bu qәdәr mәxluqun çirkinә vә kәsafәtinә bulanıb, rәngi vә qoxusu adamın zәhlәsini tökәn bir suya necә pak demәk olar? Misir vә Osmanlı kimi başqa müsәlman ölkәlәrindә qüsl suyu әl dәyilmәz yerdә saxlanılır. Ondan ancaq kranlarla istifadә olunur. Adam bir tәrәfdәn qüsl etdiyi halda isti suyun yanında olan soyuq su kranını açıb, son dәrәcәdә saf, tәmiz suyundan içә bilәr.
Sözün qısası, hamama tәmiz gedib murdar qayıtdıq. Seyid hamamdan çıxan kimi dedi:
“Qoyun boxça hamamda qalsın, gedәk imamı ziyarәt eliyәk.”
“Yox,” -- dedim. -- “Gәrәk bu dәqiqә evә gedәk. Mәnim görmәli bir işim var. Ondan sonra ziyarәtә gedәrik.”
Evә çatan kimi dedim:
“Rica edirәm, buyur samovara od salıb gәtirsinlәr.”
“Çay vaxtı deyil,” -- deyә Seyid cavab verdi.
“İstәyirәm hamamın kirindәn tәmizlәnmәk üçün tәzәdәn çimәm,” -- dedim.
“Baba, boş yerә özünә әziyyәt vermә, xәznә kür olduğuna görә pakdır,” -- dedi.
“Sözüm yoxdur,” -- dedim. -- “Ancaq hәm çirkli idi, hәm dә qoxumuş idi.”
Suyu qızdırdıq, tәzәdәn yuyundum, paltarlarımı da dәyişdim. Özümә söz verdim ki, bir daha İranda hamama getmәyim. Sonra böyük şövqlә arzusunda olduğum sәkkizinci imamın qәbrini ziyarәt etmәk üçün evdәn çıxdıq....
Ziyarәti başa çatdırdıqdan sonra camaat namaz qılıb çıxdı. Tam iyirmi iki gün sәhәr, günorta vә axşam dünyalarca qiymәti olan bu şәrәfә nail olduq. Hәr gün eyni zamanda şәhәrin bir guşәsi ilә tanış olurduq. Bir gün dә seyidlә hәzrәtin xәstәxanasına getdik. Ancaq nә xәstәxana! Hәr bir xәstә oraya getsә, vә qәdәr ki, oradadır, xәstә olacaq. Demirәm, xәstәnin özü oradan qaça vә başqa bir yerdә allahın kәrәmi ilә şәfa tapa. Nә hәkim var, nә dәrman. Xәstәxanada tәmizlikdәn vә sair lәvazimatdan da bir iz-әsәr yoxdur. İnsafsız mütәvәllilәr hәr il bir bәhanә ilә xәstәxana xәrci hesabına imamın xәzinәsindәn külli miqdarda pul yeyirlәr. Seyidin dediyinә görә, imamın ziyarәtgahına vәqf olunan әmlakdan hәr il iki yüz min tümәndәn artıq mәdaxil әlә gәlir. Bu böyük sәrvәti dinsiz vә dәyanәtsiz müftәxorlar hәr cür bәhanә ilә әlә keçirib, bütünlüklә içәri ötürürlәr. Halbuki heç onun bir noxudunda da haqları yoxdur. Misal üçün, ziyarәtә gәlәnlәrә qonaqlıq vermәk bәhanәsi ilә hәr gecә iki xalvar düyünün hәr bir lәvazimatı ilә plovunu bişirirlәr. Onun hamısı özünü müxtәlif bәhanәlәrlә imamın hәrәminә bağlamış varlıların vә onların qohum-qardaşlarının evinә gedir. Ziyarәtә gәlәnlәr vә möhtac qәriblәr aşın, plovun üzünü az-az görürlәr. Dövlәt başçılarının bir parası da bu talandan müxtәsәr pay almaqla kifayәtlәnir, özlәrini kәnara çәkib otururlar. Bu hәdsiz-hesabsız pullar mütәvәllibaşı vә onunla әlbir olanların cibinә tökülür. Hakimlәr dә bәzәn bu yağlı tikәyә әl atırlar. Hәr halda arada heç bir hesab-kitab yoxdur. Kim nә qәdәr istәyirsә o qәdәr oğurlayır. Nә sorğu-sual var, nә dә cәza.
Mәşhәdlilәr daşqәlblilikdә, demәk olar ki, misilsizdirlәr. Hәr söz başı da utanmaz-utanmaz yalandan imamın qәbrinә and içirlәr. Mәn özüm bazarda bir şey almaq istәdim. Әvvәlcә qiymәtini üç tümәn dedi. Hәm dә dörd dәfә and içib imamı yad etdi. Nәhayәt, haman şeyi yeddi qrana verdi.
Bunlardan daha pis, o sәrhәddә yaxın yerlәrdә sәrbazların acınacaqlı vәziyyәtidir. Onların halına baxıb, törәnәcәk nәticәni nәzәrә gәtirdikdә adamın bәdәnindә tüklәri biz-biz durur.
Günlәrin birindә seyidlә ziyarәtә gedirdik. Bir neçә nәfәr köhnә, rәngi qaçmış, kirli paltarla bizim qabağımızdan keçdilәr. Hәrәsinin başında bir cür yırtıq papaq var idi. Dabanları çirkdәn pinә bağlamışdı. Ancaq әllәrindә tüfәng var idi. Bәzisi әlli yaşlı qoca, bir parası da iyirmi yaşında cavan idi. Seyiddәn soruşdum:
“Deyәsәn bunlar fәhlәdirlәr. Bәs әllәrindәki bu tüfәnglәr nәdir?”
Seyid dedi:
“Ağa, bunlar dövlәt sәrbazlarıdırlar. Gecә Әrkdә qarovul durublar, indi әvәz olunub, bazara gәliblәr. Bu saat görәcәksәn ki, bunların hәrәsinin bir peşәsi var. Biri qәssabdır, o birisi pinәçidir, bәzisi sәrraf, bir parası da baqqaldır. Hәr birisi öz sәrhәnginә vә sәrtibinә müәyyәn mәblәğ rüşvәt verib, alver elәmәk üçün izin alır.”
Bu sözlәri eşidәndәn sonra bütün alәm gözlәrimin qarşısında qaraldı. Dәrindәn bir ah çәkib, öz-özümә dedim:
"Ey böyük yaradan, bunların hamısı Misirdә bu hәqiqәtlәri söylәyәn adamlarla nahaq yerә etdiyim davaların cәzasıdır ki, çәkirәm. O biçarәlәrin dediklәri bütünlüklә hәqiqәt olduğu halda mәn inanmırdım, özümdәn çıxırdım, acıqlanıb dalaşırdım, hamısının qәlbini incidirdim...."
Seyid sözünü davam etdirib dedi:
“Hәlә tәkcә belә olsaydı, dәrd yarı idi. Bu sәrbazlar kasıbkarlıqdan vә fәhlәlikdәn әlә gәtirdiklәri puldan rәislәrinin payını ayırdıqdan sonra әllәrindә qalanı tiryәkә verib çәkirlәr.”
Başımdan tüstü qalxdı:
“Bu sәrbazlar yerlidirlәr, ya İranın başqa yerlәrindәn gәliblәr,” -- deyә soruşdum.
“Qәribdirlәr,” -- dedi. -- “Bunlar Xalxal vә Meşkin qoşunlarındandır. Şәhәr kazarmasını qoruyurlar. Özlәri dә iki-üç ildәn bir dәyişilirlәr.”
Sonra Seyid dedi:
“Ağa, ziyarәtә gәlәnlәrin çoxu burada qaldıqları müddәtdә mütә siğәsi elәyirlәr. Әgәr sizin dә meyliniz varsa, deyin, mәn tәdarük görüm.”
“Әgәr and içsәn ki, iddәsi başa çatıbdır, eybi yoxdur, siğә edәrәm,” -- dedim.
Seyid pәrt oldu:
“Sәn öz nәfsini sakitlәşdirmәk üçün siğә elәyirsәn, daha mәnә nә düşüb ki, burada bir and da içim,” -- dedi.
“Demәli, mәlum olur ki, siz özünüz dә xatircәm deyilsiniz. Belә olduqda mәn Firәngistanda da xilafi-şәr bir iş görmәmişәm, bu müqәddәs yer vә pak torpaqda nә üçün günaha batım?”
Allaha pәnah! Mәn eşitmişdim ki, bir para pis әmәl sahiblәri müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bu kimi haram işlәrlә mәşğul olurlar, amma inanmırdım. Heyf!
Sözün qısası, iyirmi iki gün müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә qaldıqdan sonra Yusif әmiyә tapşırdım ki, Tehrana sәfәr etmәk üçün tәdarük görsün. Yusif әmi dedi:
“Bәy әfәndim, yola çıxandan bәri mәn sizdәn heç bir xahiş elәmәmişәm. Әvvәla, sizdәn artıq dәrәcәdә razıyam. Ona görә ki, sizin xidmәtinizdә iki dünyanın xoşbәxtliyinә sәbәb olan bu pak türbәtin ziyarәti feyzinә nail oldum. İndi sizdәn bircә tәmәnnam var. Rica edirәm onu nökәrinizdәn qәbul edәsiniz.”
“Buyur,” -- dedim.
“Gәl mәnim sözümә qulaq as, elә gәldiyimiz yolla Misirә qayıdaq,” -- dedi. -- “Mәn sizin xasiyyәtinizә yaxşı bәlәdәm. Bu ölkәdә hәr gün bir xoşagәlmәyәn hadisәyә rast gәlib, qüssә elәyirsәn. Qorxuram, allah elәmәmiş, xәstәlәnib elәyәsәn. Onda mәn sәnin anana nә cavab verәrәm? İranın bir hissәsini gördünüz. Tehran da Xorasanın tayıdır. "Bir ovuc bir xalvarın nümunәsidir" demişlәr. "İlin yaxşı-pisi yazından bәllәnәr". Tehranda sәnin könlünü açan bir şey görmәyәcәksәn.”
Mәn Yusif әminin xahişini rәdd etdim:
“Yusif әmi, özün bilirsәn ki, hәr şeydәn keçәndәn sonra mәn indiyәdәk atamın vәsiyyәtinә görә sәnә hәmişә hörmәt elәmişәm, sәni atamla bәrabәr tutmuşam. Xahiş edirәm, bu barәdә mәnә әsla mane olmayasan. Mәn öz әzmimdәn dönmәyәcәyәm. Qorxuram atamın vәsiyyәti xilafına rәftar etmiş olam. Bu sәyahәt ancaq mәnә mәxsusdur. Özüm Tehrana getmәyincә, nazirlәrin vә dövlәt başçılarının xidmәtinә çatmayınca, onların dünyadan xәbәrsizliyi, millәtin halının pәrişanlığı vә mәmlәkәtin viran qalmasının sәbәblәrini öyrәnmәyincә ürәyim sakitlәşmәz. Ya gәrәk bu yolda başımı qoyam, ya da hәmin xoşagәlmәyәn vәziyyәtin sәbәbini öyrәnәm, vәssәlam.”
Yazıq Yusif әmi әlacsız qalıb, heç bir söz demәdi, sakit dayandı.
davamı
Doğrusu, bu kişinin yava-yava sözlәri vә hәdyanları mәni lap pәrt elәdi. Evә qayıtdım. Bütün gecәni düşünürdüm: "Nә etmәk lazımdır? Vәtәn haqqında deyilәn bu sözlәrin gәrәk hәqiqәti olmasın. İndi ki, mәrhum atam sәyahәt etmәk icazәsi veribdir, insafdan uzaqdır ki, iki-üç dәfә Avropa ölkәlәrini gәzdiyim halda bircә dәfә dә vәtәni ziyarәt etmәyim. Yaxşısı budur ki, müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk niyyәti ilә sәfәrә çıxım. Belә olduqda vәtәnin sair yerlәrini, әlәlxüsus paytaxtı da sәyahәt etmiş olaram. Әgәr qalmağım üçün oranı münasib görsәm Misirә qayıdıb bütün әmlakımı sataram, ailәliklә oraya gedib, ticarәt vә ya ziyarәtlә keçinәrәk, ömrümün qalan hissәsini vәtәnin pak vә müqәddәs torpağında başa vuraram". Buna görә dә haman gün Yusif әmiyә dedim ki, sәfәrә çıxmaq tәdarükünü gör, biri gün müqәddәs Mәşhәdi ziyarәt etmәk vә İranı sәyahәt etmәk niyyәti ilә yola düşәcәyik. Buna görә dә sәkkiz ay bundan qabaq sizin evә gәlib, neçә gün qalandan sonra sәfәrimizi davam etdirdik. İndi artıq qayıtmışıq, Misirә getmәk әzmindәyik.
Dedim:
“Çox gözәl, nә gördünüz? Hökumәtin, mәmlәkәtin vәziyyәti necә idi?”
Dәrindәn bir ah çәkib dedi:
“Nә siz soruşun, nә dә mәn deyim. Kaş heç o tәrәflәrә getmәyәydim, bu qәdәr fәlakәti görmәyәydim, vәtәni yad edәrkәn aldığım o zövq әvvәlki kimi qalaydı, onun lәzzәtli xatirәsilә yaşayaydım!”
Dedim:
“Mәn bilirdim ki, sәn bu sәfәrdәn razı qayıtmayacaqsan. İndi olan olub, keçәn keçib, zәrәr yoxdur, gördüklәrini mәnә desәn dәrdinә şәrik olaram.”
“Hәr nә görmüşәm, başıma nә gәlibdirsә, hamısını yazmışam. Sabah öz sәyahәtnamәmi sizә tәqdim edәrәm. Özünüzün oxumağınız yaxşıdır; çünki mәndә onları söylәmәk iqtidarı yoxdur. Hәrçәnd ki, şahidi olduğum әzab-әziyyәtlәri, fәlakәt vә bәdbәxtliklәri qәlәmә almaq istәmirdim, lakin mәrhum atam vәsiyyәt elәmişdi ki, hәr hansı ölkәyә qәdәm qoyduqda gördüklәrimi qeydә alım, ona görә ki, bir gün karıma gәlәr. Mәn dә atamın vәsiyyәtinә әmәl etdim.”
Gecәdәn xeyli keçmişdi. Çörәk yedik, sonra dedim:
“Qardaş, yoldan gәlmisiniz, yәqin ki, yorğunsunuz, nә qәdәr tez dincәlsәniz bir o qәdәr yaxşıdır. Buyurun dincәlin, sizә yaxşı istirahәt etmәyi arzulayıram.”
Gedib yatdım. Sәhәr durub namazdan sonra çay içdik. İbrahim bәy üzünü Yusif әmiyә tutub dedi:
“Yusif әmi, dur tuman-köynәyimizi götürüb hamama gedәk. Bilirsiniz, yeddi aydır ki, hamam üzü görmәmişәm.”
Yusif әmi alt paltarı götürmәk üçün çamadanı açdı. İbrahim bәy ona:
“Әvvәlcә mәnim yol qeydlәrimi ver,” -- dedi.
Ondan bir dәftәr alıb mәnә verdi vә әlavә etdi:
“Budur, mәnim sәyahәtnamәmdir. Hәr nә görmüşәm, artılıb-әksiltmәdәn burada qeydә almışam. Әgәr vaxtınız varsa, biz hamamdan qayıdanadәk oxuyun.”
Mәn İbrahim bәyin sәyahәtnamәsini aldım. Bilirәm ki, oxucular sәyahәtnamәnin mәzmunu ilә tanış olmaq intizarındadırlar, buna görә dә onun üzünü aşağıda yazıram.
SӘYAHӘTNAMӘNİN MӘTNİ.
Filan ayın on sәkkizindә müqәddәs Mәşhәd şәhәrini ziyarәt vә İranı sәyahәt etmәk әzmi ilә hәqiqәtdә mәnim әmim vә hәtta atam hesab olunan müәllimim Yusif әmi ilә gün doğandan iki saat keçmiş dәmiryol qatarının birinci dәrәcәli vaqonunda Qahirәdәn "Misir torpağının limanına"[2] doğru yola düşdük. Hәmin günün batmasına iki saat qalmış oraya çatdıq. O gecәni hәmin şәhәrdә qaldıq. Sabahı gün günortadan dörd saat keçmiş "Prins Abbas" adlı gәmiyә birinci dәrәcәli yerә bilet alıb İstambula tәrәf hәrәkәt etdik.
[2] İskәndәriyyә limanıdır.
Hava olduqca gözәl idi. Bütün günü gәminin göyәrtisindә seyrә daldım. Lakin heç bir müsahibim yox idi, öz xәyallarıma dalmışdım. İki gecә-gündüz әrzindә İstambula çatdıq. Yolda İstambul boğazının girәcәyindә vaqe olmuş Sultaniyyә qalasından başqa heç bir yerdә dayanmadıq. Sultaniyyә qalasının hәrbi fәnnә uyğun şәkildә qayrılmış çox böyük istehkamı vardır. Deyildiyinә görә, onun müxtәlif yerlәrindә minә qәdәr top qoyulubdur. Qarovulçuların izni olmadan heç bir gәmi oradan keçә bilmәz. Oranı görәn adamlar mәnim bu sözlәrimi tәsdiq edәrlәr. Bizim gәmimiz dә izin aldıqdan sonra yolunu davam etdirdi, İstambula daxil olduq.
Gәmi körpüdәn uzaqda dayandığına görә hәmişә limana tәzә daxil olmuş gәmilәrin әtrafında fırlanan saysız-hesabsız qayıqlardan biri bizi şeylәrimizlә bәrabәr gömrükxanaya gәtirdi. Şeylәrimizi yoxladıqdan sonra oradan birbaşa filankәsin (yәni bu sәyahәtnamәnin üzünü köçürәnin) evinә gedib orada qaldıq. Mәnim әziz dostum olan ev sahibinin İstambulda olmamasına baxmayaraq, onun nökәr-külfәti bizi hörmәtlә qarşıladılar, qonaqpәrvәrlik rәsmini lazımınca yerinә yetirdilәr. Bizә o dәrәcәdә hörmәt elәdilәr ki, lap xәcalәt çәkdik. Hәrçәnd ki, dostumun evini öz evim kimi bilirәm, lakin ev sahibinin olmaması bizim daha çox xәcalәt çәkmәmizә sәbәb oldu.
Dördüncü gün öz vәsiqәlәrimizә İran vә rus konsulxanalarında qol çәkdirib, alman gәmisi ilә birinci dәrәcәli yerdә Batuma tәrәf yola düşdük vә beşinci gün oraya çatdıq.
Rus gömrükxanası mәmurları gәlib şeylәrimizi yoxladılar. Vәsiqәlәrimizә isә gәminin içindә qol çәkdilәr. Gәmidәn çıxdıq. Körpü üstündә böyük bir dәstә iranlıya rast gәldim. Onların pәrişan halı mәnә çox pis tәsir etdi. Hamısının sifәti saralıb-solmuş, bir dәri, bir sümükdәn ibarәt olan bәdәnlәrini örtәn paltarları cırım-cındır idi. Mәn yerimdәcә quruyub qaldım.
Bu әsnada onlardan bir dәstәsi bizim dәstәmizә toplaşdı. Әtәyimizdәn tutub hәr kәs bir tәrәfә çәkir: "Ağa, sizi yaxşı bir qәhvәxanaya aparım, orada mәnzil dә var" -- deyirdi. İstәdilәr bizim şeylәrimizi götürsünlәr. Onların içәrisindә olanlardan biri bizә işarә edib dedi:
“Getmәyin!”
Sonra Yusif әmini bir kәnara çәkib pıçıldadı:
“Mәbadә bunların qәhvәxanalarına gedәsiniz. Hamısı şarlatan, oğru vә lotudur. Yaxşısı budur ki, "İmperial" mehmanxanasına gedәsiniz. Bu yaxınlıqdadır. Orada qalmağınız mәslәhәtdir. Doğrudur, gecәdә bir-iki manat artıq vermәlisiniz, ancaq hәr bir tәhlükәdәn asudә olarsınız.”
Yusif әmi hambala dedi ki, "İmperial" mehmanxanasına gedәcәyik. Orada gecәsi iki manata bir otaq tutduq. Gecәni yatıb istirahәt etdik. Sәhәr tezdәn mehmanxanadan çıxıb, hәmvәtәnlәrimizdәn birinә rast gәlib, Tiflis maşınının nә vaxt hәrәkәt edәcәyini ondan soruşduq. O dedi ki, biri indi hәrәkәt edәcәk, biri dә axşam. Gördük ki, indikinә çatmarıq. Ona görә dә qәrara gәldik ki, axşam maşınını gözlәyәk, hәm dә şәhәri yaxşı-yaxşı gәzәk. O hәmvәtәnimizin adını vә vilayәtini soruşdum.
“Dedi adım Әlidir, özüm dә lәnkәranlıyam.”
O da öz növbәsindә mәndәn soruşdu:
“Bәs siz haradan tәşrif gәtirirsiniz?”
“Misirdәn gәlirik,” -- dedim.
“Mәn dә bir müddәt Misirdә olmuşam,” -- dedi.
Hәtta bәzi adamların әhvalından xәbәr tutdu.
Dedim:
“Qәribәdir, burada hara baxırsan iranlıdır. Özü dә hamısı pәrişan, hamısı fәlakәtlә әlbәyaxa! Mәlum olur ki, hamısı yoxsuldur.”
“Bәli,” -- dedi. -- “Burada iranlı çoxdur. Bu gün bazar günü olduğuna görә hәr yerdә tәtildir. Buraya toplaşanların çoxu sabah işdә olar.”
“Nә iş görürlәr,” -- deyә soruşdum.
Cavab verdi:
“Hamısı fәhlә vә hambaldır. Qırx-әlli nәfәri dә tabaqçı, aşpaz vә alverçidir. Qalanı avara-sәrgәrdan, gündәlik çörәyinә möhtac bәndәlәrdir.”
“Bәyәm nә qәdәrdilәr?”
“Dörd-beş min nәfәr olar,” -- dedi.
Öz-özümә dedim: "İlahi, cәlalına çox şükür. Bu kiçik şәhәrdә dörd-beş min nәfәr iranlı var. Hamısının da vәziyyәti pәrişan".
Müsahibim dedi:
“Ağayi-mәn, bu nә fәrmayişdir? Qafqazın bütün şәhәrlәri, qәsәbәlәri, hәtta kәndlәri bu kimi iranlılarla doludur. Hәlә burada başqa yerlәrә nisbәtәn azdır.”
“Bәs İran dövlәti bunlara niyә icazə verir ki, vәtәnlәrini tәrk etsinlәr?”
“Allah atana rәhmәt elәsin,” -- dedi. -- “Elә bil o dünyadan gәlmisәn. Nә qoymusan, nә axtarırsan? Әvvәla İranda әmin-amanlıq yoxdur, iş yoxdur, çörәk yoxdur. Daha bu yazıqlar nә elәsinlәr. Bәzisi hakimlәrin özbaşınalığından, bir parası bәylәrbәyi, darğa vә kәtxudanın zülmündәn baş götürüb qaçıblar. Bu alçaqlar birindә beş şahı pul görәn kimi o saat min hiylә vә bәhanә ilә ona papuş tikirlәr. Birinә deyirlәr: sәnin qardaşın sәrbaz idi, qoşundan qaçıbdır. O birinә bәnd olurlar ki, әmioğlun neçә vaxt qabaq çaxır içib vә ya qohumlarından biri qumar oynayıbdır. Hәtta qonşunu tutub qonşusunun etmәdiyi günah üstündә cәrimә edirlәr. Әgәr bu bәhanәlәr onların mәqsәdini tәmin etmәsә, onda özünә mnn cür töhmәt vә iftira atacaqlar. Buna görә dә xalq cәlayi-vәtәn edib, Osmanlı ölkәsinә, Rusiyaya, Hindistana gedir. Bu ölkәlәrdә dә sәfirlәrin, konsulların, onların haramxor adamlarının әlindәn asudә deyillәr. Burada gördüyün o yazıq ayaqyalınlar hәr gün sәhәrdәn axşamadәk günün istisi altında palçıq daşıyır, fәhlәlik elәyirlәr. Kafәrin dә onlara rәhmi gәlir. Ancaq bu sәfirlәr, konsullar vә onların maaşsız-donluqsuz nökәrlәri biçarә iranlıları rәhmsizliklә soyur, hәrәsindәn ildә dörd min manat tәzkirә pulu alırlar. Eşitdiyimә görә, İstambulda vә Osmanlı ölkәsinin sair yerlәrindә iranlılara bundan da çox zülm olunur. Konsullar iranlılardan aldıqları pulun hesabına sәfirliyin bütün xәrclәrini ödәyirlәr. Әslindә konsulların İran tәbәәlәrini soymaqdan başqa bir vәzifәsi yoxdur. Sәfirlәr konsulluq rütbәsini bir növ icarәyә verirlәr.”
Bu fәhlәlәrdәn biri öldükdә, azdan-çoxdan bir şeyi olarsa, cәnazәsinin başında hamıdan әvvәl konsulxana mәmurları hazır olur. Onlar özlәrini ölünün hәqiqi varisi hesab edirlәr. Әgәr ölәn yoxsul olsa, cәnazәsi üç günlәrlә yerdә qalsa da, o tәrәfә dolanan olmaz. Gәrәk bu bәdbәxt muzdur fәhlәlәrin özlәri pul toplayıb, meyidi dәfn etsinlәr.
Hal-hazırda hәmin Batum şәhәrindә qırx-әlli nәfәr günahsız iranlı zindanda yatır. Konsul bu haqda heç bir mәqamdan sorğu-sual etmir, etsә dә ruslar onun sözünә etina etmәyәcәk, deyәcәklәr ki, rüşvәt aldığın üçün onu buraxdırmaq istәyirsәn. Ruslar konsulların öz tәbәәlәri ilә necә rәftar etmәlәrindәn baxәbәrdirlәr. Hәm dә bilirlәr ki, konsulun, hәtta ondan yuxarıda oturanların güzәranı bu bir ovuc әlsiz-ayaqsız rәiyyәtdәndir. Rәiyyәtin hüququnu qorumalı olan bu cәnablar özlәri onları çapırlar. Daha belә olduqda әcnәbidәn nә gözlәmәk olar?
Dedim:
“Görünür, İran dövlәtinin bunların rәftarından xәbәri yoxdur. Gәrәk tәbәәlәr özlәri әrizә yazıb, zalimlәrdәn şikayәt elәsinlәr.”
Dedi:
“Vallah, dövlәt mәndәn dә yaxşı bilir, necә yәni bilmir? Bir halda ki, dövlәt öz xarici mәmurlarına maaş vermәyә, әksinә, külli mәblәğ dә әlindәn ala, әlbәttә, onu heç vaxt sorğu-suala çәkib deyә bilmәz ki, nә üçün bunu belә elәdin, onu elә elәdin.”
Osmanlı ölkәsi vә Rusiyada gördüyün konsulların hәr birindәn iki-üç min alıb, bu yerlәrә göndәriblәr. Bunlar da gәrәk bircә ilin әrzindә verdiklәrinin beş-altı bәrabәrini biçarә rәiyyәtin dәrisindәn çıxarsınlar.
Bәli, bu, ilk kәdәrli hadisә idi ki, Batumda sәyahәt zamanı onun şahidi oldum. Ürәyim qәmdәn sıxıldı. Hey ah idi ki, bilaixtiyar ürәyimin tәkindәn çıxırdı. Pәrişanlıq üzündәn Batumda nә qәdәr gәzdiyimizi hiss etmәdim. Kefim yaman pozulmuşdu. Nәhayәt, günü başa çatdırdıq. Qatarın hәrәkәt vaxtına az qalırdı. Tiflisә getmәk üçün iki dәnә birinci dәrәcәli bilet aldıq. Hәr biletin qiymәti on dörd manat oldu. Bir manat da Әliyә әnam verib, onunla vidalaşdıq.
Yolun yarısını gecә ikәn keçdik. Sәhәrә yaxın bir neçә tunelә rast gәldik. Burada uca dağların qәlbini cәsarәtlә deşib yol açmışlar. Qatar yerin altından keçirdi. Öz-özümә düşündüm ki, bu bәşәr övladı nә böyük qüdrәtә malikdir. Bir tәrәfdәn belә nәhәng dağların bağrını on kilometrlәrlә yarır, o biri tәrәfdәn bir şәhәri bir parça dәmirә bağlayıb, neçә dәqiqәnin içindә dağın bu tәrәfindәn o biri tәrәfinә keçirir. Bu kimi fikirlәrә dalmışdım. Özümә gәldikdә ixtiyarsız olaraq dedim: "İnsanların hümmәti dağı yerindәn qoparar".
Vaqonumuzda bir ermәni dә var idi. Ona dedim:
“Hәndәsә elmi qәribә möcüzәlәr elәyir. Bu uca dağların bağrını yarmaq, bu böyüklükdә maşını oradan keçirmәk üçün böyük hünәr, hәdsiz-hesabsız mәxaric lazımdır.”
“Bәli, böyük hünәrdir,” -- dedi. -- “Çoxlu vәsait dә xәrc olunubdur. Ancaq keçәn il hökumәt hәmin dәmiryoldan, mәxaricindәn әlavә, on altı milyon manat mәnfәәt dә götürdü. Bunlardan әlavә, bu gördüyün yerlәrin hamısı bir müddәt әvvәl әkinsiz çöllәr idi, yaşayışdan xәbәr yox idi. Div dә buradan keçmәyә cәsarәt etmәzdi. İndi Bakının qara neftinin bәrәkәtindәn hәr il xaricdәn bu ölkәyә neçә milyon manat pul axıb gәlir. Elә bunun üçün dә hәr neçә addımda abad bir qәsәbә vә kәnd görürsәn. Sizin İran torpağında da bu kimi mәdәnlәr vә qazanc mәnbәlәri çoxdur. Amma dövlәtin xәbәrsizliyindәn, millәtin tәnbәlliyindәn ölkәnizin torpağında yatmış o tükәnmәz xәzinәlәr әl dәyilmәmiş qalır. Elә buna görә dә sizin hәmvilayәtlilәr zәlil-sәrgәrdan vәziyyәtdә baş götürüb xarici ölkәlәrә qaçır, orada fәhlәlik, hamballıq, palçıq daşımaq kimi alçaq işlәrlә başlarını girlәyirlәr. Onların çoxu bir neçә vaxtdan sonra dilәnçi kökünә düşüb, ona-buna әl açmaq mәcburiyyәtindә qalır.”
Doğrusu, bu mәzәmmәtli sözlәr ox kimi ürәyimә sancıldı. Nә elәyim, dava elәmәk yeri deyil. Әlacsızlıq üzündәn durub vaqonun bir guşәsinә çәkildim. Qüssәnin şiddәtindәn yaxamı qurtarmaq üçün başımı yastığa atıb yatdım. Bir vaxt gördüm ki, Yusif әmi mәni yuxudan oyadır:
“Bәy, dur tamaşa elә, Tiflis görünür.”
Durdum. Bir az sonra qatar dayandı. Mәlum oldu ki, mәqsәdә çatmışıq. Qatardan düşdük. Çamadanlarımızı hambal götürüb faytona qoydu. Faytonçuya dedim bizi "London" mehmanxanasına aparsın. Ona görә ki, Batumda lәnkәranlı Әli tapşırmışdı ki, bu mehmanxanaya düşәk.
Mehmanxanada gecәsi dörd manata bir otaq tutduq. Әl-üzümüzü yuyub tәmizlәdikdәn sonra Yusif әmiyә dedim ki, çıxaq bazara, bәlkә bir iranlı aşpazı tapıb, bir şey yeyәk.
Şәhәrә çıxdıq. Mәşhur "Şeytanbazar"da bir neçә yemәkxana gördük. Hamısı pinti vә iyrәnc idi. Hamısının mis qabları qaralmışdı, dükanlardan pis iy gәlirdi. Nәhayәt, bir çilovpәz dükanına çatdıq. Әlacsızlıqdan dükana girib çilov-kabab istәdik. Gәtirdilәr. Әlimiznәn yedik. Tәmizlikdәn vә sәliqәdәn әsәr belә yox idi. Yemәkdәn sonra çıxıb şәhәri gәzmәyә başladıq. Buradakı iranlıların vәziyyәtini Batumdakılardan daha pәrişan gördüm. Demәk olar ki, hamısı inşaat işlәrindә işlәyir, muzdurluq edir, ya da küçәlәri daşla fәrş etmәklә mәşğuldurlar. Onların әlacsızlıq üzündәn ağır әmәk şәraitinә dözmәlәrini, pәrişan halını görmәkdәn ürәyim qan oldu. Sözün qısası, bu ölkәlәrdә bütün ağır vә alçaq işlәr iranlıların öhdәsindәdir. Yolda rastlaşdığım bir hәmvilayәtlidәn soruşdum:
“Bәs burada iranlı tacir yoxdur?”
“Nә üçün yoxdur,” -- dedi. -- “Xәlәtov, Baronbәyov vә sair karvansaralarda çoxlu iranlı tacir var.”
O karvansaraların yolunu soruşub, haman sәmtә getdik. Karvansaraya daxil olan kimi diqqәtlә hәr tәrәfi nәzәrdәn keçirmәyә başladım. Gördüm bir parası mağazalarda öz әtrafına neçә top qanovuz, Hәmәdan, Brucird çiti, Yәzd qәdәyi, Nain bezi düzüb oturub. Bu vaxt kimsә mәni adımla sәslәdi: "İbrahim bәy! İbrahim bәy!"
Ayaq saxladım. Bir kişi mәnә tәrәf qaçıb gәldi vә salam verdi. Mәn onun salamının cavabını verdim.
“Yәqin ki, mәni tanımırsan,” -- deyә soruşdu.
“Gözümә şirin gәlirsiniz. Ancaq yaxşı xatırlaya bilmirәm ki, harada sizin qulluğunuzda olmuşam.”
“Misirdә,” -- dedi. -- “Neçә il bundan qabaq müqәddәs Mәkkәnin ziyarәtindәn qayıdan baş Qahirәyә gәlmişdim. Hacı Mirzә Mәmmәdrәfi Müşkinin ticarәtxanasında sizinlә görüşmәk şәrәfi mәnә nәsib oldu. Gecәni dә onun evindә qonaq qaldıq.”
“Ola bilәr,” -- dedim.
Bizi öz dükanına apardı. Söhbәt әsnasında dedim:
“Deyәsәn, burada iranlı çoxdur. Maşallah, hәr tәrәfә baxırsan bir iranlı görürsәn. Ancaq, tәәssüf ki, çoxunun halı olduqca fәlakәtli vә pәrişandır.”
“Bәli, burada çox iranlı var,” -- deyә müsahibim cavab verdi.
“Nә qәdәr olarlar,” -- deyә soruşdum.
“Deyirlәr Qafqazda altmış min nәfәrә yaxın olar.”
“Bunların cәlayi-vәtәn edib, qürbәtdә qalmalarının sәbәbi nәdir? Axı nә üçün bu qәdәr adam axışıb xarici ölkәlәrә gәlir, niyә bu әzab-әziyyәt, mәşәqqәt vә tәhqirә dözürlәr?”
“Sәbәbi aydındır,” -- dedi. -- “İran mәmlәkәtinin gәliri azdır, xalq işsizdir. Güclülәr gücsüzlәrә zülm edirlәr. Rәiyyәt sahibsizdir. Bütün bunları bircә tümәn tәzkirә pulu almaq tamahı ilә sualsız-cavabsız buraxıb xarici ölkәlәrә axıdırlar. Bir adam yoxdur ki, bunlardan soruşsun: haraya gedirsәn vә nә iş görcәksәn? Elә buna görә dә sәrhәddә yaxın qәsәbә vә kәndlәrdәki qәbristanlıqlarda baş daşında kişi adına çox az rast gәlmәk olur. Hamısı qadın adıdır. Sanki qadınlar ölkәsidir.”
“Bәs bunların içindә başqa peşә sahibi yoxdur? Elә deyәsәn hamısı fәhlәdir,” -- deyә soruşdum.
“Eh, kaş hamısı fәhlә olaydı. Çox vaxt oğurluq da elәyir, cibә dә girirlәr. Min cürә rüsvayçılıq törәdirlәr. Onların da xәcalәtini biz çәkirik.”
Tәәccüblә soruşdum:
“Bәs konsul nә karәdir. O nә üçün işә qarışmır?”
“Allah atana rәhmәt elәsin! Konsulun dörd manat tәzkirә pulu, onun bir neçә bәrabәrini rüşvәt vә cәrimә adı ilә almaqdan başqa bir işi yoxdur. Biri ölәndә dә әgәr bir şeyi olsa, o da konsulunkudur.”
“Bu altmış min nәfәrin tәzkirә pulu böyük mәblәğ olur,” -- dedim. -- “Görünür, hamısı dövlәtә çatır.”
“Dövlәtin heç bir şeydәn xәbәri yoxdur. Heç o pulun bircә şahısı da dövlәtin cibinә girmir. Konsuldan ancaq işә tәyin olunduğu gün peşkәş ünvanı ilә müәyyәn mәblәğ alınır. O da vәzirlәrin vә sәfirlәrin malı olur. Dövlәtә çatan ancaq bütün bu işlәrin bolluca mәsuliyyәti vә lәnәtidir. Hәr konsul harada könlü istәsә öz bildiyi qәdәr tәzkirә çap edib satır. İndi daha iranlılarla kifayәtlәnmәyib, xarici tәbәәlәrdәn olan hәr bir oğruya, quldura vә xәspuşa bir-iki manat artıq pulun müqabilindә tәzkirә verirlәr. O da gedib iranlı adı ilә hәr cür xәyanәtә vә cinayәtә әl qatır. Rus hökumәti tәrәfindәn yaxalananda da ilk axtarışda mәlum olur ki, onun pasportu saxtadır. Onda gör әcnәbi dövlәtin yanında İran hökumәtinin heysiyyәti necә aşağı düşür. Daha bundan sonra o konsulun әcnәbi yanında nә kimi qәdr-qiymәti olar?”
Söhbәtimiz buraya çatanda gördüm ki, hamısı qәmli vә kәdәrlidir. Ürәyim sıxıldı. Söhbәtimizin mövzusunu dәyişdim, ticarәtdәn, alverdәn söz saldım:
“Sizin ticarәt vәziyyәtiniz necәdir, vәtәndәn nә kimi әmtәәlәr vә mallar gәtirirsiniz?”
“Elә bu Hәmәdan, Brucird çiti, Milan, Tәbriz qanovuzunu gәtirib burada satırıq,” -- dedi. -- “Bu malların bazarı da әvvәlkilәrә nisbәtәn çox kasadlanıbdır. Bundan qabaq ildә bu mallardan neçә min yük gәtirib, bu tәrәflәrdә satırdıq. Ancaq indi keçmiş zamanların heç yüzdә biri qәdәr dә satılmır. O qәdәr qәlp mal buraxdılar, cinsin rәngindәn, ipәyindәn o qәdәr oğurladılar ki, daha indi bir kәs rәğbәt elәyib, bu malların heç üzünә dә baxmır. Çox keçmәz daha bunların istehsalı tamamilә yığışdırılar. Onda gәrәk biz Moskvanın ipәk mallarını alıb İrana göndәrәk.”
Mәn özüm ticarәtlә mәşğul olduğum bu az müddәt әrzindә bir çox rus tanıyıram ki, cüzi sәrmayә ilә toxuculuqa başlayıb, üç-dörd ilin içindә düzlük, doğruluq nәticәsindә hәr biri milyon sahibi olubdur. Bu gün әksinә, bir çox iranlı da tanıyıram ki, hәrәsi böyük bir sәrmayә ilә buraya gәlib, on-iyirmi il zәhmәtdәn sonra iflasa uğrayıbdı. Ona görә ki, biz milli vә ümumi mәnfәәti heç vaxt mülahizә elәmirik. Ölkәnin әmtәәsini özümüzün beş günlük, müvәqqәti xeyrimiz üçün saxtalaşdırırıq.
Bunu birdәfәlik bilmirik ki, әyri yük mәnzilә çatmaz. Bir neçә vaxt keçdikdәn sonra o malın qәlp olduğu üzә çıxır, hamının gözündәn düşür, istәr-istәmәz alıcısı olmadığına görә istehsalı birdәfәlik yığışdırılıb aradan gedir. Onda bu müvәqqәti mәnfәәtin zәrәrini bütün hәmvәtәnlәr çәkir. İndi, dediyim kimi, Tiflisdә İran malı, demәk olar ki, tamamilә gözdәn düşübdür. Elә buna görә dә bütün iranlıların arasında on min tümәn sәrmayәsi olan tacir az tapılar. Hamı Әlinin börkünü Vәlinin başına, Vәlinin börkünü Әlinin başına qoymaqla mәşğuldur. Bu xoşagәlmәyәn vәziyyәtin dә ümdә sәbәbi yenә dә hökumәtin sәhlәnkarlığı, mәmurların rüşvәtxorluğudur. O böyük ölkәni xaraba qoyan bu iki mәnhus amilin bәrәkәtindәn heç bir qayda-qanun orada baş tutmur.
Doğrusu, gördüm artıq bu kimi sözlәri eşitmәyә taqәtim yoxdur. Söhbәti qurtarmaq üçün soruşdum:
“Bakı qatarı nә vaxt hәrәkәt elәyir?”
“Axşam çağı,” -- dedi. -- “Ancaq sizi getmәyә qoymayacağam. Bu gecәni bizә qonaq olmalısınız.”
Çox üz vurdu. Qәbul etmәdim, üzr istәdim:
“İltifatınıza görә tәşәkkür edirәm. Qala bilmәrik, getmәliyik,” -- dedim. Sonra vidalaşıb, birbaşa mehmanxanaya getdik.
Hәrçәnd ki, Tiflis böyük, tamaşalı şәhәrlәrdәn biridir. Ancaq bu söhbәtlәrdәn o dәrәcәdә kәdәrlәndim ki, bütün dünya gözümdәn düşdü, heç bir şeyi görmәk hәvәsi mәndә qalmadı. Bir az yatdım. Qatarın hәrәkәtinә az qalmış durub mehmanxananın hesabını verdim. Bir bәlәdçi götürüb yola düşdük. Bütün yolu vәtәndәn avara düşüb qürbәtdә tam fәlakәt vә zildәtlә gün keçirәn millәtimin pәrişan halı haqqında düşünürdüm. Hey papiros çәkir, köksümü ötürürdüm. Nәhayәt, tәәssüratımın şiddәtindәn öz-özümә dedim: "Gәrәk bundan sonra vәtәnin vәziyyәtini soruşmaqdan, hәmvәtәnlәrimin әhvalını yazmaqdan vaz keçәm. Çünki hamısı ancaq qәm-qüssә gәtirir". Sonra atamın vәsiyyәti yadıma düşdü. Gördüm әlacım yoxdur, yazmalıyam.
Sabahısı gün ikindi çağı çox gec Bakıya çatdıq. Bir baş "Qafqaz" mehmanxanasına getdik. Bu mehmanxanada mәnzil kirayәsi ucuz idi, hәr günü bir manat idi. Ancaq çox çirkli idi. Xidmәtçilәri dә olduqca kobud idilәr. İki gecәdәn artıq qalmalı olmadığımıza görә başqa yerә köçmәk istәmәdim. Mehmanxanadakıların әksәriyyәti müsәlman idi. Hәr kәs öz mәnzilindә xörәk hazırlayır, kabab bişirirdi. Bәzilәri tiryәk dә çәkirdilәr. Yusif әmiyә dedim:
“Gedәk bir az şәhәri gәzәk. Hәm dә bәlkә bu andıra qalmış tiryәkin zәhlәtökәn iyindәn canımız qurtarsın.”
Mehmanxanadan çıxdıq. Qapıda xidmәtçilәrdәn biri bizim qabağımızı kәsib dedi:
“Mәşәdi, nәqd pul, qiymәtli şeydәn-zaddan varınızdırsa, burada qoymayın. İşdi, oğurlansa biz cavabdeh deyilik.”
“Mәnzilin açarı cibimizdәdir,” -- dedim.
“Mәn açar-maçar bilmirәm. Sizә xәbәrdarlıq elәdim, vәssәlam.”
“Qorxma,” -- dedim, -- “bizim bir neçә köynәk-tumandan savayı bir şeyimiz yoxdur. Nә tacirik, nә dә sәrraf.”
Ancaq xidmәtçinin bu halәti mәni hәm tәәccüblәndirdi, hәm dә ona gülmәyim tutdu. Nә isә, mehmanxanadan çıxıb dәniz kәnarına getdik. Hәr tәrәfә baxdım, yenә dә Batumda olduğu kimi, hәmvilayәtlәrimizi gördüm. Dәstә-dәstә özlәrini günә verib bitlәnirdilәr. Bizdәn bir qәdәr aralı bir dәstә adam toplaşdı. Sәs-küy ucaldı. Birini döyüb ucadan deyirdilәr: "Bu köpәkoğlu hәmşәrini vurun!"[3]. Çatan o adamı döyürdü. Mәn camaatdan soruşdum ki, bunun günahı nәdir, nәçidir vә nә üçün döyülür? Dedilәr iranlıdır, özü dә muzdurdur. Sahibi Bakı әhalisindәn olan bir müsәlmanın gәmisindә işlәyir. Onu vuranlar da gәmi muzdurlarıdır. Özlәri dә bu şәhәrin әhalisindәndirlәr.
[3] Bakıda iranlılara hәmşәri deyirlәr.
Dedim:
“Bәs bu necә müsәlmançılıq oldu ki, bir günahsız qәrib adamın üstünә әlli adam tökülüb vurur?”
Yanımda duran şәxs dedi:
“İranlıların haqqında çox rәhmsizdirlәr.”
İstәdim özümü ortalığa atım. Tәmkinli adama oxşayan hәmin şәxs mәnim qolumdan tutub dedi:
“Yaxın getmә, sәni dә onun kökünә salarlar. Görünür, siz bu şәhәrә tәzә gәlmişsiniz. Biz hәr gün bu kimi hadisәlәrin şahidi oluruq. Ürәyimiz od tutub yanır. Bizim bu cür zәlil, xar vә sәrgәrdan olmağımıza bais olanların cәzasını qoy allah özü versin.”
Bu da ürәynmin köhnә yaraları üstünә tәzә duz sәpdi. Öz-özümә deyinә-deyinә, allahın cәlalına şükür deyә-deyә limana tәrәf gedib, Uzunadaya gedәn gәminin nә vaxt yola düşәcәyini öyrәndim. Dedilәr bir gәmi sabah yola düşәcәk. Amma gәzәyәndir, birbaşa gedәn deyil, sahillәri dolaşıb yük, sәrnişin axtarandır. Başqa bir gәmi dә var ki, buradan birbaşa Uzunadaya üzür. Ancaq dörd gündәn sonra hәrәkәt elәyәcәk.
Düşündüm ki, dörd gün dәnizin üzündә qalmaq bu şәhәrdә oturub rәhmsiz, acizә qәnim adamları görmәkdәn yaxşıdır. Oradan tez qayıdıb mehmanxana xidmәtçisinә tapşırdım ki, bizim üçün gәmiyә iki bilet alsın. Sabah hәrәkәt etmәli idik. Tәzәdәn şәhәri gәzmәyә başladıq. Bu şәhәrdә bağ-bağça, gül-çiçәk yoxdur. Lakin çox hündür vә әzәmәtli imarәtlәri, mötәbәr ticarәt müәssisәlәri vardır. Bunların çoxu müsәlmanların vә ermәnilәrindir. Yer üzündәki mәdәnlәrin әksәriyyәtindәn daha az tanınmış bu qara neftin bәrәkәtindәn hәmin imarәtlәr göyә ucalmış, saysız-hesabsız sәrvәt toplanmışdır....
Deyildiyinә görә, Bakı müsәlmanlarından bir neçәsinin, o cümlәdәn Hacı Zeynalabdin Tağıyevin neçә milyon manatlıq var-dövlәti var. Onun müsәlmançılıq qeyrәti vә hәmiyyәti müsәlmanların iftixarına vә başının ucalığına sәbәb olubdur. Hamı onun adını hörmәtlә yad edir, haqqında tәriflә danışırlar. Deyirlәr tәbiәtәn xeyriyyә işlәrinә, müsәlmanların tәrәqqisinә vә maariflәnmәsinә böyük sәy vә hәvәs göstәrir. Özü dә müsәlmanların qeyrәtli vә hәmiyyәtli şәxsiyyәtlәrindәn biridir. Allah onun kimilәrin sayını müsәlmanlar içәrisindә daha da artırsın! Bakıda bir neçә nәfәr mötәbәr İran taciri dә var. Tanışlığım olmadığına görә onlarla görüşümüz olmadı. Yusif әmiyә dedim ki, daha bundan sonra İran sәfәri başlanır. Gәrәk qәnd-çay, yağ-düyü alaq. Bir pud sәdri düyüsü aldıq. Amma çox baha idi. Sәbәbini soruşdum. Dedilәr quraqlıq olduğuna görә İran dövlәti düyünü xaricә ixrac etmәyi bәrk qadağan edibdir. Ona görә dә iki ay olar ki, düyü azalıb vә qiymәti çox qalxıbdır.
Şәhәri gәzә-gәzә günü başa çatdırdıq. Mehmanxanaya gәlib bir qәdәr istirahәt etmәk istәdik. Ancaq taxtabiti, birәnin әlindәn gözümüzü yuma bilmәdik. Sәhәrәdәk ulduzları sayıb, oyaq qaldıq. Sübh tezdәn vahid allahın dәrgahına iki rikәt namaz qıldıqdan sonra özümüzü gәmiyә çatdırıb, çayı orada içdik. Günortaya üç saat qalmış gәmi yola düşdü. Sabahısı gün hәmin vaxt Әnzәli limanında lövbәr saldı. Hava olduqca gözәl idi. Gәmidәn çıxdıq. Bir tәrәfdәn gәminin yükünü boşaldır, o biri tәrәfdәn onu yüklәyirdilәr. Gәtirilәn tayların hamısı düyü idi. Sahildә körpü üstündә dayanmış bir şirvanlıdan soruşdum:
“Bakıda deyirlәr ki, İran dövlәti düyünü başqa ölkәlәrә ixrac etmәyi qәti qadağan edibdir. Bәs necә olub ki, bu qәdәr düyünü gәmiyә doldururlar?”
O cavab verdi:
“Rәhmәtliyin oğlu, İran dövlәtinin hökmü nә vaxt vә harada yerinә yetirilibdir ki, indi bu qadağan olunmaq hökmünә dә qulaq asan olsun. Doğrudur, Tehran tәkidlә qadağan edibdir. Ancaq vilayәtin hakimi dövlәtin әmrini qulağının ardına vurub, düyünün hәr kisәsindәn Rәştdә bir qran, Әnzәlidә on şahı rüşvәt alır vә xaricә aparmağa icazә verir. Hәr gәmidә min, iki-min kisә düyü aparırlar. Ancaq guya bunu görәn yoxdur.”
Gәmi bütün yükünü tutduqdan sonra axşam üstü yola düşdü. Sari, Mәşhәdsәr vә sair limanların hәr birindә dә neçә saatlarla mәәttәlçilik oldu. Bu limanlarda da bir neçә kәdәrli hadisәnin şahidi olub, keçdik. Nәhayәt, dördüncü gün Uzunadaya, oradan da Aşqabada çatdıq. Dayanmadan qırx beş manata dördatlı bir kalyaska kirә elәyib, uzun illәrdәn bәri ürәyimdә arzusunu bәslәdiyim müqәddәs Mәşhәdin ziyarәti әzmi ilә yola düşdük. Ancaq Aşqabadda da hәmvәtәnlәrimi bundan әvvәl rast gәldiyim şәhәrlәrdә olduğu kimi gördüm. Gecә yolüstu karvansaralardan birindә qaldıq. Sәhәri yenә dә yolumuzu davam etdirdik. Uzun mәsafә keçdikdәn sonra Xorasan torpağının bir hissәsi olan İran-rus sәrhәddinә gәlib çatdıq. Aşqabad tәrәfindә ruslar uca vә әzәmәtli imarәtlәr tikib, hәr tәrәfә qarovul qoyublar. Yarım saata qәdәr bizi saxlayıb, pasportlarımıza vә vәsiqәlәrimizә qol çәkdilәr. Sonra sәrhәddi keçmәyә izin verdilәr. Tәxminәn on dәqiqәlik bir mәsafәni keçdikdәn sonra bir sıra әlamәt vә nişanları olan nöqtәyә gәlib çatdıq. Kalyaskaçımız әli ilә işarә edib dedi:
“Bu nişanların o tәrәfi İran torpağı, bu tәrәfi isә ruslarındır.”
Mәn kalyaskaçıya dedim:
“Bir qәdәr saxla, işim var.”
O, elә zәnn etdi ki, mәnim başqa işim var. Ona görә dә dedi:
“Bir az gözlә, su yaxındadır. Orada saxlaram.”
“Su lazım deyil,” -- dedim, -- “torpağınan işim var.”
Sürücü kalyaskanı әylәtdi. Mәn aşağı düşüb yerdәn bir ovuc torpaq götürüb öpdüm, iylәyib gözümә sürtdüm. Dedim: ey mәnim ağlar gözlәrimin dәrmanı olan pak türbәt, allaha şükür ki, sәni görmәk mәnә nәsib oldu. Sәni görmәklә gözlәrim işıqlandı. Sәn bütün möhtacların sığınacağı, babalarımızın әbәdi uyuduğu torpaqsan. Sәn öz nazlı qucağında bizlәri bәslәdin, bizi min mәhәbbәtlә boya-başa çatdırdım. Biz isә sәnin o tükәnmәz qayğı vә mәhәbbәtinin müqabilindә heç bir şey deyә bilmәrik. Ona görә ki, boynumuzda sәnin böyük haqqın var. Elә buna görә dә müqәddәs islam şәriәtinin banisi (ona vә onun övladına salam vә salavat göndәririk), sәni sevmәyi allaha inamla bәrabәr tutdu. Daha mәn sәnin tәrifindә nә deyim ki, yüksәk şәninә layiq olsun.
Qәhәrlәndim. Boğazım qovuşdu. İxtiyarsız olaraq göz yaşlarım axıb, o pak torpağın üzәrinә töküldü. Dәrdli könlümün arzuladığı kimi bir qәdәr sevinclә ağladım. Belә düşünürәm ki, bu ağlamağın lәzzәti son nәfәsimәdәk mәnim könlümün әn әziz bir guşәsindә yadigar qalacaq. Kalyaskaçı hәdsiz heyrәtlә mәnә baxırdı. O, dәrin tәәccüb vә heyrәtdәn sonra dedi:
“Afәrin sәnә, Hacı oğlu! Mәn neçә ildir ki, bu yolda işlәyirәm, sәn birinci adamsan ki, öz vәtәninin torpağını әziz tutdun. Mәnim dә ürәyim dağlıdır, mәn dә sәnin kimi dәrdliyәm. Gәncәliyәm. Mәnim dә sәnin kimi vәtәnә deyәcәyim ürәk sözlәrim, nisgillәrim var. Bizim ölkәmiz babalarımızın bacarıqsızlığından zәlil günә qaldı.... Nә etmәk olar? Әgәr İran dövlәti düz-әmәlli dövlәt olsaydı, ölkәsindә qanun, nizam-intizam vә hüquq bәrabәrliyi olsaydı, rәiyyәtini hakimlәrә keçi qiymәtinә satmasaydı, biz heç vaxt әcnәbilәrin hökmünә boyun әymәzdik, hәr şeydәn әl çәkib, İrana köçәrdik.”
“Әmi, adın nәdir,” -- deyә soruşdum.
“Abbasdır,” -- dedi.
Bu sadә kişinin vәtәnpәrvәrliyinә min afәrin söylәdim.
Yolumuza davam etdik. On dәqiqәdәn sonra alçaq bir daxmaya çatdıq. Divarının dibindә üç-dörd nәfәr özlәrini günә verib, qәlyan çәkirdilәr. Uzaqdan bizi görәn kimi biri ucadan qışqırıb dedi:
“Ey, hәmşәri, biletlәrinizi gәtirin görәk!”
Kalyaskaçı üzünü mәnә tutub dedi:
“Bunlar İran mәmurlarıdırlar, tәzkirә pulu istәyirlәr.”
İrәli gedib salam verdim. Salamımı almadılar. Ancaq biri soruşdu:
“Neçә nәfәrsiniz?”
Dedim:
“Görürsünüz ki, iki nәfәrik. Daha buna sual-cavab nә lazım.”
“Onda iki tümәn ver,” -- dedi.
Bir söz demәdim. Cibimdәn iki tümәn çıxarıb verdim. Pulu alıb dedi:
“Yaxşı yol!”
Daha nә tәzkirәni istәdi, nә dә alıb qol çәkdi. Onun bu rәftarına çox tәәccüb etdim. Ancaq heç bir söz demәdim. Kalyaskanı sürüb buradan da sürәtlә keçdik. Gün batana yaxın kiçik bir kәndә çatdıq. Gecә yarısınadәk istirahәt etdik. Atlar da dincәldilәr. Gecә yarı yola düşdük. Sәhәr tezdәn hәlә gün çıxmamış Mәşhәd şәhәrinin iki ağaclığına çatdıq. Yol üstә bir neçә nәfәr seyidin әylәşdiyini gördük. Mәlum oldu ki, ağalar ziyarәtçilәrә bәlәdçilik etmәk vә bir qәdәr mәdaxil әlә keçirmәk üçün pişvaza çıxıblar. Bizi görәn kimi әtrafımıza toplaşdılar. Hәr biri özünә mәxsus ifadә ilә bizә bәlәdçi olmalarını tәklif etdi. Onlardan birini çağırıb yanımızda yer verdim. Bir az yol getdikdәn sonra bulaq başına çatdıq. Aşağı düşüb çay içdik. Yusif әmi dә seyidin kömәyi ilә plov bişirdi. Çörәk yeyib yola düşdük. Әlbәttә, seyid dә bizim yanımızda әylәşmişdi.... Biz böyük hәvәs vә şövqlә şәhәrә daxil olub, bir baş bizi müşayiәt edәn seyidin evinә getdik. Bizim üçün bir otaq ayırdılar. Yük-yapımızı qoyub bir az dincәldik. Nahar yemәyindәn sonra paltar-qәtifә götürüb Yusif әmi vә seyidlә hamama getdik. İmamın pak qәbrini ziyarәt etmәk üçün tәmizlәnib, yol paltarını dәyişmәli idik. Hamama girәn kimi gәndab qoxusundan az qaldı boğulam. Çuxur bir yeri iylәnmiş su ilә doldurub, adını xәznә, yәni kür qoymuşdular. Suyu o qәdәr çirkli idi ki, tavus lәlәyi rәnginә çalırdı. Qoxusu az qala adamın beynini partladırdı. Elә burada mәnә mәlum oldu ki, bütün yoluxuçu xәstәliklәrin mәnşәyi hәmin xәznәlәrdir. Bu üç aydan qalmış iylәnmiş suda bir şәhәrin kor-keçәli, yaralı-xoralısı, arvadlı-kişili gecә-gündüz çimirlәr. Doğrudan da mәәttәl qaldım ki, nә üçün bu şәhәrin başçılarından vә ruhanilәrindәn biri hәmin gәndablardan törәnәn min fәsad vә xәstәlikdәn agah deyil. Elә bilirlәr ki, "kür" sözü bütün bu eyiblәri yuyub aparır. Mәnim alәmimdә hәr kәs o suya kür desә, şәriәti tәhqir etmiş olar. Ona görә ki, müqәddәs şәriәt bizi hәmişә tәmizliyә çağırır. Bu qәdәr mәxluqun çirkinә vә kәsafәtinә bulanıb, rәngi vә qoxusu adamın zәhlәsini tökәn bir suya necә pak demәk olar? Misir vә Osmanlı kimi başqa müsәlman ölkәlәrindә qüsl suyu әl dәyilmәz yerdә saxlanılır. Ondan ancaq kranlarla istifadә olunur. Adam bir tәrәfdәn qüsl etdiyi halda isti suyun yanında olan soyuq su kranını açıb, son dәrәcәdә saf, tәmiz suyundan içә bilәr.
Sözün qısası, hamama tәmiz gedib murdar qayıtdıq. Seyid hamamdan çıxan kimi dedi:
“Qoyun boxça hamamda qalsın, gedәk imamı ziyarәt eliyәk.”
“Yox,” -- dedim. -- “Gәrәk bu dәqiqә evә gedәk. Mәnim görmәli bir işim var. Ondan sonra ziyarәtә gedәrik.”
Evә çatan kimi dedim:
“Rica edirәm, buyur samovara od salıb gәtirsinlәr.”
“Çay vaxtı deyil,” -- deyә Seyid cavab verdi.
“İstәyirәm hamamın kirindәn tәmizlәnmәk üçün tәzәdәn çimәm,” -- dedim.
“Baba, boş yerә özünә әziyyәt vermә, xәznә kür olduğuna görә pakdır,” -- dedi.
“Sözüm yoxdur,” -- dedim. -- “Ancaq hәm çirkli idi, hәm dә qoxumuş idi.”
Suyu qızdırdıq, tәzәdәn yuyundum, paltarlarımı da dәyişdim. Özümә söz verdim ki, bir daha İranda hamama getmәyim. Sonra böyük şövqlә arzusunda olduğum sәkkizinci imamın qәbrini ziyarәt etmәk üçün evdәn çıxdıq....
Ziyarәti başa çatdırdıqdan sonra camaat namaz qılıb çıxdı. Tam iyirmi iki gün sәhәr, günorta vә axşam dünyalarca qiymәti olan bu şәrәfә nail olduq. Hәr gün eyni zamanda şәhәrin bir guşәsi ilә tanış olurduq. Bir gün dә seyidlә hәzrәtin xәstәxanasına getdik. Ancaq nә xәstәxana! Hәr bir xәstә oraya getsә, vә qәdәr ki, oradadır, xәstә olacaq. Demirәm, xәstәnin özü oradan qaça vә başqa bir yerdә allahın kәrәmi ilә şәfa tapa. Nә hәkim var, nә dәrman. Xәstәxanada tәmizlikdәn vә sair lәvazimatdan da bir iz-әsәr yoxdur. İnsafsız mütәvәllilәr hәr il bir bәhanә ilә xәstәxana xәrci hesabına imamın xәzinәsindәn külli miqdarda pul yeyirlәr. Seyidin dediyinә görә, imamın ziyarәtgahına vәqf olunan әmlakdan hәr il iki yüz min tümәndәn artıq mәdaxil әlә gәlir. Bu böyük sәrvәti dinsiz vә dәyanәtsiz müftәxorlar hәr cür bәhanә ilә әlә keçirib, bütünlüklә içәri ötürürlәr. Halbuki heç onun bir noxudunda da haqları yoxdur. Misal üçün, ziyarәtә gәlәnlәrә qonaqlıq vermәk bәhanәsi ilә hәr gecә iki xalvar düyünün hәr bir lәvazimatı ilә plovunu bişirirlәr. Onun hamısı özünü müxtәlif bәhanәlәrlә imamın hәrәminә bağlamış varlıların vә onların qohum-qardaşlarının evinә gedir. Ziyarәtә gәlәnlәr vә möhtac qәriblәr aşın, plovun üzünü az-az görürlәr. Dövlәt başçılarının bir parası da bu talandan müxtәsәr pay almaqla kifayәtlәnir, özlәrini kәnara çәkib otururlar. Bu hәdsiz-hesabsız pullar mütәvәllibaşı vә onunla әlbir olanların cibinә tökülür. Hakimlәr dә bәzәn bu yağlı tikәyә әl atırlar. Hәr halda arada heç bir hesab-kitab yoxdur. Kim nә qәdәr istәyirsә o qәdәr oğurlayır. Nә sorğu-sual var, nә dә cәza.
Mәşhәdlilәr daşqәlblilikdә, demәk olar ki, misilsizdirlәr. Hәr söz başı da utanmaz-utanmaz yalandan imamın qәbrinә and içirlәr. Mәn özüm bazarda bir şey almaq istәdim. Әvvәlcә qiymәtini üç tümәn dedi. Hәm dә dörd dәfә and içib imamı yad etdi. Nәhayәt, haman şeyi yeddi qrana verdi.
Bunlardan daha pis, o sәrhәddә yaxın yerlәrdә sәrbazların acınacaqlı vәziyyәtidir. Onların halına baxıb, törәnәcәk nәticәni nәzәrә gәtirdikdә adamın bәdәnindә tüklәri biz-biz durur.
Günlәrin birindә seyidlә ziyarәtә gedirdik. Bir neçә nәfәr köhnә, rәngi qaçmış, kirli paltarla bizim qabağımızdan keçdilәr. Hәrәsinin başında bir cür yırtıq papaq var idi. Dabanları çirkdәn pinә bağlamışdı. Ancaq әllәrindә tüfәng var idi. Bәzisi әlli yaşlı qoca, bir parası da iyirmi yaşında cavan idi. Seyiddәn soruşdum:
“Deyәsәn bunlar fәhlәdirlәr. Bәs әllәrindәki bu tüfәnglәr nәdir?”
Seyid dedi:
“Ağa, bunlar dövlәt sәrbazlarıdırlar. Gecә Әrkdә qarovul durublar, indi әvәz olunub, bazara gәliblәr. Bu saat görәcәksәn ki, bunların hәrәsinin bir peşәsi var. Biri qәssabdır, o birisi pinәçidir, bәzisi sәrraf, bir parası da baqqaldır. Hәr birisi öz sәrhәnginә vә sәrtibinә müәyyәn mәblәğ rüşvәt verib, alver elәmәk üçün izin alır.”
Bu sözlәri eşidәndәn sonra bütün alәm gözlәrimin qarşısında qaraldı. Dәrindәn bir ah çәkib, öz-özümә dedim:
"Ey böyük yaradan, bunların hamısı Misirdә bu hәqiqәtlәri söylәyәn adamlarla nahaq yerә etdiyim davaların cәzasıdır ki, çәkirәm. O biçarәlәrin dediklәri bütünlüklә hәqiqәt olduğu halda mәn inanmırdım, özümdәn çıxırdım, acıqlanıb dalaşırdım, hamısının qәlbini incidirdim...."
Seyid sözünü davam etdirib dedi:
“Hәlә tәkcә belә olsaydı, dәrd yarı idi. Bu sәrbazlar kasıbkarlıqdan vә fәhlәlikdәn әlә gәtirdiklәri puldan rәislәrinin payını ayırdıqdan sonra әllәrindә qalanı tiryәkә verib çәkirlәr.”
Başımdan tüstü qalxdı:
“Bu sәrbazlar yerlidirlәr, ya İranın başqa yerlәrindәn gәliblәr,” -- deyә soruşdum.
“Qәribdirlәr,” -- dedi. -- “Bunlar Xalxal vә Meşkin qoşunlarındandır. Şәhәr kazarmasını qoruyurlar. Özlәri dә iki-üç ildәn bir dәyişilirlәr.”
Sonra Seyid dedi:
“Ağa, ziyarәtә gәlәnlәrin çoxu burada qaldıqları müddәtdә mütә siğәsi elәyirlәr. Әgәr sizin dә meyliniz varsa, deyin, mәn tәdarük görüm.”
“Әgәr and içsәn ki, iddәsi başa çatıbdır, eybi yoxdur, siğә edәrәm,” -- dedim.
Seyid pәrt oldu:
“Sәn öz nәfsini sakitlәşdirmәk üçün siğә elәyirsәn, daha mәnә nә düşüb ki, burada bir and da içim,” -- dedi.
“Demәli, mәlum olur ki, siz özünüz dә xatircәm deyilsiniz. Belә olduqda mәn Firәngistanda da xilafi-şәr bir iş görmәmişәm, bu müqәddәs yer vә pak torpaqda nә üçün günaha batım?”
Allaha pәnah! Mәn eşitmişdim ki, bir para pis әmәl sahiblәri müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә bu kimi haram işlәrlә mәşğul olurlar, amma inanmırdım. Heyf!
Sözün qısası, iyirmi iki gün müqәddәs Mәşhәd şәhәrindә qaldıqdan sonra Yusif әmiyә tapşırdım ki, Tehrana sәfәr etmәk üçün tәdarük görsün. Yusif әmi dedi:
“Bәy әfәndim, yola çıxandan bәri mәn sizdәn heç bir xahiş elәmәmişәm. Әvvәla, sizdәn artıq dәrәcәdә razıyam. Ona görә ki, sizin xidmәtinizdә iki dünyanın xoşbәxtliyinә sәbәb olan bu pak türbәtin ziyarәti feyzinә nail oldum. İndi sizdәn bircә tәmәnnam var. Rica edirәm onu nökәrinizdәn qәbul edәsiniz.”
“Buyur,” -- dedim.
“Gәl mәnim sözümә qulaq as, elә gәldiyimiz yolla Misirә qayıdaq,” -- dedi. -- “Mәn sizin xasiyyәtinizә yaxşı bәlәdәm. Bu ölkәdә hәr gün bir xoşagәlmәyәn hadisәyә rast gәlib, qüssә elәyirsәn. Qorxuram, allah elәmәmiş, xәstәlәnib elәyәsәn. Onda mәn sәnin anana nә cavab verәrәm? İranın bir hissәsini gördünüz. Tehran da Xorasanın tayıdır. "Bir ovuc bir xalvarın nümunәsidir" demişlәr. "İlin yaxşı-pisi yazından bәllәnәr". Tehranda sәnin könlünü açan bir şey görmәyәcәksәn.”
Mәn Yusif әminin xahişini rәdd etdim:
“Yusif әmi, özün bilirsәn ki, hәr şeydәn keçәndәn sonra mәn indiyәdәk atamın vәsiyyәtinә görә sәnә hәmişә hörmәt elәmişәm, sәni atamla bәrabәr tutmuşam. Xahiş edirәm, bu barәdә mәnә әsla mane olmayasan. Mәn öz әzmimdәn dönmәyәcәyәm. Qorxuram atamın vәsiyyәti xilafına rәftar etmiş olam. Bu sәyahәt ancaq mәnә mәxsusdur. Özüm Tehrana getmәyincә, nazirlәrin vә dövlәt başçılarının xidmәtinә çatmayınca, onların dünyadan xәbәrsizliyi, millәtin halının pәrişanlığı vә mәmlәkәtin viran qalmasının sәbәblәrini öyrәnmәyincә ürәyim sakitlәşmәz. Ya gәrәk bu yolda başımı qoyam, ya da hәmin xoşagәlmәyәn vәziyyәtin sәbәbini öyrәnәm, vәssәlam.”
Yazıq Yusif әmi әlacsız qalıb, heç bir söz demәdi, sakit dayandı.
davamı