İradə Musayeva
«Əsli Kərəm», «Bahadır və Sona», «Seymur və Anuş»…
(Seymur Baycanın «Quqark» əsəri haqqında)
Əsərin qəhrəmanı — müəllif Tiflisdə tanış olduğu erməni dostu Arturun vasitəsi, Holland fondunun hesabı ilə 15 günlük Quqark yay (keçmiş pioner) düşərgəsinə treyner kimi dəvət alır. Holland fondunun məqsədi müxtəlif xalqlardan olan gənclərin, yeniyetmələrin tanış olması və dostlaşması üçün şərait yaratmaq idi. İntihara hazırlaşan azərbaycanlı publisist-yazar üçün bu təklif göydəndüşmə oldu. Yol pulu, qonarar, havayı yeyib-içmək, rəqs, əyləncə, qadınlar… (Unutmayın ki, Qarabağlı publisist-yazar, treyner Seymur Ermənistana ideoloji-siyasi, tarixi fakt və məlumatları hansı vasitələrləsə düşüncələrə və beyinlərə yeritmək, Qarabağ, bütövlükdə Azərbaycan üçün bir iş görmək naminə yox, öz «qırmızı kamikadze» adlı prezirvativləri ilə gedir.
Quqark tədbirlərində kimlər var idi? «…illərlə konfranslarda, seminarlarda, tədbirlərdə, banketlərdə saç ağartmış təcrübəli yeyib-içənlər, Armen, Artur, yəhudi əsilli fransız qız, öz ölkələrində heç bir uğur qazana bilməyən üç-beş avara amerikalı, Qafqazda ekzotika axtaran hollandlar» və yazarın etiraf etdiyi kimi «heç vact uğur qazana bilməyəcəyini dərk edən və bununla barısan ortabab yazar» Seymur…
Quqarka qədərki əhvalatlar, hadisələr və lüzumsuz təfərrüatlarla edilən təsvirlər (məsələn, neçə dəfə yemək yeməsi, yeməyin hər dəfə nədən ibarət olması, neçə sosiska, neçə stəkan araq, doymayanda bir də neçə sosiska və ya toyuq kotleti, təkrar-təkrar «Efes» pivəsi, semiçka, su, siqaret alması haqqında məlumat, vaqon mənzərəsinin ənənəvi təsviri-xoruldayan yekəqarın bir keçmiş Əfqanıstan döyüşçüsü ilə toyuq yeməkləri, əlaqəsiz, məntiqsiz söhbət, Bakıdan çıxanda neçə dənə və hansı rənglərdə futbolka, alt paltarı, kepka, diş pastası, dis fırçası, odekalon alması, onları yenə hansı rəngdə və hansı ölçüdə çantaya yığması) əslində əsərin mövzu və ideyasının orijinal tərzdə açılmasına və təqdiminə xidmət edə bilmir. Bütün bu çəkisi, sambalı, gələcək hadisələr üçün işarə, keçid, bədii-ideoloji çaları olmayan, yüksüz və məzmunsuz nəqletmələr bütövlükdə bədii mətnin yox, günün və ya bir neçə saatın sadəcə, məzmununu, statistikasını, belə demək mümkünsə, «rejim»ini ifadə edir. Bu boşluqla nəinki Quqarka qədər, hətta Quqark və ondan sonrakı (əslində Quqarkda olarkən keçmişə, gələcəyə səyahətlərdə, xatirələrdə) dövrlərdə də rastlaşırıq. Mənaya yox, həcmə hörülən lazımlı-lazımsız hadisə və düşüncələr nə süjet, nə də kompozisiya sistemində yerini tapa bilmir.
Ancaq Qarabağ savaşının ilk illərində Azərbaycanda, xüsusilə Qarabağ bölgəsi rayonlarındakı gedişatlar, yenicə başlayan qarşıdurmanın məğzini, portretini, spesifikasını real, təbii, analitik yaddaşla əks etdirmə nüansları və görüntüləri yazar qabiliyyəti ilə işlənib. Yeniyetməlik dövrünə düşən həmin qarışıq, ziddiyyətlərlə, çaşbaşlıqlarla dolu illərin təsvirində qəhrəmanın özü, ailəsi, rayonu, qohum-əqrabası, erməni dostları və s. haqqında da məlumat əldə edirik. Müəllif həmin illərə səyahəti özünün çörək axtarışı əhvalatı ilə başlayır. Hər şey qıtdır, çörək tapılmır, hər yanda qarışıqlıq, xaos, qara-qışqırıq, qəhrəmanlıq, liderlik iddiaları, yanılış addımlar, aldanışlar, hökumətsizlik, başsızlıq, boşalan torpaqlar və s…
Evdə iki toyuq bişib, bütün ailə onun çörək alıb gətirəcəyini gözləyir. O isə mitinqdə qışqıran və öldürmək üçün evlərdə, küçələrdə, zirzəmilərdə erməni axtaran dəstəyə qoşulub gedib (Bu məqamda C.Məmmədquluzadənin «Buz» hekayəsi yada düşür. Hekayədə ölüm ayağında olan xalaya bir parça buz gətirmək üçün gedən balaca oğlan həmişə ona sataşan uşaqla davaya başı qarışanda isti yay günündə od tutub yanan torpağın üstünə atdığı buz əriyib suya dönür. Evdəkilərin və xəstənin gözü yoldadır və onu lənətləyirlər: ciyərin yansın, necə ki xalayın ciyəri yandı). Uzun axtarışdan sonra çörək əldə edən oğlan yenidən problemlə qarşılaşır: «Dəstə çalxalandı, adamlar söyüş söydü, bir nəfər yerdən daş götürüb univermağa tərəf atdı. Daş univermağın qalın şüşəsinə dəyib yerə düşdü. Macərapərəstliyim fədakarlığıma qalib gəldi. Evdə çörək gözləyən anamı, qardaşımı, bacımı, ən əsası toyuq sousunu unutmuşdum. Yanımda 5-6 yaşıdım dayanmışdı. Onlardan biri «Hardansa çörək iyi gəlir» dedi. Mən çit torbadan bir çörək çıxarıb yaşıdlarıma verdim. Verməyə bilməzdim. Dəstə coşmuşdu. Əgər verməsəydim, onlar çörəyi tutub əlimdən alar, özümü də babat döyərdilər. Mən yaşıdlarımı tanıyırdım. Səkkizillik məktəbdə oxuyurdular. Həmin məktəbə rayonun ən avara, oxumayan, dalaşqan uşaqları yığışmışdı. Yaşıdlarım çörəyi parça-parça edib aralarında bölüşürdülər. Hovuzun üstündə çıxış edən adam nə dedisə, hamı qışqırdı. Onun nə dediyini eşitməsəm də, mən də qışqırdım. Yaşıdlarım fit alıb söyüş söydülər» s.61.
Evlərdə erməni tapmayanda onların əşyalarını qırıb dağıdan, yandıran gənclər qışqırır, söyüş söyür, küncdə-bucaqda qalan qoca erməniləri təpikləyirdilər…
Özlərini inşa qəhrəmanları kimi aparan dəstəni zabitin dağılışma üçün havaya atdığı güllənin səsi parçalayır və pərən-pərən edir. Əmisi oğlunun şillə-təpiyi altında ağzı-burnu qanayan oğlan isə gecikdirilmiş və dava-dalaşa, qan-qarğışa bais olmuş çörəkləri ilə evə dönür…
Bundan sonrakı hissələrdə də müəllif həmin illərdə həm ermənilərin, həm də azərbaycanlıların müharibəyə təhrik edilməsi prosesini faktlarla canlandırmağa çalışır. Rus əsgərləri, pula alınan, düzəldilən silahlar, kəsilmiş və boyunlardan asılmış qulaqlar və s. Və yazar bu düyünlü və hər şeyin – qaçqınlığın, məğlubiyyətin, vəhşiliklərlə müşayət olunan döyüşlərin təfsirini, izahını vermə, həmin vəziyyəti analiz etmə prosesində demək olar ki, bədii üslub mövqeyini tərk edərək özünü unudur və publisistik pafos və informasiya ilə nəinki Quqarkdan, süjetdən, mətndən və ümumiyyətlə, ədəbiyyatdan çıxır çölə: «XX əsrin 80-ci illərinin sonu — 90-cı illərin əvvəlində baş verən meydan hadisələri haqqında bir neçə roman yazılıb. Həmin romanların müəllifləri istedadlı adamlar olsalar da, xalq hərəkatı haqqında yazdıqları romanlar alınmadı. Uğursuzluğa düçar oldular… XX əsrin ən nəhəng yazarlarından biri olan Milan Kundera da 1984-cü ildə qələmə aldığı «Var oluşun dözülməz yüngüllüyü» əsərində çex xalqının niyə küçələrə, meydanlara çıxması haqda heç nə yazmır… 1968-ci ildə sovet tanklarının Praqaya girməsindən əvvəl baş verən hadisələri yazır…
Azərbaycan vətəndaşı, bəstəkar Elmir Mirzoyev XX əsrin 80-ci illərinin sonunda baş verən hadisələri belə xatırlayır…
Soljenitsin «Novoye vremya» jurnalında yenicə dərc edilmiş «Arxipelaq Qulaq» sənədli romanı nəinki sovet imperiyasına, onun simvolikasına, onun varlığına, ümumiyyətlə, hər hansı sol ideyalara qarşı qəti nifrət oyatmışdı. Yeri gəlmişkən, bu əsər, təəssüf ki, hələ də dilimizə çevrilməyib… (əksinə, heç bunun yeridir? İ.M.) Ermənistan vətəndaşı Luiza Poqosyan XX əsrin 80-ci illərinin sonunda baş verən hadisələri belə xatırlayır…
Gürcüstan vətəndaşı İraklı Çikladze o dövrü belə xatırlayır…» və s.
Yarımçıq verdiyimiz sitatlarda «belə xatırlayır»ların hamısında 80-ci illərin sonundakı mitinqlər, ictimai-siyasi vəziyyət, «günah nə ermənidə, nə də azərbaycanlıdadır, günah rusda və dünyanın başqa güclərindədir» — fikri, dönə-dönə vurğulanır. Məsələ ondadır ki, əsərin ideyasını təşkil edən bu qayə ədəbi-bədii, estetik intellektuallıqla yox, sırf publisistik yanaşma tendensiyası,
ümumiləşdirilmiş ictimai rəy, hamının bildiyi və danışdığı dillə çatdırılır. Müəllif bütün bildiklərini, eşitdiklərini, oxuduqlarını bir yerə yığıb həcm və şişmiş mətn fonunda romanlaşdırmaq istəyib.
Hətta Balzak, Yukio Misman, Ostrovski, Furmanov, Milorad Pavin Votrek, Patrik Zuskind, Dostoyevski, Koelo, Lermontov, Alberto Moravia, Knut Hamsun, da əsərdə tez-tez sitat və müzakirə, təhlil obyektinə çevrilir. Erməni qızı Anuşa deyir ki, Koelonu oxuyan qadınlar mənasızdır.
«— Mən ilk dəfədir yazıçı ilə söhbət edirəm, — Anuş dedi».
Bəli, Koelonu oxumadığı və Seymur kimi yazıçı ilə üzbəüz danışmaqdan fəxarət duyduğu üçün Anuş müdrik, ağıllı və təvazökar erməni qızı kimi təqdim olunur.
Həcmin şişməsi əməliyyatının bir səbəbi də eyni parçaların bir neçə səhifədə olduğu kimi təkrar verilməsidir. Məsələn, səh.43, 64, 65, 72, 83, 90,112, 116, 128, 136, 143, 145, 149, 171, 172, 182, 188, 192 və s.
Nə müəllif təhkiyəsində, nə də dialoqlarda bədiilik prinsiplərinə cavab verən cümlələr tapmaq demək olar ki, mümkün olmadı. Cümlə strukturundakı primitivlik «Əlifba»dakı mətnləri xatırlatdı: «Bir gün qız Rəşidə hamilə olduğunu dedi. Rəşidsə uşağı elə günü sabah məhv etməyi tələb etdi. Onlar bərk dalaşdılar. Rəşid qızı şillə ilə vurdu. Rəşid qızı abort etmək üçün dilə tutdu. Qızsa razılaşmırdı. Bu mövzuda günlərlə mübahisə etdilər. Rəşid qızı bir neçə dəfə döydü. Günlərin bir günü qız uşağı üçün başqa şəhərə köçdü. Rəşid bir müddət qəmli gəzdi. Sonra həyat əvvəlki məcrasında davam etməyə başladı».
Obrazların çoxunun adının hərflərlə işarələnməsi də heç bir məna vermir. N xala, B xala, C xala, K dayı, R müəllim, X, E və s. bu kimi əlifbalaşmış surətlərlə bağlı epizodlar da çox hallarda əlaqəsiz xatirə qırıqları təsiri bağışlayır: «… E –gilin həyətindən gələn qışqırıq, bağırtı, lənət, söyüş, qarğış bütün məhəlləyə yayıldı. E-nin vurduğu qaz vağzaldakı çörək mağazasında satıcı işləyən N.xalanın qazı idi. Qazın E. tərəfindən vurulmasından xəbər tutan N. xala E-nin anası C. xala ilə dalaşırdı…» s.97.
Diqqətli oxucu, Seymur XXX-in «Quqark» adlı kitabında, inanın ki, heç bir üsluba, metoda, cərəyana, tendensiya və ağıla gələcək və gəlməyəcək «izm»ə, novatorluğa sığmayan qəribəliklərə də rast gəldik. Deməli, müəllif əlinə, dilinə nə gəldi, yadına nə düşdüsə tökür «Quqark» qazanına. Qırıq-qırıq və yaxşı mənada sadə yox, primitiv, bəsit, sadə cümlələrdən ibarət istənilən xatirə, yada düşən əhvalat yuxarıda da dediyimiz kimi hörülür həcmə. Məsələn, Siz heç əvvəldən yox, elə səh.198-dən 282-dək olan hissədəki məzmuna diqqət yetirin (onu da qeyd edək ki, müəllif Quqark yay düşərgəsindən səh.54-də ayrılır — xatirələri ilə, bir də səh. 282-də ora qayıdır. Bu müddət ərzində bayaq, əvvəldə də göstərdiyimiz kimi, 80-ci illərin sonunda Qarabağ rayonlarındakı çaxnaşmaların təsvirindən başqa yazdığı bütün xatirələşmiş əhvalatlar boşuna atılan güllələrdir): «Bir gün aşağı məhəllədəki evlərdən biri yanmağa başladı. Yanğınsöndürənlər idarəsinə zəng vurdular. Bütün məhəllə sakinləri dayanıb yanan evə baxırdı. Evin sakini olan Z. kötüyün üstündə oturub siqaret çəkirdi. Evi gözünün qarşısında yanan bu adam iki gün əvvəl arvadını möhkəm döyüb evdən qovmuşdu». Bundan sonra yanğınsöndürən maşının palçığa batmasından, adamların onu itələməsindən, evin yanıb külə dönməsindən, bütün məhəllənin pul yığıb Z-ya verməsindən və ona təzə ev tikməsindən danışılır. Elə bu əhvalata nöqtə qoyular-qoyulmaz ikinci xatırlama: «Mən bağçanı xatırladım. Bağça döşəməsindən gələn iy hələ də burnumdadır… Anam hər gün bizi bağçaya aparanda yolumuzun üstündən bizə şüşəli konfet alırdı… Biz çəpərə çıxıb yoldan ötənlərə dil çıxarırdıq… Bir dəfə mən bağçanın çəpəri üstünə çıxanda yolla gedən əmim oğlunu gördüm. Mən qışqırıb onu çağırdım. O, arxaya çevrilib məni gördü, əl etdi… Bağçanın arxasında şirniyyat sexi yerləşirdi. Həmin sexdə rayon camaatının səviyyəsinə uyğun olaraq kobud kökələr (? – İ.M.) bişirirdilər». Sonra V müəllimin bağçada tar çalmağından, özünün bağçaya iki sabun gətirməsindən danışır və «Nədənsə lap uşaqlıqdan uğursuz adamlar məni özlərinə cəlb edirlər» — cümləsi ilə keçid alır 3-cü əlaqəsiz xatirəyə. «Bir dəfə necə oldusa mədəniyyət evinə getdim. Rayon teatrı tamaşa göstərirdi. Rayonda akt yor olmaq, tamaşa göstərmək çətin məsələdir… Zalda əyləşmiş rayon avaraları aktyorlara söz atır, onların hər sözünə zaldan şit cavablar verirdilər». Rayon avaralarının afişanı cırması, fit çalıb qışqırması, daş atıb mədəniyyət evinin şüşəsini sındırması, onun bu dəstəyə qoşulmadığını görən cavan rejissorun ona «sağ ol» deməsi — məlumatından sonra dərhal 4-cü xatirə: «Mən ərik ağacını xatırladım. Ərik ağacının altı bizim kədər yerimiz idi. Biz rahat oturub ağlamaq üçün ağacın altına köhnə bir stul qoymuşduq». 5-ci xatirə: «Mən kiçik qardaşımı xatırladım. Hərbi vertolyotlar uçanda qardaşım bərk qorxardı, qaçıb həyət darvazamızı arxadan bağlayardı», 6-cı xatirə vaxtilə xidmət etdiyi hərbi hissə haqqındadır: «Kazarmanın qarşısında bir gur işıq vardı. Mən o işığın altında dayanıb siqaret çəkməyi sevirdim. Bizə çox keyfiyyətsiz, ətsiz, yağsız yeməklər verirdilər». 7-ci xatirə: «Bir dəfə məni ştaba növbətçi təyin etdilər. Bekarçılıqdan köhnə kağızların arasında eşələnəndə Lermantovun «Zəmanəmizin qəhrəmanı» əsərini tapdım… Kitabı acgözlüklə oxudum. Lakin qanım bərk qaraldı. Əsərdə ən sevdiyim yerləri — Peçorinin monoloqunu tapa bilmədim. Kimsə məhz həmin səhifələri cırmışdı. Bu, mənə çox sarsıdıcı təsir etdi. Və bərk kədərləndim. Peçorinin monoloqunu xatırladığım qədər ağ vərəqlərə yazıb vərəqləri kitabın arasına qoydum (İnanın ki, Seymurun Peçorinin adından yazdığı və kitabın arasına qoyub müəllifə şərik çıxdığı monoloqu Lermantovu Martınovun gülləsindən betər sarsıdıb — İ.M.). Bununla da bir az rahatlaşdım». Nöqtə qoyulan kimi 8-ci xatirə: «Bizim məhəllədə pinti, kasıb bir ailə yaşayırdı. Kişi dəllək işləyirdi. Qadın isə toyuq-cücə saxlayır, tərəvəz becərirdi. Arıq, qara qadının ayaqları kişi ayaqları kimi tüklü idi. Heç özünə baxmırdı. Üst-başından kir yağırdı. (Amma anlamadıq ki, xəyal quşu necə oldu ki, Lermantovun çiynindən uçub bu eybəcər qadının qara, tüklü ayaqlarına qondu — İ.M.) Bir oğlanları vardı. Uşaq şikəst doğulmuşdu. Ayaqları, qolları namnazik idi. Danışa bilmirdi. Mızıldanırdı. Başına, ağzının qıraqlarına çoxlu milçəklər qonurdu. Həmişə arabada otururdu». Bu xatirədən də bəlli olur ki, o oğlanın da adı Seymur imiş və bu (müəllif) Seymurun atası vaxtilə həmin xəstə Seymurun anasını sevirmiş və s.
9-cu xatirə: «Atam bərk içsə də Allahdan qorxurdu… Biz həyətdə kabab bişirəndə atam qonşuya bir boşqab kabab göndərərdi. Çünki kababın iyi ətrafa yayılırdı… 10-cu xatirə: «Mən muzeyi xatırladım. Muzey «Qələbə» parkında, üstünə ağ boya ilə 41-45 rəqəmləri yazılmış yekə daşın arxasında yerləşirdi». 12-ci xatirə: «Mən Bakı zooparkını xatırladım. Qəzetdə təzəcə işləməyə başlamışdım. Məni — zooparkdan 200 reportaj yazmağa göndərmişdilər. Bizim redaktorlar qəzetdə işləməyə gəlmiş gənc jurnalistləri sınamaq üçün onları nədənsə zooparkdan reportaj yazmağa göndərirdilər». Zoopark əhvalatında da qızla sevişməsindən və iki «azad» meymunun buna bənzər macərasından, daha sonra anasının oyuncaq alverçisi olmasından, bir dəfə də başqa bir qızla şəhərdə, kafedə, tirdə əylənməsindən bəhs edir. Növbəti — 15-ci xatırlama belə başlayır: «Yaxşı yadıma düşdü. 2004-cü ildə «Cənnətdə bazar günü» yazısına görə «İlin publisisti» adını almışdım. Mənə bir az pul, diplom və misdən qayırılmış heykəlcik vermişdilər… Evə oyuncaq almağa gəlmiş məhəllə arvadlarından biri heyekəlciyi görmüş, bərk
16-cı xatirə: «Mən rayon barazını xatırladım». Burda da lal dilənçidən, T. adlı milis işçisindən, «Cücə» ləqəbli B-dan, Kor P-dan, R. kişidən, qəbirqazan M-dan, dəli S-dan, sürücü Z-dan və artilleriya atəşinə məruz qalmış rayondakı digər insanlardan və onların macəralarından söhbət gedir.
17-ci «Mən Krosnodar vağzalını xatırladım.
18-ci. «Mən qatarla yol gedərkən gördüyüm mənzərələri xatırladım.
19. «…Mən, nəhayət, məktəbimizin bufetində yediyim kotletləri xatırlayıb meşədən (Quqarkdakı meşədən — İ.M.) çıxdım».
Bəli, artıq çuval doldu. Quqarka qayıdıb hər cür tör-töküntü ilə doldurulmuş çuvalın ağzını Quqark mənzərələri ilə hörmələyib yekunlaşdırmaq və diqqəti cəlb edən bir ad qoymaq lazımdır: «Quqark».
Quqark əyləncəsi başa çatır. 6 «İkarus» markalı avtobus hərəni bir tərəfə aparacaq. Seymurla Anuş iki həftənin içində elə qaynayıb-qarışıblar ki, əslində Seymur Anuşa elə vurulub ki («Bir-birimizin üzünə baxırdıq. Anuş o sevimli qızlardandır ki, onunla həm söhbət etmək, həm də susub üz-üzə dayanmaq xoşdur») ayrılanda onu «bir dost, sevgili, qardaş» kimi öpür, «sevimli akvarium balığına» bənzəyən Anuşun əlindən sürüşüb çıxmasına elə yanır ki, heç Qarabağ əldən çıxanda elə yanıb-yaxılmamışdı…
Qayıdanda yolüstü Tiflisdə – Rustavi şəhərindən, daha sonra Qazaxda, Gəncədə keflənə-keflənə otelləri gəzir, nəhayət, Bakıya yetişir.
Əsərin əvvəlində onu intihardan Arturun Quqark dəvəti xilas etmişdi, indi isə Anuşun məktubları yaşadır: «Anuşun məktubları sayəsində hər şeyə tab gətirməyi, bütün çətinliklərə dözməyi bacarırdım. Anuş məktublarını gözəl hisslər üçün yaranmış qız kimi yazırdı. Əgər o, orta əsrlərdə yaşasaydı, yəqin ki, ən cəsarətli, ən dürüst cəngavər Anuşu özünə uğur ilahəsi seçərdi».
«Əsli və Kərəm», «Bahadır və Sona» ənənəsi «Seymur və Anuş» xətti ilə davam edir…
Seymur özünü Anuşun ona bağışladığı hədiyyədəki (Dimdik-dimdiyə öpüşən göyərçin fiquru) quşlardan birinə bənzətsə də oxucu onu sülh və sevgi quşu kimi görə bilmir. Uduzmuş, məğlub, alçaldılmış və sakinləri əsir-yesir olan bir məmləkətin vətəndaşı bu miskin durumunda Azərbaycan kişisini «dimdiyi erməni quşunun dimdiyinə» yapışmış vəziyyətdə görmək istəmir. Axırda yaxşı ki, onun alverçi anası 5 manata bu fiquru satır…
Əsərin əvvəlində biz düşünürdük ki, müəllif «erməni-azərbaycanlı» adlı tarixi konflikt və düşmənçiliyə qlobal və bəşəri yanaşma səviyyəsində işıq salacaq. Müharibə və sülh, Allahın yaratdığı dünyada bəşər övladının bir-birinə mərhəməti, sevgisi (Təbii ki, yalnız cinslərin ehtiraslarını ifadə edən sevgidən söhbət getmir) fonunda dostluğun, əmin-amanlığın, şəfqətin ali hiss olduğunu aşılayacaq. Törədilən vəhşiliklərin erməni ya azərbaycanlı adına yox, bütövlükdə İnsan, Adəm övladı adına günah, şər, cəhalət və nadanlıq olduğu ideyası qabardılacaq. Və əgər hələ bu dünyada vətən, torpaq, ev, yurd, ləyaqət, dövlət, vətəndaş mənliyi və qüruru, ana, bacı, qız namusu, əxlaqı deyilən bir anlam, düşüncə qalıbsa, bütün bu itirilən, tapdalanan dəyərlər uğrunda mübarizə və mücadilə qəhrəmanlıqlarına, «hər şeyi geri qaytarmalıyıq!» — nidasına da işarələr olmalıydı. «Biz hələ sözümüzü deməmişik. Biz bir gün mütləq ayağa qalxacaq, şərəf və alnıaçıq, üzüağlığımızı bərpa edəcəyik» — xəbərdarlığı təsvir olunan bütün hadisələrin, əhvalatların, hətta Artur dostluğu və Anuş sevgisi üzərində bayraq kimi yellənməli idi. Fəqət əvəzində nələrin şahidi oluruq? Lağa qoyulan ata-ana, qohum-əqraba, istehza edilən, alçaldılmış vəziyyətdə təqdim edilən qonum-qonşu, rayon camaatı və adı, mövqeyi, varlığı belə unudulmuş Azərbaycan adlı məmləkətin heçlik, yoxluq ilğımı… Bütün bunların fövqundə oxuduğu sentimental romanların təsiri ilə bayağı və şit əzizləmə cümlələri ilə ayaqqabısı, şalvarı cırıq, kirayələrdə, redaksiyalarda gecələyən, dostunun hər ay verdiyi məvaciblə qarnını doyuran əlləri nərmənazik, tənbəl, vaxtilə dəlixanada da yatan Azərbaycan kişisinə məktublar yazan Anuş dayanır…
«Qara enerjili ev»in, «üçüncü növ ölkə»nin insanı Seymur vəsiyyətində: «məni rus qəbristanlığında basdırın» — deyir.
Həmin qara enerjidəndir ki, platformada doğmalarını yola salan adamları «ət gözləyən ac itlərə» bənzədir. «Kənddə gözəl olmaz» — deyir…
Seymur XXX «Quqark» əsərini Anuşun xahişi və tapşırığı ilə yazdığını bildirir: «Sonda səndən bir xahişim var: «sən mütləq Quqark haqqında yaz. Heç nədən qorxma. Hər şeyi olduğu kimi açıq yaz… Sən yüz faiz uğur qazanacaqsan. Mən buna inanıram». Əvvəlki məktubunda da Anuş Seymura söz vermişdi ki: «Mən iki ilə Azərbaycan dilin öyrənsəm, sənin hekayələrini, yazılarını erməni dilinə tərcümə edəcəyəm».
Ancaq əsərin qəhrəmanı Seymur «kəşf olunmamış sərvətlər mənbəyi» adlandırdığı Anuşdan daha uzaqgörəndir. Ona görə də kitabın əvvəlində və sonunda yazır: «Mən o zaman üçüncü növ bir ölkənin ortabab yazarı olaraq heç vaxt uğur qazana bilməyəcəyimi anlamışdım. Reallığı dərk etmiş, heç zaman uğur qazana bilməyəcəyimlə barışmışdım».
Ancaq «üçüncü növ bir ölkədə yaşamaq» istedadsızlığın sığortası olmamalıdır…
Müəllifin etirafının səmimiliyinə inanmaq olardı, ancaq nə gəldi yazmaq, hər yerdə görünmək, istənilən fikrə əks, tərs, təəccüb doğuracaq qıcıqla reaksiya vermək və diqqəti məhz bu cür cəlb etmək üslubu və «gedişləri» ədəbiyyatla ciddi məşğul olanların zamanını və yerini almaq qərəzliliyi bəllidən bəllidir. Bu mənə orta məktəb illərindəki Seymur demişkən, bir məqamı xatırlatdı: Voleybol oynamağı bacarmayan bir qız hər dəfə özünü dava-dalaşla komandaların birinə salırdı (onun üçün fərqi yox idi «a» sinfi ya «b» sinfi olsun). Həmin komandanı 5-6 xal geri çəkəndən sonra uşaqlar birtəhər itələyib meydançadan çıxarırdılar. Topu götürüb qaçırdı, idman müəlliminə şikayət edirdi ki, mən də oynayacam. O biri komanda bu cığal, qərəzli və bacarıqız oyunçunu əlacsızlıqdan öz tərkibinə qatırdı. Beləcə oyun boyu onun səhv atdığı topların əsəbini yaşaya-yaşaya bu qıza dözürdük. Ən ağrılısı da o idi ki, biz onun voleybol həvəskarı olmadığını bilirdik. Yoxsa, cəhənnəm, yanan «zaboy»lara, meydançadan çıxan topların dalınca gedəndə itirdiyimiz vaxta yanmazdıq. Daha ağrılısı isə o idi ki, o qız özü də oynaya bilmədiyini bilirdi, amma ortalıqdan da çıxmırdı ki, çıxmırdı…
«Əsli Kərəm», «Bahadır və Sona», «Seymur və Anuş»…
(Seymur Baycanın «Quqark» əsəri haqqında)
Əsərin qəhrəmanı — müəllif Tiflisdə tanış olduğu erməni dostu Arturun vasitəsi, Holland fondunun hesabı ilə 15 günlük Quqark yay (keçmiş pioner) düşərgəsinə treyner kimi dəvət alır. Holland fondunun məqsədi müxtəlif xalqlardan olan gənclərin, yeniyetmələrin tanış olması və dostlaşması üçün şərait yaratmaq idi. İntihara hazırlaşan azərbaycanlı publisist-yazar üçün bu təklif göydəndüşmə oldu. Yol pulu, qonarar, havayı yeyib-içmək, rəqs, əyləncə, qadınlar… (Unutmayın ki, Qarabağlı publisist-yazar, treyner Seymur Ermənistana ideoloji-siyasi, tarixi fakt və məlumatları hansı vasitələrləsə düşüncələrə və beyinlərə yeritmək, Qarabağ, bütövlükdə Azərbaycan üçün bir iş görmək naminə yox, öz «qırmızı kamikadze» adlı prezirvativləri ilə gedir.
Quqark tədbirlərində kimlər var idi? «…illərlə konfranslarda, seminarlarda, tədbirlərdə, banketlərdə saç ağartmış təcrübəli yeyib-içənlər, Armen, Artur, yəhudi əsilli fransız qız, öz ölkələrində heç bir uğur qazana bilməyən üç-beş avara amerikalı, Qafqazda ekzotika axtaran hollandlar» və yazarın etiraf etdiyi kimi «heç vact uğur qazana bilməyəcəyini dərk edən və bununla barısan ortabab yazar» Seymur…
Quqarka qədərki əhvalatlar, hadisələr və lüzumsuz təfərrüatlarla edilən təsvirlər (məsələn, neçə dəfə yemək yeməsi, yeməyin hər dəfə nədən ibarət olması, neçə sosiska, neçə stəkan araq, doymayanda bir də neçə sosiska və ya toyuq kotleti, təkrar-təkrar «Efes» pivəsi, semiçka, su, siqaret alması haqqında məlumat, vaqon mənzərəsinin ənənəvi təsviri-xoruldayan yekəqarın bir keçmiş Əfqanıstan döyüşçüsü ilə toyuq yeməkləri, əlaqəsiz, məntiqsiz söhbət, Bakıdan çıxanda neçə dənə və hansı rənglərdə futbolka, alt paltarı, kepka, diş pastası, dis fırçası, odekalon alması, onları yenə hansı rəngdə və hansı ölçüdə çantaya yığması) əslində əsərin mövzu və ideyasının orijinal tərzdə açılmasına və təqdiminə xidmət edə bilmir. Bütün bu çəkisi, sambalı, gələcək hadisələr üçün işarə, keçid, bədii-ideoloji çaları olmayan, yüksüz və məzmunsuz nəqletmələr bütövlükdə bədii mətnin yox, günün və ya bir neçə saatın sadəcə, məzmununu, statistikasını, belə demək mümkünsə, «rejim»ini ifadə edir. Bu boşluqla nəinki Quqarka qədər, hətta Quqark və ondan sonrakı (əslində Quqarkda olarkən keçmişə, gələcəyə səyahətlərdə, xatirələrdə) dövrlərdə də rastlaşırıq. Mənaya yox, həcmə hörülən lazımlı-lazımsız hadisə və düşüncələr nə süjet, nə də kompozisiya sistemində yerini tapa bilmir.
Ancaq Qarabağ savaşının ilk illərində Azərbaycanda, xüsusilə Qarabağ bölgəsi rayonlarındakı gedişatlar, yenicə başlayan qarşıdurmanın məğzini, portretini, spesifikasını real, təbii, analitik yaddaşla əks etdirmə nüansları və görüntüləri yazar qabiliyyəti ilə işlənib. Yeniyetməlik dövrünə düşən həmin qarışıq, ziddiyyətlərlə, çaşbaşlıqlarla dolu illərin təsvirində qəhrəmanın özü, ailəsi, rayonu, qohum-əqrabası, erməni dostları və s. haqqında da məlumat əldə edirik. Müəllif həmin illərə səyahəti özünün çörək axtarışı əhvalatı ilə başlayır. Hər şey qıtdır, çörək tapılmır, hər yanda qarışıqlıq, xaos, qara-qışqırıq, qəhrəmanlıq, liderlik iddiaları, yanılış addımlar, aldanışlar, hökumətsizlik, başsızlıq, boşalan torpaqlar və s…
Evdə iki toyuq bişib, bütün ailə onun çörək alıb gətirəcəyini gözləyir. O isə mitinqdə qışqıran və öldürmək üçün evlərdə, küçələrdə, zirzəmilərdə erməni axtaran dəstəyə qoşulub gedib (Bu məqamda C.Məmmədquluzadənin «Buz» hekayəsi yada düşür. Hekayədə ölüm ayağında olan xalaya bir parça buz gətirmək üçün gedən balaca oğlan həmişə ona sataşan uşaqla davaya başı qarışanda isti yay günündə od tutub yanan torpağın üstünə atdığı buz əriyib suya dönür. Evdəkilərin və xəstənin gözü yoldadır və onu lənətləyirlər: ciyərin yansın, necə ki xalayın ciyəri yandı). Uzun axtarışdan sonra çörək əldə edən oğlan yenidən problemlə qarşılaşır: «Dəstə çalxalandı, adamlar söyüş söydü, bir nəfər yerdən daş götürüb univermağa tərəf atdı. Daş univermağın qalın şüşəsinə dəyib yerə düşdü. Macərapərəstliyim fədakarlığıma qalib gəldi. Evdə çörək gözləyən anamı, qardaşımı, bacımı, ən əsası toyuq sousunu unutmuşdum. Yanımda 5-6 yaşıdım dayanmışdı. Onlardan biri «Hardansa çörək iyi gəlir» dedi. Mən çit torbadan bir çörək çıxarıb yaşıdlarıma verdim. Verməyə bilməzdim. Dəstə coşmuşdu. Əgər verməsəydim, onlar çörəyi tutub əlimdən alar, özümü də babat döyərdilər. Mən yaşıdlarımı tanıyırdım. Səkkizillik məktəbdə oxuyurdular. Həmin məktəbə rayonun ən avara, oxumayan, dalaşqan uşaqları yığışmışdı. Yaşıdlarım çörəyi parça-parça edib aralarında bölüşürdülər. Hovuzun üstündə çıxış edən adam nə dedisə, hamı qışqırdı. Onun nə dediyini eşitməsəm də, mən də qışqırdım. Yaşıdlarım fit alıb söyüş söydülər» s.61.
Evlərdə erməni tapmayanda onların əşyalarını qırıb dağıdan, yandıran gənclər qışqırır, söyüş söyür, küncdə-bucaqda qalan qoca erməniləri təpikləyirdilər…
Özlərini inşa qəhrəmanları kimi aparan dəstəni zabitin dağılışma üçün havaya atdığı güllənin səsi parçalayır və pərən-pərən edir. Əmisi oğlunun şillə-təpiyi altında ağzı-burnu qanayan oğlan isə gecikdirilmiş və dava-dalaşa, qan-qarğışa bais olmuş çörəkləri ilə evə dönür…
Bundan sonrakı hissələrdə də müəllif həmin illərdə həm ermənilərin, həm də azərbaycanlıların müharibəyə təhrik edilməsi prosesini faktlarla canlandırmağa çalışır. Rus əsgərləri, pula alınan, düzəldilən silahlar, kəsilmiş və boyunlardan asılmış qulaqlar və s. Və yazar bu düyünlü və hər şeyin – qaçqınlığın, məğlubiyyətin, vəhşiliklərlə müşayət olunan döyüşlərin təfsirini, izahını vermə, həmin vəziyyəti analiz etmə prosesində demək olar ki, bədii üslub mövqeyini tərk edərək özünü unudur və publisistik pafos və informasiya ilə nəinki Quqarkdan, süjetdən, mətndən və ümumiyyətlə, ədəbiyyatdan çıxır çölə: «XX əsrin 80-ci illərinin sonu — 90-cı illərin əvvəlində baş verən meydan hadisələri haqqında bir neçə roman yazılıb. Həmin romanların müəllifləri istedadlı adamlar olsalar da, xalq hərəkatı haqqında yazdıqları romanlar alınmadı. Uğursuzluğa düçar oldular… XX əsrin ən nəhəng yazarlarından biri olan Milan Kundera da 1984-cü ildə qələmə aldığı «Var oluşun dözülməz yüngüllüyü» əsərində çex xalqının niyə küçələrə, meydanlara çıxması haqda heç nə yazmır… 1968-ci ildə sovet tanklarının Praqaya girməsindən əvvəl baş verən hadisələri yazır…
Azərbaycan vətəndaşı, bəstəkar Elmir Mirzoyev XX əsrin 80-ci illərinin sonunda baş verən hadisələri belə xatırlayır…
Soljenitsin «Novoye vremya» jurnalında yenicə dərc edilmiş «Arxipelaq Qulaq» sənədli romanı nəinki sovet imperiyasına, onun simvolikasına, onun varlığına, ümumiyyətlə, hər hansı sol ideyalara qarşı qəti nifrət oyatmışdı. Yeri gəlmişkən, bu əsər, təəssüf ki, hələ də dilimizə çevrilməyib… (əksinə, heç bunun yeridir? İ.M.) Ermənistan vətəndaşı Luiza Poqosyan XX əsrin 80-ci illərinin sonunda baş verən hadisələri belə xatırlayır…
Gürcüstan vətəndaşı İraklı Çikladze o dövrü belə xatırlayır…» və s.
Yarımçıq verdiyimiz sitatlarda «belə xatırlayır»ların hamısında 80-ci illərin sonundakı mitinqlər, ictimai-siyasi vəziyyət, «günah nə ermənidə, nə də azərbaycanlıdadır, günah rusda və dünyanın başqa güclərindədir» — fikri, dönə-dönə vurğulanır. Məsələ ondadır ki, əsərin ideyasını təşkil edən bu qayə ədəbi-bədii, estetik intellektuallıqla yox, sırf publisistik yanaşma tendensiyası,
Hətta Balzak, Yukio Misman, Ostrovski, Furmanov, Milorad Pavin Votrek, Patrik Zuskind, Dostoyevski, Koelo, Lermontov, Alberto Moravia, Knut Hamsun, da əsərdə tez-tez sitat və müzakirə, təhlil obyektinə çevrilir. Erməni qızı Anuşa deyir ki, Koelonu oxuyan qadınlar mənasızdır.
«— Mən ilk dəfədir yazıçı ilə söhbət edirəm, — Anuş dedi».
Bəli, Koelonu oxumadığı və Seymur kimi yazıçı ilə üzbəüz danışmaqdan fəxarət duyduğu üçün Anuş müdrik, ağıllı və təvazökar erməni qızı kimi təqdim olunur.
Həcmin şişməsi əməliyyatının bir səbəbi də eyni parçaların bir neçə səhifədə olduğu kimi təkrar verilməsidir. Məsələn, səh.43, 64, 65, 72, 83, 90,112, 116, 128, 136, 143, 145, 149, 171, 172, 182, 188, 192 və s.
Nə müəllif təhkiyəsində, nə də dialoqlarda bədiilik prinsiplərinə cavab verən cümlələr tapmaq demək olar ki, mümkün olmadı. Cümlə strukturundakı primitivlik «Əlifba»dakı mətnləri xatırlatdı: «Bir gün qız Rəşidə hamilə olduğunu dedi. Rəşidsə uşağı elə günü sabah məhv etməyi tələb etdi. Onlar bərk dalaşdılar. Rəşid qızı şillə ilə vurdu. Rəşid qızı abort etmək üçün dilə tutdu. Qızsa razılaşmırdı. Bu mövzuda günlərlə mübahisə etdilər. Rəşid qızı bir neçə dəfə döydü. Günlərin bir günü qız uşağı üçün başqa şəhərə köçdü. Rəşid bir müddət qəmli gəzdi. Sonra həyat əvvəlki məcrasında davam etməyə başladı».
Obrazların çoxunun adının hərflərlə işarələnməsi də heç bir məna vermir. N xala, B xala, C xala, K dayı, R müəllim, X, E və s. bu kimi əlifbalaşmış surətlərlə bağlı epizodlar da çox hallarda əlaqəsiz xatirə qırıqları təsiri bağışlayır: «… E –gilin həyətindən gələn qışqırıq, bağırtı, lənət, söyüş, qarğış bütün məhəlləyə yayıldı. E-nin vurduğu qaz vağzaldakı çörək mağazasında satıcı işləyən N.xalanın qazı idi. Qazın E. tərəfindən vurulmasından xəbər tutan N. xala E-nin anası C. xala ilə dalaşırdı…» s.97.
Diqqətli oxucu, Seymur XXX-in «Quqark» adlı kitabında, inanın ki, heç bir üsluba, metoda, cərəyana, tendensiya və ağıla gələcək və gəlməyəcək «izm»ə, novatorluğa sığmayan qəribəliklərə də rast gəldik. Deməli, müəllif əlinə, dilinə nə gəldi, yadına nə düşdüsə tökür «Quqark» qazanına. Qırıq-qırıq və yaxşı mənada sadə yox, primitiv, bəsit, sadə cümlələrdən ibarət istənilən xatirə, yada düşən əhvalat yuxarıda da dediyimiz kimi hörülür həcmə. Məsələn, Siz heç əvvəldən yox, elə səh.198-dən 282-dək olan hissədəki məzmuna diqqət yetirin (onu da qeyd edək ki, müəllif Quqark yay düşərgəsindən səh.54-də ayrılır — xatirələri ilə, bir də səh. 282-də ora qayıdır. Bu müddət ərzində bayaq, əvvəldə də göstərdiyimiz kimi, 80-ci illərin sonunda Qarabağ rayonlarındakı çaxnaşmaların təsvirindən başqa yazdığı bütün xatirələşmiş əhvalatlar boşuna atılan güllələrdir): «Bir gün aşağı məhəllədəki evlərdən biri yanmağa başladı. Yanğınsöndürənlər idarəsinə zəng vurdular. Bütün məhəllə sakinləri dayanıb yanan evə baxırdı. Evin sakini olan Z. kötüyün üstündə oturub siqaret çəkirdi. Evi gözünün qarşısında yanan bu adam iki gün əvvəl arvadını möhkəm döyüb evdən qovmuşdu». Bundan sonra yanğınsöndürən maşının palçığa batmasından, adamların onu itələməsindən, evin yanıb külə dönməsindən, bütün məhəllənin pul yığıb Z-ya verməsindən və ona təzə ev tikməsindən danışılır. Elə bu əhvalata nöqtə qoyular-qoyulmaz ikinci xatırlama: «Mən bağçanı xatırladım. Bağça döşəməsindən gələn iy hələ də burnumdadır… Anam hər gün bizi bağçaya aparanda yolumuzun üstündən bizə şüşəli konfet alırdı… Biz çəpərə çıxıb yoldan ötənlərə dil çıxarırdıq… Bir dəfə mən bağçanın çəpəri üstünə çıxanda yolla gedən əmim oğlunu gördüm. Mən qışqırıb onu çağırdım. O, arxaya çevrilib məni gördü, əl etdi… Bağçanın arxasında şirniyyat sexi yerləşirdi. Həmin sexdə rayon camaatının səviyyəsinə uyğun olaraq kobud kökələr (? – İ.M.) bişirirdilər». Sonra V müəllimin bağçada tar çalmağından, özünün bağçaya iki sabun gətirməsindən danışır və «Nədənsə lap uşaqlıqdan uğursuz adamlar məni özlərinə cəlb edirlər» — cümləsi ilə keçid alır 3-cü əlaqəsiz xatirəyə. «Bir dəfə necə oldusa mədəniyyət evinə getdim. Rayon teatrı tamaşa göstərirdi. Rayonda akt yor olmaq, tamaşa göstərmək çətin məsələdir… Zalda əyləşmiş rayon avaraları aktyorlara söz atır, onların hər sözünə zaldan şit cavablar verirdilər». Rayon avaralarının afişanı cırması, fit çalıb qışqırması, daş atıb mədəniyyət evinin şüşəsini sındırması, onun bu dəstəyə qoşulmadığını görən cavan rejissorun ona «sağ ol» deməsi — məlumatından sonra dərhal 4-cü xatirə: «Mən ərik ağacını xatırladım. Ərik ağacının altı bizim kədər yerimiz idi. Biz rahat oturub ağlamaq üçün ağacın altına köhnə bir stul qoymuşduq». 5-ci xatirə: «Mən kiçik qardaşımı xatırladım. Hərbi vertolyotlar uçanda qardaşım bərk qorxardı, qaçıb həyət darvazamızı arxadan bağlayardı», 6-cı xatirə vaxtilə xidmət etdiyi hərbi hissə haqqındadır: «Kazarmanın qarşısında bir gur işıq vardı. Mən o işığın altında dayanıb siqaret çəkməyi sevirdim. Bizə çox keyfiyyətsiz, ətsiz, yağsız yeməklər verirdilər». 7-ci xatirə: «Bir dəfə məni ştaba növbətçi təyin etdilər. Bekarçılıqdan köhnə kağızların arasında eşələnəndə Lermantovun «Zəmanəmizin qəhrəmanı» əsərini tapdım… Kitabı acgözlüklə oxudum. Lakin qanım bərk qaraldı. Əsərdə ən sevdiyim yerləri — Peçorinin monoloqunu tapa bilmədim. Kimsə məhz həmin səhifələri cırmışdı. Bu, mənə çox sarsıdıcı təsir etdi. Və bərk kədərləndim. Peçorinin monoloqunu xatırladığım qədər ağ vərəqlərə yazıb vərəqləri kitabın arasına qoydum (İnanın ki, Seymurun Peçorinin adından yazdığı və kitabın arasına qoyub müəllifə şərik çıxdığı monoloqu Lermantovu Martınovun gülləsindən betər sarsıdıb — İ.M.). Bununla da bir az rahatlaşdım». Nöqtə qoyulan kimi 8-ci xatirə: «Bizim məhəllədə pinti, kasıb bir ailə yaşayırdı. Kişi dəllək işləyirdi. Qadın isə toyuq-cücə saxlayır, tərəvəz becərirdi. Arıq, qara qadının ayaqları kişi ayaqları kimi tüklü idi. Heç özünə baxmırdı. Üst-başından kir yağırdı. (Amma anlamadıq ki, xəyal quşu necə oldu ki, Lermantovun çiynindən uçub bu eybəcər qadının qara, tüklü ayaqlarına qondu — İ.M.) Bir oğlanları vardı. Uşaq şikəst doğulmuşdu. Ayaqları, qolları namnazik idi. Danışa bilmirdi. Mızıldanırdı. Başına, ağzının qıraqlarına çoxlu milçəklər qonurdu. Həmişə arabada otururdu». Bu xatirədən də bəlli olur ki, o oğlanın da adı Seymur imiş və bu (müəllif) Seymurun atası vaxtilə həmin xəstə Seymurun anasını sevirmiş və s.
9-cu xatirə: «Atam bərk içsə də Allahdan qorxurdu… Biz həyətdə kabab bişirəndə atam qonşuya bir boşqab kabab göndərərdi. Çünki kababın iyi ətrafa yayılırdı… 10-cu xatirə: «Mən muzeyi xatırladım. Muzey «Qələbə» parkında, üstünə ağ boya ilə 41-45 rəqəmləri yazılmış yekə daşın arxasında yerləşirdi». 12-ci xatirə: «Mən Bakı zooparkını xatırladım. Qəzetdə təzəcə işləməyə başlamışdım. Məni — zooparkdan 200 reportaj yazmağa göndərmişdilər. Bizim redaktorlar qəzetdə işləməyə gəlmiş gənc jurnalistləri sınamaq üçün onları nədənsə zooparkdan reportaj yazmağa göndərirdilər». Zoopark əhvalatında da qızla sevişməsindən və iki «azad» meymunun buna bənzər macərasından, daha sonra anasının oyuncaq alverçisi olmasından, bir dəfə də başqa bir qızla şəhərdə, kafedə, tirdə əylənməsindən bəhs edir. Növbəti — 15-ci xatırlama belə başlayır: «Yaxşı yadıma düşdü. 2004-cü ildə «Cənnətdə bazar günü» yazısına görə «İlin publisisti» adını almışdım. Mənə bir az pul, diplom və misdən qayırılmış heykəlcik vermişdilər… Evə oyuncaq almağa gəlmiş məhəllə arvadlarından biri heyekəlciyi görmüş, bərk
Seymur Baycan
bəyənmişdi. Anam heykəlciyi həmin arvada 20 manata satmışdı… Anam bərk əsəbləşdiyimi görüb 20 manatı mənə verdi. Əsəbim bir az soyudu… Anam aldığım mükafatları, hədiyyələri bir ucdan satırdı».16-cı xatirə: «Mən rayon barazını xatırladım». Burda da lal dilənçidən, T. adlı milis işçisindən, «Cücə» ləqəbli B-dan, Kor P-dan, R. kişidən, qəbirqazan M-dan, dəli S-dan, sürücü Z-dan və artilleriya atəşinə məruz qalmış rayondakı digər insanlardan və onların macəralarından söhbət gedir.
17-ci «Mən Krosnodar vağzalını xatırladım.
18-ci. «Mən qatarla yol gedərkən gördüyüm mənzərələri xatırladım.
19. «…Mən, nəhayət, məktəbimizin bufetində yediyim kotletləri xatırlayıb meşədən (Quqarkdakı meşədən — İ.M.) çıxdım».
Bəli, artıq çuval doldu. Quqarka qayıdıb hər cür tör-töküntü ilə doldurulmuş çuvalın ağzını Quqark mənzərələri ilə hörmələyib yekunlaşdırmaq və diqqəti cəlb edən bir ad qoymaq lazımdır: «Quqark».
Quqark əyləncəsi başa çatır. 6 «İkarus» markalı avtobus hərəni bir tərəfə aparacaq. Seymurla Anuş iki həftənin içində elə qaynayıb-qarışıblar ki, əslində Seymur Anuşa elə vurulub ki («Bir-birimizin üzünə baxırdıq. Anuş o sevimli qızlardandır ki, onunla həm söhbət etmək, həm də susub üz-üzə dayanmaq xoşdur») ayrılanda onu «bir dost, sevgili, qardaş» kimi öpür, «sevimli akvarium balığına» bənzəyən Anuşun əlindən sürüşüb çıxmasına elə yanır ki, heç Qarabağ əldən çıxanda elə yanıb-yaxılmamışdı…
Qayıdanda yolüstü Tiflisdə – Rustavi şəhərindən, daha sonra Qazaxda, Gəncədə keflənə-keflənə otelləri gəzir, nəhayət, Bakıya yetişir.
Əsərin əvvəlində onu intihardan Arturun Quqark dəvəti xilas etmişdi, indi isə Anuşun məktubları yaşadır: «Anuşun məktubları sayəsində hər şeyə tab gətirməyi, bütün çətinliklərə dözməyi bacarırdım. Anuş məktublarını gözəl hisslər üçün yaranmış qız kimi yazırdı. Əgər o, orta əsrlərdə yaşasaydı, yəqin ki, ən cəsarətli, ən dürüst cəngavər Anuşu özünə uğur ilahəsi seçərdi».
«Əsli və Kərəm», «Bahadır və Sona» ənənəsi «Seymur və Anuş» xətti ilə davam edir…
Seymur özünü Anuşun ona bağışladığı hədiyyədəki (Dimdik-dimdiyə öpüşən göyərçin fiquru) quşlardan birinə bənzətsə də oxucu onu sülh və sevgi quşu kimi görə bilmir. Uduzmuş, məğlub, alçaldılmış və sakinləri əsir-yesir olan bir məmləkətin vətəndaşı bu miskin durumunda Azərbaycan kişisini «dimdiyi erməni quşunun dimdiyinə» yapışmış vəziyyətdə görmək istəmir. Axırda yaxşı ki, onun alverçi anası 5 manata bu fiquru satır…
Əsərin əvvəlində biz düşünürdük ki, müəllif «erməni-azərbaycanlı» adlı tarixi konflikt və düşmənçiliyə qlobal və bəşəri yanaşma səviyyəsində işıq salacaq. Müharibə və sülh, Allahın yaratdığı dünyada bəşər övladının bir-birinə mərhəməti, sevgisi (Təbii ki, yalnız cinslərin ehtiraslarını ifadə edən sevgidən söhbət getmir) fonunda dostluğun, əmin-amanlığın, şəfqətin ali hiss olduğunu aşılayacaq. Törədilən vəhşiliklərin erməni ya azərbaycanlı adına yox, bütövlükdə İnsan, Adəm övladı adına günah, şər, cəhalət və nadanlıq olduğu ideyası qabardılacaq. Və əgər hələ bu dünyada vətən, torpaq, ev, yurd, ləyaqət, dövlət, vətəndaş mənliyi və qüruru, ana, bacı, qız namusu, əxlaqı deyilən bir anlam, düşüncə qalıbsa, bütün bu itirilən, tapdalanan dəyərlər uğrunda mübarizə və mücadilə qəhrəmanlıqlarına, «hər şeyi geri qaytarmalıyıq!» — nidasına da işarələr olmalıydı. «Biz hələ sözümüzü deməmişik. Biz bir gün mütləq ayağa qalxacaq, şərəf və alnıaçıq, üzüağlığımızı bərpa edəcəyik» — xəbərdarlığı təsvir olunan bütün hadisələrin, əhvalatların, hətta Artur dostluğu və Anuş sevgisi üzərində bayraq kimi yellənməli idi. Fəqət əvəzində nələrin şahidi oluruq? Lağa qoyulan ata-ana, qohum-əqraba, istehza edilən, alçaldılmış vəziyyətdə təqdim edilən qonum-qonşu, rayon camaatı və adı, mövqeyi, varlığı belə unudulmuş Azərbaycan adlı məmləkətin heçlik, yoxluq ilğımı… Bütün bunların fövqundə oxuduğu sentimental romanların təsiri ilə bayağı və şit əzizləmə cümlələri ilə ayaqqabısı, şalvarı cırıq, kirayələrdə, redaksiyalarda gecələyən, dostunun hər ay verdiyi məvaciblə qarnını doyuran əlləri nərmənazik, tənbəl, vaxtilə dəlixanada da yatan Azərbaycan kişisinə məktublar yazan Anuş dayanır…
«Qara enerjili ev»in, «üçüncü növ ölkə»nin insanı Seymur vəsiyyətində: «məni rus qəbristanlığında basdırın» — deyir.
Həmin qara enerjidəndir ki, platformada doğmalarını yola salan adamları «ət gözləyən ac itlərə» bənzədir. «Kənddə gözəl olmaz» — deyir…
Seymur XXX «Quqark» əsərini Anuşun xahişi və tapşırığı ilə yazdığını bildirir: «Sonda səndən bir xahişim var: «sən mütləq Quqark haqqında yaz. Heç nədən qorxma. Hər şeyi olduğu kimi açıq yaz… Sən yüz faiz uğur qazanacaqsan. Mən buna inanıram». Əvvəlki məktubunda da Anuş Seymura söz vermişdi ki: «Mən iki ilə Azərbaycan dilin öyrənsəm, sənin hekayələrini, yazılarını erməni dilinə tərcümə edəcəyəm».
Ancaq əsərin qəhrəmanı Seymur «kəşf olunmamış sərvətlər mənbəyi» adlandırdığı Anuşdan daha uzaqgörəndir. Ona görə də kitabın əvvəlində və sonunda yazır: «Mən o zaman üçüncü növ bir ölkənin ortabab yazarı olaraq heç vaxt uğur qazana bilməyəcəyimi anlamışdım. Reallığı dərk etmiş, heç zaman uğur qazana bilməyəcəyimlə barışmışdım».
Ancaq «üçüncü növ bir ölkədə yaşamaq» istedadsızlığın sığortası olmamalıdır…
Müəllifin etirafının səmimiliyinə inanmaq olardı, ancaq nə gəldi yazmaq, hər yerdə görünmək, istənilən fikrə əks, tərs, təəccüb doğuracaq qıcıqla reaksiya vermək və diqqəti məhz bu cür cəlb etmək üslubu və «gedişləri» ədəbiyyatla ciddi məşğul olanların zamanını və yerini almaq qərəzliliyi bəllidən bəllidir. Bu mənə orta məktəb illərindəki Seymur demişkən, bir məqamı xatırlatdı: Voleybol oynamağı bacarmayan bir qız hər dəfə özünü dava-dalaşla komandaların birinə salırdı (onun üçün fərqi yox idi «a» sinfi ya «b» sinfi olsun). Həmin komandanı 5-6 xal geri çəkəndən sonra uşaqlar birtəhər itələyib meydançadan çıxarırdılar. Topu götürüb qaçırdı, idman müəlliminə şikayət edirdi ki, mən də oynayacam. O biri komanda bu cığal, qərəzli və bacarıqız oyunçunu əlacsızlıqdan öz tərkibinə qatırdı. Beləcə oyun boyu onun səhv atdığı topların əsəbini yaşaya-yaşaya bu qıza dözürdük. Ən ağrılısı da o idi ki, biz onun voleybol həvəskarı olmadığını bilirdik. Yoxsa, cəhənnəm, yanan «zaboy»lara, meydançadan çıxan topların dalınca gedəndə itirdiyimiz vaxta yanmazdıq. Daha ağrılısı isə o idi ki, o qız özü də oynaya bilmədiyini bilirdi, amma ortalıqdan da çıxmırdı ki, çıxmırdı…