-
"OxuZalı"nda ən çox oxunan
"...Mən Əlini olduqca qeyri-adi varlıq sayıram, onunla rastlaşmağımı da həyatımdakı ən gözəl görüşlərdən biri kimi xatırlayıram..."
Fyodor Dostoyevski
«ÖLÜ EVDƏN QEYDLƏR» ƏSƏRİNDƏN
(Böyük rus yazıçısı 1850-54-cü illərdə Omskda katorqada olub. Bu əsərdə o, həyatının həmin dövrünü xatırlayır. Əsərdən bir parçanı Azərbaycan dilinə Seyfəddin Hüseynli tərcümə edib)
…Dağıstan tatarları üç nəfərdilər, üçü də doğmaca qardaşdı. Onlardan ikisi nisbətən yaşlıydı, ancaq üçüncünün – Əlinin yaşı iyirmi ikidən çox olmazdı, üzdən isə lap cavan görünürdü.
Taxta yatacaqda onun yeri mənimlə yanaşıydı. Qəşəng, aydın, ağıllı, xeyirxah, həm də sadəlövh siması elə ilk baxışdan məni cəlb elədi, başqa birisiylə yox, məhz onunla yan-yana düşməyimə çox sevindim.
Gözəl, hətta, demək olar, göyçək çöhrəsində bütün ruhu əks olunmuşdu.
Təbəssümündə elə bir səmimiyyət, elə bir uşaq saflığı vardı, iri qara gözləri o qədər munis, o qədər mehribandı, onu hər görəndə, ən qüssəli vaxtlarımda da, içimə bir rahatlıq dolurdu. Mübaliğəsiz deyirəm bunu.
Vətənlərində olanda bir dəfə böyük qardaşı (özündən böyük beş qardaşı vardı, ikisi hansısa zavoda aparılmışdı) ona, birlikdə səfərə yollanmaq üçün, qılıncını qurşayıb atına minməyi əmr eləmişdi.
Dağlı ailələrində böyüklərə böyük hörmətlə yanaşıldığından, oğlan hara gedəcəklərini soruşmağı heç ağlına da gətirməmişdi. Onlar da bunu ona deməyi lazım bilməmişdilər. Hamısı birlikdə qarətə – varlı erməni taciri yolda tutub soymağa getmişdi. Niyyətləri baş tutmuşdu: karvana soxulub erməni taciri doğramış, malını qarət eləmişdilər. Ancaq işin üstü açılmışdı: qardaşların altısı da tutulub mühakimə edilmiş, katorqa cəzasıyla Sibirə sürgün olunmuşdular.
Hakimin mərhəməti təkcə buna çatmışdı ki, Əlinin cəzası bir qədər azaldılmışdı: dörd illiyə sürgün edilmişdi. Qardaşları onu çox istəyirdilər, bu, qardaş məhəbbətindən daha çox, ata şəfqətiydi. O, qardaşlarının təsəlli yeriydi, onlar, adətən, qaşqabaqlı, dilxor görünsələr də, ona baxanda gülümsəyirdilər, Əliylə danışanda (çox az danışırdılar onunla, elə bil hələ də uşaq olduğunu, ciddi söhbətə yaşı çatmadığını düşünürdülər) üzlərindəki sərt ifadənin yumşalmağından bilirdim ki, nəsə kiçiklərə aid işlərdən söz salıb zarafatlaşırlar; hərdən onu dinləməli olanda da bir-birlərinə baxıb mehribanlıqla qımışırdılar.
Onun özü isə qardaşlarıyla nadir hallarda kəlmə kəsirdi: onlara sonsuz ehtiram göstərirdi.
Dostoyevski, 1847, Trutovskinin qələmlə çəkdiyi rəsm
Belə bir oğlanın bütün katorqa boyunca bu ürəyiyumşaqlığı nə cür qoruyub saxladığını, bu dürüstlüyü, səmimiyyəti hardan aldığını, nəyə görə korlanmadığını, pozulmadığını təsəvvür etmək çətindi.
Zahirən mülayim görünsə də, əslində güclü, məğrur təbiəti vardı. Sonralar mən onu yaxından tanıdım. O, məsum bir qız qədər həssasdı, qalada kiminsə murdar, xəbis, çirkin, ya da haqsız, insafsız bir əməli üzündən hirslənəndə – həmin anlarda lap gözəlləşən – qəşəng gözləri alışıb-yanırdı. Söyüş-döyüşü xoşlamasa da, qabağından yeyən də deyildi, özünü qorumağa gücü çatardı. Amma heç kimlə dalaşmırdı, onu hamı çox istəyir, hər kəs əziz tuturdu.
İlk vaxtlar o mənimlə elə-beləcə nəzakətlə davranırdı. Yavaş-yavaş başladım onu söhbətə çəkməyə: bir neçə aydan sonra, rusca danışmağı əməlli-başlı öyrəndi, qardaşları isə bütün katorqa ərzində bunu bacarmadılar.
O mənə həddindən artıq ağıllı, təvazökar, nəcib, hətta bəzi mətləblərə vaxtından əvvəl bələd olan bir oğlan təsiri bağışlayırdı.
Kəsəsi, bəri başdan deyirəm: mən Əlini olduqca qeyri-adi varlıq sayıram, onunla rastlaşmağımı da həyatımdakı ən gözəl görüşlərdən biri kimi xatırlayıram.
Xoş saatda xəlq edilən, fitrətən gözəl olan elə adamlar var ki, onların nə vaxtsa korlanacaqlarına heç cür inana bilmirsən. Onlardan həmişə əmin-arxayın olursan. Mən indinin özündə də Əlidən arxayınam. Amma hardadı indi o?...
Qalaya gətirilməyimdən xeyli keçmişdi, bir dəfə yatacaqda uzanıb, dərin fikrə getmişdim. İşə-gücə öyrəncəli olan Əli, yatmaq vaxtına hələ çox qalsa da, indi bekardı. Həmin günlər müsəlmanların bayramı olduğundan onlar işləmirdilər. Əli əllərini başının altına qoyub uzanmışdı, o da bayaqdan nə haqdasa fikirləşirdi. Birdən mənə sual verdi:
- Nə olub? Nəsə qanın qaradı...
Mən maraqla onu süzdüm, adətən nəzakətli, həssas, ağıllı davranan Əlinin bu qəfil sualı mənə qəribə gəldi, ancaq diqqətlə baxanda onun simasında xatirələrdən doğan elə bir qüssə, elə bir iztirab gördüm ki, dərhal anladım: bax elə bu dəqiqə onun özünün də halı heç yaxşı deyil. Hiss etdiklərimi açıb ona dedim.
Köks götürüb gülümsündü. Onun bu incə, səmimi gülüşü çox xoşuma gəlirdi. Üstəlik, güləndə iki sıra inci kimi düzülmüş dişləri açılırdı, bu gözəlliyə dünyanın ən qəşəng qadını da həsəd aparardı.
- Nədi, Əli, indi bu bayramınızın Dağıstanda necə keçirildiyini düşünürsən, eləmi? Yaxşı keçirdimi orda?
– Hə, - o, heyranlıqla dilləndi, gözləri parıldadı. – Bəs sən hardan bildin mən nə fikirləşirəm?
- Bunu bilməyə nə var! Orda burdakından çox yaxşıydı, hə?
- Eeh! Danışırsan də...
- Yəqin, indi cürbəcür çiçəklər açılıb, cənnətə dönüb oralar!...
- Oo-o-ff, demə, demə. – Yaman həyəcanlanmışdı.
- Qulaq as, Əli, sənin bacın vardı?
- Vardı. Nədi ki?
- Yəqin, çox gözəlmiş, əgər sənə oxşayırmışsa…
- Mən nəyəm ki! Bütün Dağıstanda ondan gözəli tapılmazdı. Elə gözəldi ki bacım! Sən onun kimisini görə bilməzsən! Mənim anam da gözəldi!
- Anan çox istəyirdi səni?
- Əhh! Bu da sözdü?! Mənim dərdimi çəkməkdən, yəqin, ölmüş olar indi! Onun ən istəkli oğluydum mən. Bacımdan da, o birilərdən də çox istəyirdi məni... Bu gecə yuxuma girmişdi: görürəm, gəlib üstümdə ağlayır…
O susdu, həmin axşam daha bir kəlmə də danışmadı. Ancaq o gündən sonra həmişə mənimlə söhbətə can atırdı, di gəl ki mənə olan - səbəbini bilmədiyim - ehtiram üzündən heç vaxt sözə birinci özü başlamırdı.
Mən onunla söhbətə girişəndə isə çox sevinirdi. Ona Qafqaz haqqında, əvvəlki yaşayışları barədə suallar verirdim. Qardaşları onun mənimlə söhbətləşməsinə mane olmur, hətta bundan xoşlanırdılar. Əlini get-gedə daha artıq istədiyimi görür, buna görə mənimlə dedikcə mehriban davranırdılar.
Əli mənə kömək verir, kazarmalarda bir iş görəndə əlindən gələni edirdi, bir işimə yarayıb, nə cürsə mənə əl yetirəndə fərəhlənirdi, onun bu canıyananlığında bir zərrə də yarınma, ya da təmənna hissi yoxdu, əksinə, indi məndən gizlətmədiyi məhrəm dostluq duyğusu vardı.
Yeri gəlmişkən, çox bacarıqlıydı: alt paltarlarını səliqəylə tikir, çəkmələri yamayırdı, sonralar hətta dülgərliyi də az-çox öyrənmişdi. Qardaşları Əlini tərifləyir, onunla öyünürdülər.
- Mənə bax, Əli, - bir dəfə ona dedim, - sən niyə rusca oxuyub-yazmağı öyrənmirsən? Bilirsən, burda – Sibirdə nə qədər karına gələr bu?
- Çox istərdim bunu. Amma kimdən öyrənim?
- Burda savadlılara nə gəlib! İstəyirsən, mən öyrədim?
- Aha, öyrət, noolar! – O, yatacaqda dikəldi, əllərini qoynuna qoyub yazıq-yazıq mənə baxdı.
Ertəsi gün axşam başladıq. Məndə İncilin ruscaya tərcüməsi vardı, qalada onu oxumağa icazə verirdilər. Əlifbasız, bircə kitabın əsasında, üç-dörd həftəyə Əli rusca sərbəst oxumağı öyrəndi.
Üç aydan sonra kitabda yazılanları tam anlayırdı. Həvəslə, ehtirasla öxuyub-öyrənirdi.
Bir dəfə biz «Dağ xütbəsi»ni oxuyurduq. Fikir verdim ki, ordakı bəzi məqamları nəsə bambaşqa, dərin bir hissiyyatla söyləyir. Mən soruşanda ki, bu oxuduğu çoxmu ürəyincədir, tezcə başını qaldırdı, sifətinə qızartı çökdü:
- Aha! – cavab verdi. - Hə, İsa həqiqi peyğəmbər olub, İsa ilahi kəlamlar söyləyib. Çox gözəldi!
- Ən çox nə xoşuna gəldi?
- O bir yerdə deyir ha: «Əlvida! Sev, incitmə, düşmənlərini də sev»... Nə gözəl deyir!
Dostoyevskinin Omskdakı heykəli
O, bayaqdan bizi dinləyən qardaşlarına tərəf çöndü, odlu-odlu nəsə deməyə başladı onlara. Bir müddət öz aralarında ciddi-ciddi danışıb, razılıqla başlarını tərpətdilər.
Sonra rəsmi, itaətkar - xalis müsəlmansayağı - təbəssümlə (bu təbəssüm, ən çox da ondakı rəsmiyyət çaları çox xoşuma gəlir) mənə baxıb, İsanın Allahın elçisi olduğunu, möhtəşəm möcüzələr yaratdığını, gildən düzəltdiyi quşu nəfəsiylə canlandırıb uçurtduğunu, bunun onların müqəddəs kitabında da yazıldığını dedilər. Bunu deyəndə onlar tam əmindilər ki, İsanı tərifləməklə mənə dünyanı verirlər, Əli isə qardaşlarının bu hərəkətinə görə yamanca sevinirdi.
Yazmaq işi də əla gedirdi. Əli kağız, qələm, mürəkkəb tapıb gətirdi (onların mənim pulumla alınmasına imkan vermədi), hardasa iki aya qəşəngcə yazmağa başladı.
Qardaşları lap heyran qaldılar. Onların sevinci, qururu yerə göyə sığmırdı. Bilmirdilər, mənə necə minnətdarlıq eləsinlər. İş vaxtı – əgər eyni yerə düşürdüksə - fürsət tapan kimi mənə köməklik göstərir, bundan zövq alırdılar.
Hələ mən Əlini demirəm. O məni bəlkə də qardaşı kimi sevirdi. Heç yadımdan çıxmaz onun qaladan buraxılmağı. Məni kazarmanın arxasına dartdı, boynuma sarılıb hönkürdü. Əvvəllər heç vaxt məni öpməz, ağlamazdı. "Sən məndən ötrü nələr eləməmisən, nələr!... Atamdan, anamdan artıq olmusan mənə, adam eləmisən sən məni! Allah səndən razı olsun, mən səni heç vaxt unutmaram..."
Hardadı, hardadı indi o əziz, o sevimli, mehriban Əli!...