-
Axmatova həmişə bizə şeirlərini və tərcümələrini göstərirdi, amma bizim aramızda ona təzim etmə, boyun əymə, ağzından nə çıxsa ona baxma kimi şeylər yox idi.
Bu və ya digər ifadə bizə yöndəmsiz gələn kimi düzəltməyi təklif edirdik, o da düzəldirdi, ya da əksinə...
Boş-mənasız fikirlərdir, hətta mənasızlıqdan da o yana, ibtidai, hətta deyərdim, əyalət düşüncə tərzidir.
Con Qledin mühacir şair İyosif Brodski ilə müsahibəsi, Kollec Park 1979
- Sizdən o qədər müsahibə götürüblər ki, qorxuram təkrarçılıq qaçılmaz ola.
- Eybi yox, qorxmayın…
- Bir yandan da nə isə mühüm bir şeyi qaçırmaq istəmirəm. Dediyinizə görə, Yevqeni Reyn bir dəfə sizə məsləhət görüb ki, şeirdə sifətlərin istifadəsini minimuma endirib, bütün gücü isimlərə versəniz, hətta bundan fellər əziyyət çəksə belə, poeziya qazanar. Siz bu məsləhətə əməl edirsinizmi?
- Hə, əlimdən gələn qədər. Bunun nə vaxtsa aldığım ən dəyərli məsələhət olduğunu deyə bilərəm. İndi onun dediklərini sözbəsöz xatırlamıram, amma onun ifadə etdiyi fikir təqribən beləydi: şeir isimlərdən ibarət olmalıdır, sifətləri isə minimuma endirmək lazımdır.
Ümumiyyətlə o adamdan xeyli şey öyrənmişəm. Ən azından başlanğıc mərhələdə bildiyim hər şeyi mənə o öyrədib.
Məncə o dövrlər yazdığım hər şeyə onun böyük təsiri olub. Bu yer üzündə fikri ilə hesablaşdığım və bu günə qədər də hesablaşmağa davam etdiyim yeganə insandır. Əgər mənim öz metr etalonum olsaydı, onu seçərdim.
- Siz Svetayevanın nəsrinə yazdığınız ön sözdə istənilən ədəbiyyatçının düşüncədə iyerarxik olduğunu iddia edirsiniz. Sizin poetik iyerarxiyanız var?
- Tam olmasa da söhbət dəyərlərdən gedir. İş orasındadır ki, hər bir ədəbiyyatçı həyatı boyu daima qiymətləndirmə sistemini dəyişir. Onun şüurunda bir növ nəyinsə yuxarıda, nəyinə aşağıda yerləşdiyi dəyərlər şkalası var...
- Şairlər aşağıda, nasirlər yuxarıdamı dayanır?
- Onsuz da bu belədir, amma mən insanın öz sevdiyi müəlliflərə yanaşmasından, kimi sevdiyi, kimi dəyərləndirdiyi, əziz, mühüm, yaxud özünə yaxın bildiyi müəlliflərindən danışıram. Bu ilk növbədə müəyyən bir dəyərlər şkalası əmələ gətirir. Və bu şkala mütləq şaquli olmalıdır, elə deyilmi? Ümumiyyətlə mənim təsəvvürümdəki ədəbiyyatçı ən azından (onun haqqında yəqinliklə deyə biləcəyim yeganə şey budur) bu şkalanı aşağıdakı kimi qurur: bu və ya digər müəllif o birisindən daha vacibdir, ya da bu ideya o birindən mühümdür.
Adətən seçilən müəllif özündən əvvəlkilərini də özündə birləşdirən şəxs olur, həmçinin ideyalarda da məsələ belədir. Yeni ideya özündən əvvəlkiləri də ehtiva edirsə məşhurlaşır. Elə insan şüuru özü də iyerarxikdir. Hansısa ideologiyanın, yaxud prinsiplərin ağuşunda tərbiyə alan istənilən insan, özündən yuxarılarda yerləşən şah, yaxud tanrı, yaxud rəhbər, yaxud rəhbər rolunu oynayan ideyaya çatmaq üçün pillələr yaradır.
- Bəs mövzular da iyerarxikdir?
- Xeyr, mövzular yox, qətiyyən yox!
- Elə həmin ön sözdə siz yazırsınız: “Son nəticədə hər bir ədəbiyyatçı ancaq bir şeyə: itmiş, ya da hal-hazırda keçməkdə olan zamanı saxlamağa, uzatmağa can atır”.
- Hə müəyyən mənada elədir...
- Birbaşa Prustun fikirləridir...
- Sözsüz ki.
- Bilmirəm bunu bütün yazıçılara aid etmək olarmı, amma sizə tam aid edərdim. Bunu nəylə izah edirsiniz?
- Bilirsiniz, həmin bu zaman və onun insan üzərindəki təsiri, onu dəyişdirməsi, yonub hamarlaması məni maraqlandırır və həmişə də maraqlandırıb (amma əvvəllər bunun tamamilə fərqində olmamışam). Bir sözlə, zaman və onun axını maraqlı mövzudur.
Belə demək mümkünsə, o həyatı boyu insanın yaşadıqlarıdır, zamanın insanın başına gətirdikləri, onu tranformasiyaya uğratmasıdır. Digər tərəfdən, zamanın məkana və aləmə təsiri sadəcə metaforadır. Amma bu bir qədər geniş ideyadır, ona girməsək yaxşıdır, çünki o bizi dərinlərə aparıb çıxara bilər.
Ümumiyyətlə, insanlar elə bilir ki, ədəbiyyat, necə deyərlər, - yazıçının həyat haqda, başqa insanlar haqda, başqa insanların bir-birlərinə qarşı etdikləri və.s haqda bir şeydir. Əslində isə bu tamamilə yanlışdır, çünki ədəbiyyat həyat haqqında deyil, həyatın özüdür, həyat haqqında deyil, ən az iki kateqoriya: zaman və məkan haqqındadır. Bax, məsəlçün Kafka, o ancaq və ancaq məkanla, klaustofobik (dar məkanda qalmaq qorxusu) məkan və onun insana təsiriylə və s. ilə məşğul olub.
Prust isə belə demək mümkünsə zamanın klaustofobik versiyasıyla məşğul idi. Amma bu bir mənada böyük çətinlikdir. Hər halda zaman mənim üçün məkandan daha maraqlıdır, hətta deyərdim, möhtəşəm bir kateqoriyadır, bax bu qədər...
- Yenə həmin ön sözə qayıdıram, yenidən sitat gətirirəm: “Onun, daha doğrusu Svetayevanın özünütəcridi könüllü şəkildə baş verib, amma məcburidir, daxildən dilin məntiqiylə, müasirlərinin bir çoxundakı kimi tarixi şəraitlə bağlıdır...” Axı siz artıq burda öz təcridolunmanız haqqında yazırsınız.
- Məncə, özümünkündən çox onunkundan yazmışam. Bu az qala bütün yazarlara aiddir. Söz yox ki, bilindiyi qədər öz təcridolunmamı yazıram, elə Svetayevayla aramızda ortaq bir şeylər varsa, o da tərcümeyi-halımızdakı oxşar elementlərdir.
- Məhz hansılar?
- Elə hamısından birinci uzun illər doğma vətəndən uzaqda yaşamaq. Svetayevanın şairliyini müzakirə etmək yersiz olardı, mənim fikrimcə o ümumən rus poeziyasının yetirdiyi ən möhtəşəm nümunədir. Ən azından ikimizin də eyni işlə məşğul olmağımız bizi bir-birimizə yaxınlaşdırır.
- Siz auditoriya ilə aranızda hansısa bir qopma hiss edirsinizmi?
- Əslində, auditoriya ilə əlaqə yerli-dibli mümkünsüz şeydir, adamların əlaqə kimi hiss etdikləri - kökündən saxta hissdir. Hətta birbaşa əlaqə mümkün olsa belə, bu zaman insanlar sizin yazdıqlarınızı ancaq özünə aid olan bir şey kimi eşidir, ya da oxuyur.
Bunu əlaqə adlandırmaq olmaz, çünki insanların ədəbi əsərə, yaxud deyək ki, səhnədə, kürsüdə dayanmış ədəbiyyatçıya qarşı davranışları, münasibətləri böyük ölçüdə özünəməxsusdur, hər bir insan gördüyünə özünün mütləq unikal prizması arxasından baxır. Amma əlaqə dediyimiz şey, indi haqqında bəhs etdiyimdən daha sadədir. Söhbət şairin gördüyü, interpretasiya etdiyi və müəyyən ölçüdə özünü uyğunlaşdırdığı oxucu kütləsinin reaksiyasından gedir... Sözsüz ki, belə əlaqədə, belə yaxınlıqda təmiz fiziki yaxınlıq istisnadır.
Düzünü desəm, bu qəbildən olan könül yaxınlığı məni heç vaxt maraqlandırmayıb, çünki yaradıcı prosses bütövlükdə özü üçün mövcuddur, onun məqsədi nə auditoriya, nə onun cəld reaksiyası, nə də publika ilə yaxınlıq deyil. Bu daha çox (xüsusilə ədəbiyyatda!) – dilin və sizin özünüzə xas estetik kateqoriyaların məhsuludur, dilin sizə öyrətdiklərindən törəyən bir məhsuldur.
Auditoriyanın və publikanın reaksiyasına gəldikdə isə, əlbəttə fitə basılmaqdansa, alqışlanmaq daha arzu ediləndir, amma mənə görə bu reaksiyalar da görülən işə müvafiq deyil və deyək ki, onunla hesablaşmaq, ya da yoxluğundan məyus olmağa lüzum yoxdur. Puşkinin belə bir fikri var: “Sən hökmdarsan, tək yaşa, azad ağlın səni azadlıq yolu ilə hara aparsa, çıx get”. Bu ifadə nə qədər romantik səslənsə də, içində sağlam düşüncənin cücərtiləri sezilir. Doğrudan da, son nəticədə özünlə üzbəüz qalırsan, hələ ədəbiyyatçısansa birbaşa dillə, bu dilin səni eşidəcəyi şəkildə üzbəüz qalırsan. Dilin hökmü - elə xalq düşüncəsində olan ilham pərisinin hökmüdür, əslində sizi yazmağa sövq edən ilham pərisi yox, içinizdə iradənizdən kənar yaşayan dilin hökmüdür.
- Bütün bunları başqa yazarlara da aid etmək olarmı?
- Geniş miqyasda bütün yazarlara aid etmək olar. Nə qədər qəribə də olsa yazıçı kütlə üçün yazmır. Hətta ən həyati, ən aktual problemlərdən yazan, bizim “kütləyə işləyən” yazarlar adlandırdıqlarımız belə (heç onlar da özünü publika qarşısında ifadə etmək üçün yazmırlar) sadəcə yaradıcılıq üçün xarici səbəb axtarırlar. Əslində isə, cəmiyyətdə deyil, dildə inkişafa başlanğıc verən əsərlər yaşayır.
- Robert Silvestr sizin haqqınızda yazıb: “Brodski Rusiyada yüksək poetik mədəniyyətin çiçəkləndiyi dövrdə ortaya çıxmış yaşlı nəslin şairlərindən fərqli olaraq 1940-cı ildə dünyaya gəlmiş, rus poeziyasının mütəmadi tənəzzül yaşadığı dövrdə boya-başa çatmışdır və buna görə də o, şair kimi özünə yol açmaq məcburiyyətində qalmışdır”. Burda iki fikir var: birincisi tənəzzül, ikincisi isə sizin öz yolunuzu yaratmanız. Hər bir şair özünə belə bir yol cızır, amma maraqlıdır siz bu iki fikrə necə yanaşırsınız?
- Tənəzzüldən bəhs edərkən, 40-50-ci illərdə ümumiyyətlə Rusiyadan şeiriyyatın ayağının kəsildiyini qeyd etməliyik. Əlbəttə, hələ də şeiri zinətləndirən biriləri qalmışdı. İnsafən nəzərə çarpan şairlər də vardı: Axmatova sağ idi, Pasternak sağ idi, mənim kimi gənclərə isə onların səs-sorağı gəlib çatmırdı. Biz onlardan tamam xəbərsiz idik – hər halda mənin xəbərim yox idi. Yadımdadır, günlərin bir günü Reyn mənə Axmatovayla görüşməyi təklif edəndə, xeyli təəccübləndim: məgər Axmatova sağdır ki?- deyə soruşdum. Bu işin bir tərəfi, digər tərəfdən biz görüşə gedəndə, heç bilmirdim kimin yanına gedirik.
O vaxt Axmatovadan heç nə oxumamışdım. Pasternaka gəlincə isə, sanki onun adını daha tez-tez eşidirdim. Bilmirəm bunu nəylə izah edim, bəlkə bu mənim o dövrdə şeiri qavramağımla bağlı olan məsələdir, ya da heç özüm də bilmədiyim bir səbəb vardı... Ömrümdə ilk dəfə, Pasternakı açıq zehinlə 24 yaşımda oxumuşam. Doğrudur Pasternakla, Axmatovayla yanaşı olduqca gözəl insanlar vardı, məsəlçün Semyon Lipkin, amma onlar tamamilə naməlum və əlçatmaz idilər. Hətta eşitmişəm ki, Lipkinin doğma əmi uşaqları onun şeir yazdığından xəbərsiz idilər: onun bütün yazdıqları yazı masasındaca qalırdı. Elə həmin ərəfədə yazıb-yaradan adamlardan biri də Tarkovski idi, amma bir ins-cins onun yazdığını oxumamışdı.
Bütün bu yazarlar xeyli sonralar ortaya çıxdı. Tarkovski hardasa altmışıncı illərdə, ya da altmışın sonlarına tanındı, Lipkin isə lap bu yaxınlarda şöhrət qazandı. Hər halda sizin aciz bəndəniz - mən və dostlarım milli şeiriyyatda nələr baş verdiyi haqda çox az məlumatlıydıq. Dünyanın başqa yerlərində əsl ədəbiyyatımız necə kölgədə qalmışdısa bizim özümüzdə də eləcəydi. Fikrimcə, bu mənada Silvesterin dedikləri kifayət qədər haqlıdır, çünki mətbu nəşrlərdə çıxan şeyləri bizə ədəbiyyat adıyla sırıyırdılar, amma bunlar tamam cəfəngiyyat idi, heç onlar haqda danışmağa adamın dili də gəlmir, adam yadına belə salmaq istəmir.
Öz yolunu açmağa gəlincə isə, mənim üçün əvvəlcədən cızılmış dümdüz bir yol yox, kor kimi ancaq toxunuşlara arxalanaraq cızılan bir trayektoriya var. Bəzi şeyləri də səs duyumu, yaxud ilhamım vasitəsilə mənimsəmişəm. Ümumiyyətlə, bizim keçdiyimiz proses ədəbiyyatla səsləşmirdi... – elə həmin Reyn, Nayman, həmin Bobışev, digər tərəfdən Qorobovski, Kuşner, - bir sözlə biz hamımız, özümüz üçün nəzmi yenidən kəşf edirdik. Bu, həddən ziyadə əyləncəli və fövqəladə dərəcədə maraqlı idi: biz ədəbiyyata yenidən başlamışdıq. Biz nə hansısa nəslin davamçısı, nə xələfləri, nə də hansısa mədəni, xüsusilə də ədəbi prosesin daşıyıcısı deyildik.
- Siz Qərbə gəlib çıxandan az sonra, demişdiniz ki, (yaddaşım məni yanıltmırsa) vətənin adına qara yaxmaq fikrim yoxdur.
- Bəli buna bənzər bir şey demişdim...
- Bəlkə nə vaxtsa ölkəyə qayıtmaq ehtimalını göz önünə gətiribsiniz?
- Yox... yox...
- İndi nə oldu ki, ümidinizmi tükəndi ya nə..?
- Heç vaxt geri qayıtmağa ümid bağlamamışam. Ürəyimdən keçib amma buna ümidim olmayıb. İstənilən halda o sözləri ürəyimdən doğma evimə qayıtmaq ümidi keçirərək deməmişəm. Xeyr, sadəcə belə işlərlə məşğul olmaqdan xoşum gəlmir. Fikrimcə bunlar mənim edəcəyim işlər deyil.
- Bəs geriyə qayıtmaq istəyi?
- Əlbəttə qayıtmaq istəyim var, necə olmasın ki, illər keçdikcə bu istək ölmür ki, şiddətlənir.
- Aleksey Losev “İngilis Brodskisi” məqaləsində yazır: “Yazıçının ancaq bir ana dili ola bilər, bu ancaq onun yaşadığı coğrafiya ilə əvvəlcədən məlum olur. Hətta erkən yaşlardan iki ya da daha çox dilə kamil yiyələnsən belə, sənin ancaq bir dünyan olacaq, sən şüurlu olaraq bir mədəni-linqvistik kompleksi idarə edə biləcəksən, yerdə qalan dillər isə yaddırlar, onları nə qədər öyrənirsənsə öyrən, əziyyət və səhvlərin öhdəsindən gələ bilməyəcəksən”. Siz bu fikirlərlə razılaşırsınız?
- Boş-mənasız fikirlərdir, hətta mənasızlıqdan da o yana, ibtidai, hətta deyərdim, əyalət düşüncə tərzidir. Doğrudur, rus ədəbiyyatı tarixində iki mədəniyyətin daşıyıcısı olan yazıçı tapmaq çətindir, amma bizdə ikidilli yazar olmaq bir növ normadır: elə çox uzağa getməyək Puşkinə baxaq...
- Axı, Puşkin fransız şairi kimi məşhurlaşmayıb.
- Əlbəttə, o, məşhurluğunu fransız şairi kimi qazanmayıb, ancaq mətn müəllifi kimi, heç də fransız müasirlərindən geri qalmır. Nəticədə, Puşkin, Turgenev misallarından deyə bilərik ki, ikidillilik normadır. Sadəcə, əlimizdə olmayan, min cürə səbəbdən etnik unikallığımızı ortaya qoymaqdan başqa seçimimizin olmadığı durumlara düşmüşük.
Fəqət insan növü üçün, insan nəsli üçün, ya da sadəcə orqanizm kimi insan üçün özünü hansısa xalqa bağlamağa çalışmaq sadəcə alçaldıcı bir şeydir. İnsan orqanizminin böyük inkişaf imkanları var, mənim baxışıma görə, iki dildə fəaliyyət göstərməkdə qeyri-adi bir şey yoxdur. Bir baxın avropalılara: görün hollandlar, almanlar, ingilislər necə yaşayırlar, onlar üçün iki-üç dildə yazıb-yaratmaq tam normaldır. Eyni şeyi hər iki dildə də səlis ifadə edə bilən xeyli sayda tanışım var. Bəlkə bu yolla şeir yazmaq çətin olar, amma mümkündür.
Götürək, Bekketi, Coysu, ya da tanıdığımız başqa bir yazarı, rusların onlardan nəyi əskikdir ki? Bu yazarları onlarla eyni həyatı yaşadığımı demək üçün nümunə gətirmirəm. Mənim ingiliscə yazmağım tamam anlaqlı səbəblərdən baş verib. Çünki adətən esseni, rəyi, ya da deyək ki, məqaləni sənə jurnallar sifariş verir. Əlbəttə onu rusca yazmaqda müstəqilsən, fəqət sonra həmin mətni ingiliscəyə çevirmək üçün dünya-aləm vaxt lazım olur.
Bir qayda olaraq jurnalın çıxmasına qədər müəyyən vaxt çərçivəsində yazını çatdırmalısan, ancaq bu halda çap olunmaq şansın var. Bu məni ingiliscə yazmağa sövq edən yeganə səbəbdir. Mənim üçün rus şairi olub həm də ingiliscə esselər yazmaq tamamilə təbiidir.
- Son nəticədə ikidilli şair olmaq arzunuz varmı?
- Bilirsiniz, əslində yoxdur. İngiliscə kifayət qədər diləyatımlı şeirlər yazmaq iqtidarında olmağıma baxmayaraq, özümü belə iddiadan uzaq tuturam. İngiliscə şeir yazmaq mənim üçün oyun kimidir, bir növ şahmat, bəlkə də kubikləri üst-üstə yığmaq kimi bir şeydir. Tez-tez şeir yazmaq prosesinin hansı dildə olursa olsun psixoloji, emosional-akustik cəhətdən eyni olduğunu hiss edirəm. Rus dilində şeir yazarkən işə düşən mexanizmi işlədirəm. Lakin Nabokov, ya da Cozef Konrad olmaq iddiası məndə yerli-dibli yoxdur. Özümü bu mövqedə tam təsəvvür edə bilsəm də, sadəcə buna vaxtım, enerjim, özündənrazılığım yoxdur.
Tam əminəm ki, mənim yerimdə olacaq başqa bir adam həm bundan, həm ondan ola bilərdi, yəni həm ingiliscə, həm də rusca şeirlər yazardı. Bundan əlavə son nəticədə bu şeyin gələcəkdə baş verəcəyinə ümidvaram. Tam ola bilər ki, 20-30 il sonra elə adamlar doğulacaq ki, onlar üçün bu, sıradan bir şey olacaq. Məsəlçün mən Avropada xeyli yazar tanıyıram ki,, alman və italyan dilləri onların xoşuna gəlir, amma könüllərindən ingilis dili daha çox keçəndə ingiliscə yazırlar. Əlbəttə ki, bu bir qədər poetik texnikanın keyfiyyətində azalma ilə müşahidə olunacaq. Xüsusilə söhbət sərbəst şeirdən gedərkən bu qaçılmazdır.
Tutaq ki, götürək Ayqini, mən heç cür anlamıram ki, o niyə rusca yazır, o almanca yaza bilərdi, suaxili dilində yaza bilərdi, o dillərdə bu heç bir qayda-qanuna uyuşmur. Söhbət ingiliscə “preception” adlanan hansısa hissi duymaqdan gedir. Əgər siz nəzmi bu hissi çatdıran müəyyən bir sujet ardıcıllığı kimi duya bilirsinizsə - deməli bütün bunları edə bilərsiniz. Zənnimcə şeirin başqa tələbi də hecaların harmoniyasını bərpa etməkdir, bu bir qədər çətin olsa da mümkündür. Mən bunu bir neçə dəfə edirəm ki, ən azından bu komplekslərə qapılmayım.
- Lütfən, bir qədər Axmatovadan danışın.
- Ondan danışmaq üçün çoxlu zaman və enerji gərəkdir. Gərək ya kilometrlərlə danışasan, ya da susasan. Bu mənim üçün fövqəladə çətindir, çünki onu obyektivin qarşısına gətirmək, daha doğrusu düşüncəmdən ortaya çıxarıb ifadə edə bilmək; bax budur Axmatova, bu danışdığım adam – demək mümkünsüzdür. Bəlkə bir qədər şişirdirəm, amma qarşılaşdığınız insanlar düşüncənizin bir parçasına çevrilir, görüşdüyünüz insan, bir növ içinizdə hopdurulur, sizə çevrilirlər. Buna görə də, Axmatova haqqında nə isə desəm, son nəticədə özümdən danışmış kimi olacağam. Nə edirəmsə edim, nə yazıramsa yazım, son nəticədə hamısı Axmatova haqqında bir hekayədir.
Əgər onunla tanışlığımdan bəhs edəcək olsam, deyərdim ki, bu mənim ən dəliqanlı vaxtıma düşmüşdü.
Təqribən 22 yaşımdaydım. Reyn məni onunla görüşə apardı və bütün yaşadıqlarım gözümdə birdən-birə yadlaşdı. Sən demə o çağacan durub-oturduğum insanlar, onunla müqayisədə tamam başqa kateqoriyadan imişlər. O, təsəvvürəgəlməz dərəcədə cəlbedici idi, boyu çox uzun idi, bilmirəm dəqiq neçə santimetr olardı, amma mən onun yanında bap-balaca qalmışdım və biz birlikdə gəzərkən mən boynumu elə uzadırdım ki, ona çata bilim, kompleks keçirməyim. Ona baxanda aydın olurdu ki (bir alman yazıçısının təbirincə), niyə zaman-zaman Rusiyanı qadın hökmdarlar idarə edib. Onda bir nəhənglik vardı, bir növ imperiya nəhəngliyi. O, heyrətamiz dərəcədə iti ağıla sahib idi, amma bunu sözlə ifadə etmək mümkünsüz idi. O zamanlar mən tam cahil idim, hər məsələdə cahil idim – mədəniyyətdə də, mənəviyyatda da, fikrimcə, içimə hopmuş az-maz xristian psixologiyasını ondan almışam, onun söhbətlərindən. Bu insanın düşmənlərini bağışlaması, mənim kimi gənc adam üçün, indi qarşınızdakı aciz bəndə üçün, böyük dərs olmuşdu, bu xristianlığın mahiyyətindən gəlirdi.
Ondan sonra, mən ən azından könlümü incitmiş birinə qarşı ciddi yanaşmıram. Əsl əclaf düşmənlər, hətta deyərdim mənim keçmiş dövlətimə də nifrətim yoxdur. Bu da onun mənə təsir effektlərindən biridir. Biz şeir haqda çox nadir hallarda söhbət açardıq. O vaxtlar o tərcümə ilə məşğul idi. O nə yazsa həmişə bizə göstərərdi, həmçinin onu çox yaxşı tanıyan təkcə mən deyildim, biz dörd nəfər idik (Reyn, Nayman, Bobışev və mən) o bizi “sehirli gümbəz” adlandırırdı. (Tanrının yardımı ilə “Sehirli gümbəz” çökdü). O həmişə bizə şeirlərini və tərcümələrini göstərirdi, amma bizim aramızda ona qarşı təzim, boyun əymə, ağzından nə çıxsa ona baxma kimi şeylər yox idi. Bu və ya digər ifadə bizə yöndəmsiz gələn kimi düzəltməyi təklif edirdik, o da düzəldirdi, ya da əksinə. Ona münasibətimiz olduqca insani və fövqəladə səmimi hal almışdı. Əlbəttə, qarşımızdakı adamın kim olduğu bizə bəlli idi, amma bu münasibətimizə heç təsir etmirdi.
O, şair olmaqla yanaşı, müəyyən qədər anadangəlmə demokrat idi də. O hansı budağa qonursa-qonsun oxuyan bir quş kimi idi. Əlbəttə şair üçün iyerarxiya olmasa da, son nəticədə dəyər iyerarxiyası mövcuddur, hansı ki, biz əvvəldə danışdıq, digər bir iyerarxiya isə insani iyerarxiyadır.
- Bir qədər məhkəmənizdən danışmaq istərdinizmi?
- Nə deyə bilərəm, bu mənasızdır, bir növ zoopark kimi idi.
- Sizin şeirlərinizdən söhbət düşəndə, adətən Con Donnun sizə təsirindən danışılır.
- Cəfəngiyyatdır.
- Axı bu haqda özünüz də yazıbsınız.
- Baxın, mən Con Donn üçün şeir, böyük bir elegiya yazmışam. İlk dəfə 24 yaşımda onu oxumağa başlamışam və əlbəttə o məndə güclü təəssüratlar yaratmışdı. Bu təəssürat Mandelştamın və Svetayevanın yaratdığından heç də az deyildi. Amma adamlar hansı əsasla onun mənə təsirindən danışırlar? Mən kiməm ki, o mənə təsir etsin? Donndan öyrəndiyim yeganə şey şeiri beytlərə ayırmaq olub. Donn ingilis şairlərinin çoxu kimi, xüsusilə yelizavetçilər (rusca bunu renessans dövrü adlandırırlar) kimi strofikada olduqca bacarıqlı idi. Eyni zamanda, mən şeir qurma işi ilə məşğul olarkən, strofa nəzəriyyəsi heç yox idi, çünki mədəni alış-veriş yox idi. Buna görə də bu şey məni çox maraqlandırırdı. Amma bu daha çox formal təsir idi, hətta demək olar, şeir quruculuğu sahəsində bir şey idi, bunun qətiyyən mahiyyətə dəxli yox idi. Con Donn məndən daha kamil bir şairdir. Mən heç vaxt nə Müqəddəs Pavelin, nə də Müqəddəs Pyotrun ardıcılı ola bilmərəm. Daha doğrusu o sizin fağır bəndənizdən daha dərin hissiyyatı olan bir zat idi. Fikrimcə, oxuduğum bütün ingilis şairləri, üzərimdə bir təsir buraxıblar, özü də təkcə böyük şairlər deyil, həm də ortabab şairlər, özü də onların təsirləri daha böyükdür, onlar necə yazmamağı da öyrədirlər.
Çevirdi: Namiq Hüseynli
Axmatova həmişə bizə şeirlərini və tərcümələrini göstərirdi, amma bizim aramızda ona təzim etmə, boyun əymə, ağzından nə çıxsa ona baxma kimi şeylər yox idi.
Bu və ya digər ifadə bizə yöndəmsiz gələn kimi düzəltməyi təklif edirdik, o da düzəldirdi, ya da əksinə...
Boş-mənasız fikirlərdir, hətta mənasızlıqdan da o yana, ibtidai, hətta deyərdim, əyalət düşüncə tərzidir.
Con Qledin mühacir şair İyosif Brodski ilə müsahibəsi, Kollec Park 1979
- Sizdən o qədər müsahibə götürüblər ki, qorxuram təkrarçılıq qaçılmaz ola.
- Eybi yox, qorxmayın…
- Bir yandan da nə isə mühüm bir şeyi qaçırmaq istəmirəm. Dediyinizə görə, Yevqeni Reyn bir dəfə sizə məsləhət görüb ki, şeirdə sifətlərin istifadəsini minimuma endirib, bütün gücü isimlərə versəniz, hətta bundan fellər əziyyət çəksə belə, poeziya qazanar. Siz bu məsləhətə əməl edirsinizmi?
- Hə, əlimdən gələn qədər. Bunun nə vaxtsa aldığım ən dəyərli məsələhət olduğunu deyə bilərəm. İndi onun dediklərini sözbəsöz xatırlamıram, amma onun ifadə etdiyi fikir təqribən beləydi: şeir isimlərdən ibarət olmalıdır, sifətləri isə minimuma endirmək lazımdır.
Ümumiyyətlə o adamdan xeyli şey öyrənmişəm. Ən azından başlanğıc mərhələdə bildiyim hər şeyi mənə o öyrədib.
Məncə o dövrlər yazdığım hər şeyə onun böyük təsiri olub. Bu yer üzündə fikri ilə hesablaşdığım və bu günə qədər də hesablaşmağa davam etdiyim yeganə insandır. Əgər mənim öz metr etalonum olsaydı, onu seçərdim.
- Siz Svetayevanın nəsrinə yazdığınız ön sözdə istənilən ədəbiyyatçının düşüncədə iyerarxik olduğunu iddia edirsiniz. Sizin poetik iyerarxiyanız var?
- Tam olmasa da söhbət dəyərlərdən gedir. İş orasındadır ki, hər bir ədəbiyyatçı həyatı boyu daima qiymətləndirmə sistemini dəyişir. Onun şüurunda bir növ nəyinsə yuxarıda, nəyinə aşağıda yerləşdiyi dəyərlər şkalası var...
Iosif Brodski
- Şairlər aşağıda, nasirlər yuxarıdamı dayanır?
- Onsuz da bu belədir, amma mən insanın öz sevdiyi müəlliflərə yanaşmasından, kimi sevdiyi, kimi dəyərləndirdiyi, əziz, mühüm, yaxud özünə yaxın bildiyi müəlliflərindən danışıram. Bu ilk növbədə müəyyən bir dəyərlər şkalası əmələ gətirir. Və bu şkala mütləq şaquli olmalıdır, elə deyilmi? Ümumiyyətlə mənim təsəvvürümdəki ədəbiyyatçı ən azından (onun haqqında yəqinliklə deyə biləcəyim yeganə şey budur) bu şkalanı aşağıdakı kimi qurur: bu və ya digər müəllif o birisindən daha vacibdir, ya da bu ideya o birindən mühümdür.
Adətən seçilən müəllif özündən əvvəlkilərini də özündə birləşdirən şəxs olur, həmçinin ideyalarda da məsələ belədir. Yeni ideya özündən əvvəlkiləri də ehtiva edirsə məşhurlaşır. Elə insan şüuru özü də iyerarxikdir. Hansısa ideologiyanın, yaxud prinsiplərin ağuşunda tərbiyə alan istənilən insan, özündən yuxarılarda yerləşən şah, yaxud tanrı, yaxud rəhbər, yaxud rəhbər rolunu oynayan ideyaya çatmaq üçün pillələr yaradır.
- Bəs mövzular da iyerarxikdir?
- Xeyr, mövzular yox, qətiyyən yox!
- Elə həmin ön sözdə siz yazırsınız: “Son nəticədə hər bir ədəbiyyatçı ancaq bir şeyə: itmiş, ya da hal-hazırda keçməkdə olan zamanı saxlamağa, uzatmağa can atır”.
- Hə müəyyən mənada elədir...
- Birbaşa Prustun fikirləridir...
- Sözsüz ki.
- Bilmirəm bunu bütün yazıçılara aid etmək olarmı, amma sizə tam aid edərdim. Bunu nəylə izah edirsiniz?
- Bilirsiniz, həmin bu zaman və onun insan üzərindəki təsiri, onu dəyişdirməsi, yonub hamarlaması məni maraqlandırır və həmişə də maraqlandırıb (amma əvvəllər bunun tamamilə fərqində olmamışam). Bir sözlə, zaman və onun axını maraqlı mövzudur.
Belə demək mümkünsə, o həyatı boyu insanın yaşadıqlarıdır, zamanın insanın başına gətirdikləri, onu tranformasiyaya uğratmasıdır. Digər tərəfdən, zamanın məkana və aləmə təsiri sadəcə metaforadır. Amma bu bir qədər geniş ideyadır, ona girməsək yaxşıdır, çünki o bizi dərinlərə aparıb çıxara bilər.
Ümumiyyətlə, insanlar elə bilir ki, ədəbiyyat, necə deyərlər, - yazıçının həyat haqda, başqa insanlar haqda, başqa insanların bir-birlərinə qarşı etdikləri və.s haqda bir şeydir. Əslində isə bu tamamilə yanlışdır, çünki ədəbiyyat həyat haqqında deyil, həyatın özüdür, həyat haqqında deyil, ən az iki kateqoriya: zaman və məkan haqqındadır. Bax, məsəlçün Kafka, o ancaq və ancaq məkanla, klaustofobik (dar məkanda qalmaq qorxusu) məkan və onun insana təsiriylə və s. ilə məşğul olub.
Prust isə belə demək mümkünsə zamanın klaustofobik versiyasıyla məşğul idi. Amma bu bir mənada böyük çətinlikdir. Hər halda zaman mənim üçün məkandan daha maraqlıdır, hətta deyərdim, möhtəşəm bir kateqoriyadır, bax bu qədər...
- Yenə həmin ön sözə qayıdıram, yenidən sitat gətirirəm: “Onun, daha doğrusu Svetayevanın özünütəcridi könüllü şəkildə baş verib, amma məcburidir, daxildən dilin məntiqiylə, müasirlərinin bir çoxundakı kimi tarixi şəraitlə bağlıdır...” Axı siz artıq burda öz təcridolunmanız haqqında yazırsınız.
- Məncə, özümünkündən çox onunkundan yazmışam. Bu az qala bütün yazarlara aiddir. Söz yox ki, bilindiyi qədər öz təcridolunmamı yazıram, elə Svetayevayla aramızda ortaq bir şeylər varsa, o da tərcümeyi-halımızdakı oxşar elementlərdir.
- Məhz hansılar?
- Elə hamısından birinci uzun illər doğma vətəndən uzaqda yaşamaq. Svetayevanın şairliyini müzakirə etmək yersiz olardı, mənim fikrimcə o ümumən rus poeziyasının yetirdiyi ən möhtəşəm nümunədir. Ən azından ikimizin də eyni işlə məşğul olmağımız bizi bir-birimizə yaxınlaşdırır.
- Siz auditoriya ilə aranızda hansısa bir qopma hiss edirsinizmi?
- Əslində, auditoriya ilə əlaqə yerli-dibli mümkünsüz şeydir, adamların əlaqə kimi hiss etdikləri - kökündən saxta hissdir. Hətta birbaşa əlaqə mümkün olsa belə, bu zaman insanlar sizin yazdıqlarınızı ancaq özünə aid olan bir şey kimi eşidir, ya da oxuyur.
Bunu əlaqə adlandırmaq olmaz, çünki insanların ədəbi əsərə, yaxud deyək ki, səhnədə, kürsüdə dayanmış ədəbiyyatçıya qarşı davranışları, münasibətləri böyük ölçüdə özünəməxsusdur, hər bir insan gördüyünə özünün mütləq unikal prizması arxasından baxır. Amma əlaqə dediyimiz şey, indi haqqında bəhs etdiyimdən daha sadədir. Söhbət şairin gördüyü, interpretasiya etdiyi və müəyyən ölçüdə özünü uyğunlaşdırdığı oxucu kütləsinin reaksiyasından gedir... Sözsüz ki, belə əlaqədə, belə yaxınlıqda təmiz fiziki yaxınlıq istisnadır.
Düzünü desəm, bu qəbildən olan könül yaxınlığı məni heç vaxt maraqlandırmayıb, çünki yaradıcı prosses bütövlükdə özü üçün mövcuddur, onun məqsədi nə auditoriya, nə onun cəld reaksiyası, nə də publika ilə yaxınlıq deyil. Bu daha çox (xüsusilə ədəbiyyatda!) – dilin və sizin özünüzə xas estetik kateqoriyaların məhsuludur, dilin sizə öyrətdiklərindən törəyən bir məhsuldur.
Auditoriyanın və publikanın reaksiyasına gəldikdə isə, əlbəttə fitə basılmaqdansa, alqışlanmaq daha arzu ediləndir, amma mənə görə bu reaksiyalar da görülən işə müvafiq deyil və deyək ki, onunla hesablaşmaq, ya da yoxluğundan məyus olmağa lüzum yoxdur. Puşkinin belə bir fikri var: “Sən hökmdarsan, tək yaşa, azad ağlın səni azadlıq yolu ilə hara aparsa, çıx get”. Bu ifadə nə qədər romantik səslənsə də, içində sağlam düşüncənin cücərtiləri sezilir. Doğrudan da, son nəticədə özünlə üzbəüz qalırsan, hələ ədəbiyyatçısansa birbaşa dillə, bu dilin səni eşidəcəyi şəkildə üzbəüz qalırsan. Dilin hökmü - elə xalq düşüncəsində olan ilham pərisinin hökmüdür, əslində sizi yazmağa sövq edən ilham pərisi yox, içinizdə iradənizdən kənar yaşayan dilin hökmüdür.
- Bütün bunları başqa yazarlara da aid etmək olarmı?
- Geniş miqyasda bütün yazarlara aid etmək olar. Nə qədər qəribə də olsa yazıçı kütlə üçün yazmır. Hətta ən həyati, ən aktual problemlərdən yazan, bizim “kütləyə işləyən” yazarlar adlandırdıqlarımız belə (heç onlar da özünü publika qarşısında ifadə etmək üçün yazmırlar) sadəcə yaradıcılıq üçün xarici səbəb axtarırlar. Əslində isə, cəmiyyətdə deyil, dildə inkişafa başlanğıc verən əsərlər yaşayır.
- Robert Silvestr sizin haqqınızda yazıb: “Brodski Rusiyada yüksək poetik mədəniyyətin çiçəkləndiyi dövrdə ortaya çıxmış yaşlı nəslin şairlərindən fərqli olaraq 1940-cı ildə dünyaya gəlmiş, rus poeziyasının mütəmadi tənəzzül yaşadığı dövrdə boya-başa çatmışdır və buna görə də o, şair kimi özünə yol açmaq məcburiyyətində qalmışdır”. Burda iki fikir var: birincisi tənəzzül, ikincisi isə sizin öz yolunuzu yaratmanız. Hər bir şair özünə belə bir yol cızır, amma maraqlıdır siz bu iki fikrə necə yanaşırsınız?
- Tənəzzüldən bəhs edərkən, 40-50-ci illərdə ümumiyyətlə Rusiyadan şeiriyyatın ayağının kəsildiyini qeyd etməliyik. Əlbəttə, hələ də şeiri zinətləndirən biriləri qalmışdı. İnsafən nəzərə çarpan şairlər də vardı: Axmatova sağ idi, Pasternak sağ idi, mənim kimi gənclərə isə onların səs-sorağı gəlib çatmırdı. Biz onlardan tamam xəbərsiz idik – hər halda mənin xəbərim yox idi. Yadımdadır, günlərin bir günü Reyn mənə Axmatovayla görüşməyi təklif edəndə, xeyli təəccübləndim: məgər Axmatova sağdır ki?- deyə soruşdum. Bu işin bir tərəfi, digər tərəfdən biz görüşə gedəndə, heç bilmirdim kimin yanına gedirik.
Boris Pasternak
O vaxt Axmatovadan heç nə oxumamışdım. Pasternaka gəlincə isə, sanki onun adını daha tez-tez eşidirdim. Bilmirəm bunu nəylə izah edim, bəlkə bu mənim o dövrdə şeiri qavramağımla bağlı olan məsələdir, ya da heç özüm də bilmədiyim bir səbəb vardı... Ömrümdə ilk dəfə, Pasternakı açıq zehinlə 24 yaşımda oxumuşam. Doğrudur Pasternakla, Axmatovayla yanaşı olduqca gözəl insanlar vardı, məsəlçün Semyon Lipkin, amma onlar tamamilə naməlum və əlçatmaz idilər. Hətta eşitmişəm ki, Lipkinin doğma əmi uşaqları onun şeir yazdığından xəbərsiz idilər: onun bütün yazdıqları yazı masasındaca qalırdı. Elə həmin ərəfədə yazıb-yaradan adamlardan biri də Tarkovski idi, amma bir ins-cins onun yazdığını oxumamışdı.
Bütün bu yazarlar xeyli sonralar ortaya çıxdı. Tarkovski hardasa altmışıncı illərdə, ya da altmışın sonlarına tanındı, Lipkin isə lap bu yaxınlarda şöhrət qazandı. Hər halda sizin aciz bəndəniz - mən və dostlarım milli şeiriyyatda nələr baş verdiyi haqda çox az məlumatlıydıq. Dünyanın başqa yerlərində əsl ədəbiyyatımız necə kölgədə qalmışdısa bizim özümüzdə də eləcəydi. Fikrimcə, bu mənada Silvesterin dedikləri kifayət qədər haqlıdır, çünki mətbu nəşrlərdə çıxan şeyləri bizə ədəbiyyat adıyla sırıyırdılar, amma bunlar tamam cəfəngiyyat idi, heç onlar haqda danışmağa adamın dili də gəlmir, adam yadına belə salmaq istəmir.
Öz yolunu açmağa gəlincə isə, mənim üçün əvvəlcədən cızılmış dümdüz bir yol yox, kor kimi ancaq toxunuşlara arxalanaraq cızılan bir trayektoriya var. Bəzi şeyləri də səs duyumu, yaxud ilhamım vasitəsilə mənimsəmişəm. Ümumiyyətlə, bizim keçdiyimiz proses ədəbiyyatla səsləşmirdi... – elə həmin Reyn, Nayman, həmin Bobışev, digər tərəfdən Qorobovski, Kuşner, - bir sözlə biz hamımız, özümüz üçün nəzmi yenidən kəşf edirdik. Bu, həddən ziyadə əyləncəli və fövqəladə dərəcədə maraqlı idi: biz ədəbiyyata yenidən başlamışdıq. Biz nə hansısa nəslin davamçısı, nə xələfləri, nə də hansısa mədəni, xüsusilə də ədəbi prosesin daşıyıcısı deyildik.
- Siz Qərbə gəlib çıxandan az sonra, demişdiniz ki, (yaddaşım məni yanıltmırsa) vətənin adına qara yaxmaq fikrim yoxdur.
- Bəli buna bənzər bir şey demişdim...
- Bəlkə nə vaxtsa ölkəyə qayıtmaq ehtimalını göz önünə gətiribsiniz?
- Yox... yox...
- İndi nə oldu ki, ümidinizmi tükəndi ya nə..?
- Heç vaxt geri qayıtmağa ümid bağlamamışam. Ürəyimdən keçib amma buna ümidim olmayıb. İstənilən halda o sözləri ürəyimdən doğma evimə qayıtmaq ümidi keçirərək deməmişəm. Xeyr, sadəcə belə işlərlə məşğul olmaqdan xoşum gəlmir. Fikrimcə bunlar mənim edəcəyim işlər deyil.
- Bəs geriyə qayıtmaq istəyi?
- Əlbəttə qayıtmaq istəyim var, necə olmasın ki, illər keçdikcə bu istək ölmür ki, şiddətlənir.
- Aleksey Losev “İngilis Brodskisi” məqaləsində yazır: “Yazıçının ancaq bir ana dili ola bilər, bu ancaq onun yaşadığı coğrafiya ilə əvvəlcədən məlum olur. Hətta erkən yaşlardan iki ya da daha çox dilə kamil yiyələnsən belə, sənin ancaq bir dünyan olacaq, sən şüurlu olaraq bir mədəni-linqvistik kompleksi idarə edə biləcəksən, yerdə qalan dillər isə yaddırlar, onları nə qədər öyrənirsənsə öyrən, əziyyət və səhvlərin öhdəsindən gələ bilməyəcəksən”. Siz bu fikirlərlə razılaşırsınız?
- Boş-mənasız fikirlərdir, hətta mənasızlıqdan da o yana, ibtidai, hətta deyərdim, əyalət düşüncə tərzidir. Doğrudur, rus ədəbiyyatı tarixində iki mədəniyyətin daşıyıcısı olan yazıçı tapmaq çətindir, amma bizdə ikidilli yazar olmaq bir növ normadır: elə çox uzağa getməyək Puşkinə baxaq...
- Axı, Puşkin fransız şairi kimi məşhurlaşmayıb.
- Əlbəttə, o, məşhurluğunu fransız şairi kimi qazanmayıb, ancaq mətn müəllifi kimi, heç də fransız müasirlərindən geri qalmır. Nəticədə, Puşkin, Turgenev misallarından deyə bilərik ki, ikidillilik normadır. Sadəcə, əlimizdə olmayan, min cürə səbəbdən etnik unikallığımızı ortaya qoymaqdan başqa seçimimizin olmadığı durumlara düşmüşük.
Fəqət insan növü üçün, insan nəsli üçün, ya da sadəcə orqanizm kimi insan üçün özünü hansısa xalqa bağlamağa çalışmaq sadəcə alçaldıcı bir şeydir. İnsan orqanizminin böyük inkişaf imkanları var, mənim baxışıma görə, iki dildə fəaliyyət göstərməkdə qeyri-adi bir şey yoxdur. Bir baxın avropalılara: görün hollandlar, almanlar, ingilislər necə yaşayırlar, onlar üçün iki-üç dildə yazıb-yaratmaq tam normaldır. Eyni şeyi hər iki dildə də səlis ifadə edə bilən xeyli sayda tanışım var. Bəlkə bu yolla şeir yazmaq çətin olar, amma mümkündür.
Vladimir Nabokov
Götürək, Bekketi, Coysu, ya da tanıdığımız başqa bir yazarı, rusların onlardan nəyi əskikdir ki? Bu yazarları onlarla eyni həyatı yaşadığımı demək üçün nümunə gətirmirəm. Mənim ingiliscə yazmağım tamam anlaqlı səbəblərdən baş verib. Çünki adətən esseni, rəyi, ya da deyək ki, məqaləni sənə jurnallar sifariş verir. Əlbəttə onu rusca yazmaqda müstəqilsən, fəqət sonra həmin mətni ingiliscəyə çevirmək üçün dünya-aləm vaxt lazım olur.
Bir qayda olaraq jurnalın çıxmasına qədər müəyyən vaxt çərçivəsində yazını çatdırmalısan, ancaq bu halda çap olunmaq şansın var. Bu məni ingiliscə yazmağa sövq edən yeganə səbəbdir. Mənim üçün rus şairi olub həm də ingiliscə esselər yazmaq tamamilə təbiidir.
- Son nəticədə ikidilli şair olmaq arzunuz varmı?
- Bilirsiniz, əslində yoxdur. İngiliscə kifayət qədər diləyatımlı şeirlər yazmaq iqtidarında olmağıma baxmayaraq, özümü belə iddiadan uzaq tuturam. İngiliscə şeir yazmaq mənim üçün oyun kimidir, bir növ şahmat, bəlkə də kubikləri üst-üstə yığmaq kimi bir şeydir. Tez-tez şeir yazmaq prosesinin hansı dildə olursa olsun psixoloji, emosional-akustik cəhətdən eyni olduğunu hiss edirəm. Rus dilində şeir yazarkən işə düşən mexanizmi işlədirəm. Lakin Nabokov, ya da Cozef Konrad olmaq iddiası məndə yerli-dibli yoxdur. Özümü bu mövqedə tam təsəvvür edə bilsəm də, sadəcə buna vaxtım, enerjim, özündənrazılığım yoxdur.
Tam əminəm ki, mənim yerimdə olacaq başqa bir adam həm bundan, həm ondan ola bilərdi, yəni həm ingiliscə, həm də rusca şeirlər yazardı. Bundan əlavə son nəticədə bu şeyin gələcəkdə baş verəcəyinə ümidvaram. Tam ola bilər ki, 20-30 il sonra elə adamlar doğulacaq ki, onlar üçün bu, sıradan bir şey olacaq. Məsəlçün mən Avropada xeyli yazar tanıyıram ki,, alman və italyan dilləri onların xoşuna gəlir, amma könüllərindən ingilis dili daha çox keçəndə ingiliscə yazırlar. Əlbəttə ki, bu bir qədər poetik texnikanın keyfiyyətində azalma ilə müşahidə olunacaq. Xüsusilə söhbət sərbəst şeirdən gedərkən bu qaçılmazdır.
Tutaq ki, götürək Ayqini, mən heç cür anlamıram ki, o niyə rusca yazır, o almanca yaza bilərdi, suaxili dilində yaza bilərdi, o dillərdə bu heç bir qayda-qanuna uyuşmur. Söhbət ingiliscə “preception” adlanan hansısa hissi duymaqdan gedir. Əgər siz nəzmi bu hissi çatdıran müəyyən bir sujet ardıcıllığı kimi duya bilirsinizsə - deməli bütün bunları edə bilərsiniz. Zənnimcə şeirin başqa tələbi də hecaların harmoniyasını bərpa etməkdir, bu bir qədər çətin olsa da mümkündür. Mən bunu bir neçə dəfə edirəm ki, ən azından bu komplekslərə qapılmayım.
- Lütfən, bir qədər Axmatovadan danışın.
- Ondan danışmaq üçün çoxlu zaman və enerji gərəkdir. Gərək ya kilometrlərlə danışasan, ya da susasan. Bu mənim üçün fövqəladə çətindir, çünki onu obyektivin qarşısına gətirmək, daha doğrusu düşüncəmdən ortaya çıxarıb ifadə edə bilmək; bax budur Axmatova, bu danışdığım adam – demək mümkünsüzdür. Bəlkə bir qədər şişirdirəm, amma qarşılaşdığınız insanlar düşüncənizin bir parçasına çevrilir, görüşdüyünüz insan, bir növ içinizdə hopdurulur, sizə çevrilirlər. Buna görə də, Axmatova haqqında nə isə desəm, son nəticədə özümdən danışmış kimi olacağam. Nə edirəmsə edim, nə yazıramsa yazım, son nəticədə hamısı Axmatova haqqında bir hekayədir.
Əgər onunla tanışlığımdan bəhs edəcək olsam, deyərdim ki, bu mənim ən dəliqanlı vaxtıma düşmüşdü.
Rusiya - Anna Axmatova gənc şair Anatoli Nayman ilə, 1965
Təqribən 22 yaşımdaydım. Reyn məni onunla görüşə apardı və bütün yaşadıqlarım gözümdə birdən-birə yadlaşdı. Sən demə o çağacan durub-oturduğum insanlar, onunla müqayisədə tamam başqa kateqoriyadan imişlər. O, təsəvvürəgəlməz dərəcədə cəlbedici idi, boyu çox uzun idi, bilmirəm dəqiq neçə santimetr olardı, amma mən onun yanında bap-balaca qalmışdım və biz birlikdə gəzərkən mən boynumu elə uzadırdım ki, ona çata bilim, kompleks keçirməyim. Ona baxanda aydın olurdu ki (bir alman yazıçısının təbirincə), niyə zaman-zaman Rusiyanı qadın hökmdarlar idarə edib. Onda bir nəhənglik vardı, bir növ imperiya nəhəngliyi. O, heyrətamiz dərəcədə iti ağıla sahib idi, amma bunu sözlə ifadə etmək mümkünsüz idi. O zamanlar mən tam cahil idim, hər məsələdə cahil idim – mədəniyyətdə də, mənəviyyatda da, fikrimcə, içimə hopmuş az-maz xristian psixologiyasını ondan almışam, onun söhbətlərindən. Bu insanın düşmənlərini bağışlaması, mənim kimi gənc adam üçün, indi qarşınızdakı aciz bəndə üçün, böyük dərs olmuşdu, bu xristianlığın mahiyyətindən gəlirdi.
Ondan sonra, mən ən azından könlümü incitmiş birinə qarşı ciddi yanaşmıram. Əsl əclaf düşmənlər, hətta deyərdim mənim keçmiş dövlətimə də nifrətim yoxdur. Bu da onun mənə təsir effektlərindən biridir. Biz şeir haqda çox nadir hallarda söhbət açardıq. O vaxtlar o tərcümə ilə məşğul idi. O nə yazsa həmişə bizə göstərərdi, həmçinin onu çox yaxşı tanıyan təkcə mən deyildim, biz dörd nəfər idik (Reyn, Nayman, Bobışev və mən) o bizi “sehirli gümbəz” adlandırırdı. (Tanrının yardımı ilə “Sehirli gümbəz” çökdü). O həmişə bizə şeirlərini və tərcümələrini göstərirdi, amma bizim aramızda ona qarşı təzim, boyun əymə, ağzından nə çıxsa ona baxma kimi şeylər yox idi. Bu və ya digər ifadə bizə yöndəmsiz gələn kimi düzəltməyi təklif edirdik, o da düzəldirdi, ya da əksinə. Ona münasibətimiz olduqca insani və fövqəladə səmimi hal almışdı. Əlbəttə, qarşımızdakı adamın kim olduğu bizə bəlli idi, amma bu münasibətimizə heç təsir etmirdi.
O, şair olmaqla yanaşı, müəyyən qədər anadangəlmə demokrat idi də. O hansı budağa qonursa-qonsun oxuyan bir quş kimi idi. Əlbəttə şair üçün iyerarxiya olmasa da, son nəticədə dəyər iyerarxiyası mövcuddur, hansı ki, biz əvvəldə danışdıq, digər bir iyerarxiya isə insani iyerarxiyadır.
- Bir qədər məhkəmənizdən danışmaq istərdinizmi?
- Nə deyə bilərəm, bu mənasızdır, bir növ zoopark kimi idi.
- Sizin şeirlərinizdən söhbət düşəndə, adətən Con Donnun sizə təsirindən danışılır.
- Cəfəngiyyatdır.
- Axı bu haqda özünüz də yazıbsınız.
- Baxın, mən Con Donn üçün şeir, böyük bir elegiya yazmışam. İlk dəfə 24 yaşımda onu oxumağa başlamışam və əlbəttə o məndə güclü təəssüratlar yaratmışdı. Bu təəssürat Mandelştamın və Svetayevanın yaratdığından heç də az deyildi. Amma adamlar hansı əsasla onun mənə təsirindən danışırlar? Mən kiməm ki, o mənə təsir etsin? Donndan öyrəndiyim yeganə şey şeiri beytlərə ayırmaq olub. Donn ingilis şairlərinin çoxu kimi, xüsusilə yelizavetçilər (rusca bunu renessans dövrü adlandırırlar) kimi strofikada olduqca bacarıqlı idi. Eyni zamanda, mən şeir qurma işi ilə məşğul olarkən, strofa nəzəriyyəsi heç yox idi, çünki mədəni alış-veriş yox idi. Buna görə də bu şey məni çox maraqlandırırdı. Amma bu daha çox formal təsir idi, hətta demək olar, şeir quruculuğu sahəsində bir şey idi, bunun qətiyyən mahiyyətə dəxli yox idi. Con Donn məndən daha kamil bir şairdir. Mən heç vaxt nə Müqəddəs Pavelin, nə də Müqəddəs Pyotrun ardıcılı ola bilmərəm. Daha doğrusu o sizin fağır bəndənizdən daha dərin hissiyyatı olan bir zat idi. Fikrimcə, oxuduğum bütün ingilis şairləri, üzərimdə bir təsir buraxıblar, özü də təkcə böyük şairlər deyil, həm də ortabab şairlər, özü də onların təsirləri daha böyükdür, onlar necə yazmamağı da öyrədirlər.
Çevirdi: Namiq Hüseynli